Hallstatt kultura

Kultura hura mendebaldera eta ekialdera zabaldu zen batez ere. Zehazkiago esateko, mendebaldetik, Alemaniako hegoaldera, Austriako mendebaldera, Suitzara eta Frantzia iritsi zen, Ekialdetik, Austria ekialdea, Bohemia, eta Balkanetako zati batzuetan barrena hedatu zen[1]. Kultura horretako mendebaldean batez ere agertu dira geroago idazle klasikoek zelta gisa identifikatu zituztenak.

Bestalde, salerosketak eragiten dituen mugimenduek Hallstatt kulturako tresneria mendebaldera hedatu zuen, Iberiar penintsulara, Britainia Handira eta Irlandara hain zuzen ere. Batzuetan, hedapen hori herri zelten edo aitzinzelten migrazioekin lotzen da.

Hallstatt kulturaren hedapena modua ez da ziurra. Migrazioa izan zela pentsatu izan da orain gutxi arte, baina historialari modernoenek nahiago dute ñabardurez beteriko azalpen konplexuago bat, eta tartean, merkataritza, aliantza tribalak, ezkontzak, imitazioa eta beste jarduera askotariko eragingo zutela uste dute, eta hori guztia erregistro arkeologikoan arakatzea zaila izan daiteke.

Hallstatt kulturaren data orokorrak K.a. 1200-K.a. 500 dira eta garai oparoena VIII. mendetik VI. mendara[1]. Arkeologoek lau fasetan sailkatzen dute: Hallstatt A eta B Goi edo Azken Brontze Arokoak dira, K.a. 1200dik K.a. 800 arte. Hallstatt C (K.a. 800-K.a. 600) garaian Burdin Aroaren agerpena da, eta brontzezko zein burdinazko ezpatak agertzen dira batera. Hallstatt D (K.a. 600-K.a. 500) garaian burdinazko zein zeramikazko tresnerian aldaketa batzuk sumatzen dira.

K.a. VI. menderako, lurralde zabaletan hedatuta zegon, eta bi eremutan banatu zen, ekialdean eta mendebaldean, eta bien artean, besteak beste, mendebaldeko eta erdiko Europaren zati handi hartzen zuten, Alpeetaraino, eta Italiako iparralderaino iritsi arte. Britainia Handiko eta Iberiako zatiak kultura honen azken hedapenarekin identifikatzen ohi dira.

Nekazaritzan oinarritzen zen, baina metalurgia nabarmen aurreratuta zegoen, eta, amaiera aldean, eremu barruko eta Mediterraneoko kulturekin egiten zen distantzia luzeko merkataritza ekonomikoki esanguratsua izan zen. Gizarte barruko ezberdintasunak gero eta sakonagoan izan ziren; buruzagien eta gudarien klase elitista berria sortu zen, eta agian beste trebetasun batzuk lantzen zituen beste bat. Gizartea leinuetan antolatzen zen oinarrian, baina ezer gutxi dakigu horretaz. Herri handienetako gutxi batzuk besterik ez ziren benetako herriak, hala nola Heuneburg, Alemaniako hegoaldean, gehien-gehienak, herrixkak ziren eta.

Hallstatt kultura gainbeheran zegoen K.a. 500 inguruan, bertako baliabide naturalak, gatza bereziki, agortu egin baitziren eta merkataritza-gune lehiakideak beste leku batzuetan agertu baitziren. Europa barruko distantzia luzeko ibilbide komertzialak Hallstatt ingurutik mugitu zirenean, iparraldean, mendebaldean eta ekialdean bizi ziren herriek ordezkatu zuten Hallstatt eredua. Herri talde hori kolektiboki garatu zuten kultura, La Tène izenaz ezagutzen da (K.a. 4 50 - K.a. 50).[1]

Litekeena da Hallstatten kultura hizkuntza zeltikoko testuinguru batean hedatu izana. Italiako iparraldean Golasecca kultura Canegrate kulturaren jarraipena izan zen. Canegrate kultura guztiz berria izan zen, bere zeramikan eta brontzezko objektuetan islatzen dena, eta mendebaldeko Hallstatt kulturaren ohiko adibidea dena.

Lepontieraz idatzitako inskripzioek erakusten dute Golasecca kulturaren hizkuntza zelta zela argi eta garbi, eta, beraz, litekeena da K.a. XIII. mendeko hizkuntza aitzindaria, gutxienez mendebaldeko Hallstatt zelta edo haren aitzindaria ere izatea. Lepontierazko inskripzio aurkitu dira Umbrian ere, Terni kultura sortu zen eremuan. Kontuan hartzen bada Terni kulturak Hallstatt eta La Tène kultura zeltekin antzekotasun handiak zituela, lepontiera eta zelta hizkuntzen lotura argi geratzen da. Umbriako Terni herriko nekropolia, K.a. X. mendekoa, Golasecca kulturaren nekropoli zelta bezalakoa zen alderdi guztietan.

• 
  D aldiko bi sastakai eta antenazko kirtendun ezpata motz bat. Hallstatt museoa, Hallstatt, Austria.
• 
  Britaniar Irletan aurkitutako Hallstatt motako krisketak.
• 
  Hallsttat kulturako emakume baten irudikapena.
• 
  Behi bat eta haren kumea, ontzi batean apaingarri. Hallstatteko 671 hilobia. K. a. 600. Gatzaren erresuma, Hallstatteko 7.000 urteko Historia erakusketa.
• 
  Silesian aurkitutako Hallstatt kulturako pitxarra edo katilua.
• 
  Strettweg gurdia. K.a. 600. urteko brotzezko gurtzarako gurdia, Austraiko Judenburg inguruan aurkitua (Graz-eko Arkeologia museoan).

Hallstatt kulturaren arrakastaren erantzuleak bi izan ziren: gatza eta burdina. Lehena, K.a. I. milurtekoaren hasieran etorri zen, eta hurrengo bizpahiru mendeetan hedatu zen. Aro horri, Europa erdialdean, Kutxa zelaien garaia esaten zaio (K.a. 1300-800 eta Hallstatt A & B-ren baliokidea), hildakoen errautsak kutxetan lurperatzen zituztelako. Burdina galdatzeko teknologia eta ezagutza metalezko objektu indartsuagoak egiteko aukera eman zituen. Burdina, Brontze Aroan egin ziren baino tresna hobeak, nekazaritzako ekipo sendoagoak, metalezko gurpil indartsuagoak eta arma zorrotzagoak eta luzeago irauten zutenak egiteko erabili zen. Tokiko burdina ugaria zen eta horrek esan nahi zuen lehengai gisa merkaturatu zitekeela. Horela egin zuten, burdinazko lingoteak urrutira saltzen baitzituzten.

Hallstatt kulturaren oparotasunaren bigarren faktorea arroka-gatzaren tokiko aztarnategiak ustiatzeak ekarri zuen. Gatza beharrezkoa zen haragia gordetzeko, eta larrua lantzeko, eta inguruko herriei saltzen zieten. Gatza lehen aldiz ur gaziko iturri naturaletatik ateratzen zen, lurruntze bidez, baina K.a. VIII. mendetik aurrera gatza erauzteko metodo askoz eraginkorragoa erabiltzen hasi ziren: meategiak. Hallstatt-eko gatz-meategietako pasarteek 3.750 metroko luzera dute, 215 metroko sakonera eta 30.000 metro koadroko azalera.

Hallstatteko gatz mehatzean aurkitutako egur eta larruzko garraiorako poltsa.

Gatza ateratzearekin zerikusia duten egurrezko artefaktuak ondo gorde egin dira, Hallstatt inguruko lurzoruan gatz asko baitago. Objektu horiek pikotxak, harriak garraiatzeko larruzko zakuak eta erretxinazko zuziak. Kobrea ere esportatzen zuten.

Merkataritzari gatza eta burdina emanda, Hallstatt kultura ondo kokatuta zegoen geografikoki material horiek beste leku batzuetara eramateko. Ezarritako ibilbide komertzialen erdian zegoen kultura; gutxienez Brontze Arotik erabili ziren bide nabigagarrietan garraiatutako salgaiekin, eta, era berean, Europako ibai nagusi batzuetara eraman zituzten. Kulturak etekina atera zion, halaber, Mediterraneoko Estatuak hegoaldera zabaltzeari, bereziki Frantziako hegoaldeko kolonia grekoak eta Italiako erdi-iparraldeko etruskoak, gero eta interes handiagoa agertu baitzuten Erdialdeko Europako herriekin izandako harreman komertzialetan.

Hallstatt kulturaren aztarna arkeologiko nagusiak gizarteko eliteko eraikin gotortu eta hilobiak dira. Bi egitura mota horiek historialariek «printzeen egoitzak» deitzen dioten horretan eraiki ziren, eta horrek adierazten du Hallstatt-eko komunitateek beren tribuko baliabide ekonomikoak gobernatu eta kontrolatzen zituzten tokiko erregeak eta aristokraziak zituztela ardatz. Leku horiek muinoetan egon ohi ziren, kale estuak zituzten, egoitza txikiez , zurezko egoitza handiez eta tailerrez inguratuak. Merkataritza bere gorenean zegoen ete horren adierazle dira arkoelogoek aurkitu dituzten ekialdeko edateko adarrak, brontze ontzi etruskoak, zeramika greko fina eta ekialdeko Mediterraneoko zeta bezalako atzerriko produktuen ugariak.

Zeramika eskualde osoan egin zen, eta ospakizunetarako objektuen ekoizpenak adierazten digu jai kulturaren zati garrantzitsua zela. Pitzarrak, platerak eta edalontziak motibo geometrikoz apainduta egoten ziren maiz, eta horiek ebaki, estanpatu edo okre edo grafitoz pintatu ziren. Hallstatt eskualdean ere baziren ezberdintasunak, ekialdeko adibidez zeramika bakunagoa zen eta iparraldean apaindura gehiago zituen. Brotxeak beste ohiko aurkikuntza bat da, eta hauek ere eskualdeko aldaketak erakusten dituzte; segur aski arropa mota desberdinak islatuko dituzte.

Hegaztiek, batez ere uretako hegaztiek (ahate eta beltxargak, esaterako) eta zezenek leku nabarmena hartzen dute Hallstatt-eko artean, brontzezko edo burdinazko eskultura txikietan hobeto ikusten direnak, eta, seguruenik, kulturako eskaintza gisa egin ziren. Horrelako objektuek, baita kozinatzeko brontzezko katiluek ere, esperientzia tekniko handia erakusten dute fabrikazioan.

Hallstatteko eliteko hilobiek eraikitze antolatua eta eskulan mota ugari erabiltzeko gaitasuna zutela erakusten dute. Hilobi tipiko osagai hauek ditu: zurez estalitako barne-ganbera bat, lurrezko tontor handi batean itxita. Adibide bikain bat Horchdorfen hilobia da, Baden-Württemberg-etik gertu, Alemaniaren hego-mendebaldean, VI. mendearen bigarren erdialdekoa. Hilobia bera ukitu gabe zegoen induskatu zenean. Ganberako zurezko hormak haritzezko enborrez eginda zeuden, eta horma bakoitzak 4,7 metro inguruko luzera zuen. Barruan gizonezko bakarra zegoen, 40 bat urtekoa, eta brontzezko sofa batean jesarrita.

Hilobian ere bazegoen lau gurpileko gurdi bat, zaldi apaindurekin, urki-azalez egindako kapela konikoa, buiraka eta arrantzarako kakoak. Ondasun preziatuek, besteak beste, honako hauek ziren: gizakiaren larruzko arropa eta botak apaintzeko urrezko besokoa eta lepokoa, anbarezko idunekoa, edalontzi finak (horietako batzuetan ezti-uraren zantzuak aurkitu dira), platerak, eta lehoi-dekorazioak dituen brontzezko pertza. Pertza jatorri mediterraneokoa da eta Hallstatt herrien eta inguruko kulturen arteko merkataritza erakusten du. Hilobiko arma bakarra aizto bat zen, eta hurrengo aldietako hilobi zeltekin alderatzen badugu, horrek erabat bereizten du. Bitxia bada ere, gerlari baten tamaina naturaleko hareharrizko eskultura bat gertu aurkitu zen, eta hilobian dagoen kapela mota bera erabiltzen du. Agian, behin hilobi nagusiaren gainean begirale egon zen, eta agian bere okupatzailea irudikatu zuen.

K.a. 600. urte ingurutik gora, gotorlekuen erabilera nabarmen handitu zen, bai kokalekuetarako, bai banakako egoitza-talde batzuetarako ere. Beste garapen bat da boterearen eta aberastasunaren kontzentrazioa kokaleku gutxiagotan, hau da, lurraldearen egituraketa. Aldaketa horiek, ziur aski, baliabideekiko eta aberastasunarekiko lehia handitzearen adierazle dira, batez ere kultura mediterraneoek gero eta aukera komertzial gehiago eskaintzen dituztelako. Hallstatt garaiaren amaieran, handitu egin zen haietan utzitako ondasun preziatuak zituzten lurjabe handien kopurua; beraz, kulturak aurrera egiten jarraitzen zuen, baina gero zerbait gertatu zen, eta herri horiek gainbehera egin zuten. Badakigu Hallstatten gatz-ekoizpena K.a. 400 urte aldera amaitu zela. Baliteke Hallstatt-eko elitea, merkataritzak ekarri zion luxuzko artikuluetara ohitua, beste leku batzuetara joatea, ohituta zeuden bizi-mailari eusteko. Bestalde, Mendebaldeko Europako herriek beren merkataritza-sareak ezarri zituzten Mediterraneoko kulturekin, eta, hala, Hallstatt ordezkatu zuten Etruriako merkatarien eta Frantziako hegoaldeko kolonia grekoen[oh 1] merkatu nagusi gisa.

La Tène kulturak ordeztu zuen Hallstatt kultura, lurralde-eremu zabalean zuen nagusitasunari dagokionez. Baliteke bi kulturak belaunaldi baterako gainjarri izana (K.a. 460-440). Hallstatt eta La Tène kulturen arteko jarraitutasuna erakusten duten oso leku gutxi daude; Hohenasperg da biak elkartuta dauden leku nabarmena, Alemaniako hegoaldean. Badirudi, beraz, Erdialdeko Europako ibilbide komertzialak beste leku batzuetan baliabide berriak aurkitu ahala lekualdatu zirela, kokaleku berriek bide horien ondoan aurrera egin ahala, eta Hallstatten tokiak apurka-apurka erori zirela iluntasun historikoan; haren historia ez da berrikusiko 23 mendez.