Haka

Haka zeremonia edo desafio dantza maoria da. Taldean egin ohi da, eta tribuaren harrotasuna, indarra eta batasuna erakusten du. Tradizioz, bai gizonek bai emakumeek egin izan dute, eginkizun sozial askotarako; esaterako, gonbidatu ospetsuei ongietorria emateko edota familiako ospakizunetan.[1]

Artikulu hau Zeelanda Berriko gerra-dantzari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Hatxe».
Haka 1845 inguruko irudian.

Dantzariek mugimendu gihartsuak egiten dituzte, hala nola, lurra zangoekin jotzea, mihia ateratzea eta gorputza erritmikoki makurtzea, garrasi bortitzez lagundurik. Hitzek, era poetikoan, arbasoei eta tribuaren historiako gertaerei egiten diete aipamen.[1]

Zeelanda Berriko kirol taldeetako jokalariek nazioarteko partiden aurretik egin ohi dute, jokoarekiko konpromisoa, erronka eta elkarrenganako errespetua adierazteko.[2] New Zealand Native errugbi selekzioak hasi zuen ohitura hori, 1888-1889 urteetan Europan zehar egin zuen biran.[3] All Blacksek Ka Mate izeneko haka egin ohi dute, eta Black Fernsek Ko Uhia Mai izenekoa.

Ka Mate
All Blacksak Ka Mate egiten, Parisen, 1925ean.

Te Rauparahak, Ngāti Toa tribuko buruzagiak, ondu zuen Ka Mate haka, 1820 aldean.[4] Zeelanda Berriko errugbi selekzioak 1905ean dantzatu zuen lehenbiziko aldiz, Britainia Handian egindako biran. Dokumentaturik dago Eskoziaren aurkako partidaren aurretik egin zutela, 1905eko azaroaren 18an, eta baita Galesen aurkakoa baino lehen ere, abenduaren 16an.[5] Bigarren horretan, Galesko errugbilariek eta Cardiff Arms Parkeko ikusleek Hen Wlad Fy Nhadau abestuz erantzun zuten.[6]

Te Rauparahak moldatutako haka kantu batekin hasten da:[4][7]

Kikiki kakaka kauana!
Kei waniwania taku tara
Kei tarawahia, kei te rua i te kerokero!
He pounga rahui te uira ka rarapa;
Ketekete kau ana to peru kairiri
Mau au e koro e – Hi! Ha!
Ka wehi au ka matakana,
Ko wai te tangata kia rere ure?
Tirohanga ngā rua rerarera
Ngā rua kuri kakanui i raro! Aha ha!
All Blacksak Ka Mate egiten, 2015eko Munduko Errugbi Kopan.

Eta, jarraian, hakaren zati nagusia:[4][7][8]

Maorieraz

Ka mate, ka mate! ka ora! ka ora!
Ka mate! ka mate! ka ora! ka ora!
Tēnei te tangata pūhuruhuru
Nāna nei i tiki mai whakawhiti te rā
Ā, upane! ka upane!
Ā, upane, ka upane, whiti te rā!

Euskaraz

Heriotza da, heriotza da! bizitza da, bizitza da!
Heriotza da! heriotza da! bizitza da! bizitza da!
Hona hemen gizon iletsua[oh 1]
Eguzkia ekarri eta berriz distirarazi zuena
Pausu bat gora! Beste pauso bat gora!
Pausu bat gora, beste pauso bat gora, eguzkiak distira egiten du!

Kapa O Pango

Kapa O Pango Zeelanda Berriko errugbi selekzioarentzat moldatutako haka da. Ngati Porou tribuko Derek Lardellik ondu zuen, eta 2005eko abuztuaren 28an aurkeztu zuten All Blacksek, Dunedinen, Hegoafrikaren aurkako partida baino lehen.[9] Partida All Blacksen garaipenarekin bukatu zen (31-27). Haka honek ez zuen Ka Mate ordeztu, eta taldeak erabakitzen du bata edo bestea egitea.[10]

Maorieraz[11]

Taringa whakarongo! Kia rite! Kia rite! Kia mau! Hi!
Kia whakawhenua au i ahau!
Hi, aue! Hi!
Ko Aotearoa, e ngunguru nei!
Hi, au! Au! Aue, ha! Hi!
Ko kapa o pango, e ngunguru nei!
Hi, au! Au! Aue, ha! Hi! I ahaha!
Ka tu te ihi-ihi
Ka tu te wanawana
Ki runga i te rangi,
E tu iho nei,
E tu iho nei, hi!
Ponga ra!
Kapa o pango! Aue, hi!
Ponga ra!
Kapa o pango! Aue, hi!
Ha!

Euskaraz

Entzun! Gertu! Lerrokatu! Erne!
Utzi Lurrarekin bat izaten!

Zeelanda Berria orroka dago!

All Blacksak ere orroka daude!

Aurre egin beldurrari
Borrokatu izua
Goiko zerurantz,
Borrokatu hor goian,
Borrokatu hor goian!
Itzalak erortzen dira![oh 2]
All Blacks!
Itzalak erortzen dira![oh 3]
All Blacks!

Ko Uhia Mai
Black Fernsak haka egiten 2014ko Munduko Errugbi Kopan.

Ko Uhia Mai da Zeelanda Berriko emakumezkoen errugbi selekzioek, bai hamabostekoeak, bai zazpikoak, partidak baino lehen egiten duten haka.

Maorieraz[12]
A uhia mai
Ko wai nga Hine
Ko wai nga Hine
Ko nga Mamaku e ngunguru nei
Ko Hineahuone, Ko Hinetitama Ko Hinenui te po
Ki te whaiao, ki te ao marama e
Hi a haha
Mauri ki te rangi
Me te whenua
Nga kapua whakapipi
Mai nga Maunga titia e
Hi a haha
He tia he tia
Te Moana nui–a–Kiwa
Mai nga topito
Ki nga moutere
O te ao whanui e
Hi a haha
Tumai ra koe
Te mana wahine
Te Wharetangata
Nga Mamaku o Aotearoa
He tia he tia. He ranga he ranga
Haere mai te toki
Haumi ee, hui e
Taiki ee
Hi!
Euskaraz
Jakin dadila
Nor ditun emakume hauek?
Nor ditun emakume hauek?
Iratze beltzen burrunba dun
Hineahuone,[oh 4] Hinetitama[oh 5] eta Hinenuirengandik[oh 6] iritsi gaitun
Zeruetatik argiaren mundura

Bizi-indarra, goitik
Bizi-indarra behetik (lurretik)
Hodei multzoak
Zerua zulatzen duten mendiak

Goazen
Ozeano Bare handira
Uhartearen bazterretatik
Ondoko uharteetara
Eta mundu osora

Tente eta harro hago
Emakume indartsuak
Nork jasango etorkizuna?
Zeelanda Berriko iratze beltzek
Altxa hadi eta segi aurrera
Erronka iristean
Elkartuko gaitun
Indarra elkarrekin. Egingo dun


Erreferentziak
  1. What is the haka?. newzealand.com (Noiz kontsultatua: 2023-11-9).
  2. Zabala, Amaia. Louisa Wall: "Datozen hamar urteetan Zeelanda Berriaren erabateko deskolonizazioa lortzeko esperantza daukat". Argia, 2018ko apirilak 1, argia.eus (Noiz kontsultatua: 2023-11-9).
  3. Natives' Rugby Tour, 1888-89. nzhistory.govt.nz (Noiz kontsultatua: 2023-11-9).
  4. Haka Ka Mate Attribution Act 2014 Guidelines. Ministry of Business, Innovation & Employment, web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2023-11-9).
  5. Un Mundial a ritmo de Haka. marca.com (Noiz kontsultatua: 2023-11-9).
  6. Danés, Miguel. Wales: The anthem in more recent years. bbc.co.uk (Noiz kontsultatua: 2023-11-9).
  7. Ka Mate. folksong.org.nz (Noiz kontsultatua: 2023-11-9).
  8. Haka dantza. Euskaldunon Egunkaria, 1995ko ekainak 24, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2023-11-9).
  9. Cleary, Mick. Cut-throat haka does All Blacks no favours. The Daily Telegraph, 2005-09-06, telegraph.co.uk.
  10. Cut-throat haka does All Blacks no favours. The Daily Telegraph, 2005-09-06, telegraph.co.uk.
  11. Kapa O Pango. folksong.org.nz (Noiz kontsultatua: 2023-11-12).
  12. Learn the Haka. experienceallblacks.com (Noiz kontsultatua: 2023-11-12).

Oharrak
  1. Maorien mundu-ikuskeraren arabera, iletsu eta ausart baliokideak dira.
  2. "Zilarrezko iratzea" NZRUren itzulpenean.
  3. "Zilarrezko iratzea" NZRUren itzulpenean.
  4. Lehenbiziko emakumea, mitologia maoriaren arabera.
  5. Hineahuoneren eta Tāne jainkoaren alaba.
  6. Gauaren eta heriotzaren jainkosa, mitologia maoriaren arabera.

Kanpo estekak
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.