Guatemala

Tikal

Ameriketako konkista baino lehen Guatemala (Quauhtemallan, «zuhaitzekiko lurra»; Uhatezmala, «ura jaurtitzen duen mendia») maien zibilizazioa parte zen. Lehendabizi nahuek hartu zuten, eta espainiarrek 1523. urtean, Pedro de Alvarado buru zela. Indiarrak lurjabeen mendean zeuden, eta bizi-baldintzak oso gogorrak ziren. Antigua Guatemala izan zen Guatemalako lehendabiziko hiriburua, baina 1773. urteko lurrikarak erabat birrindu ondoren, Guatemalako Hirira aldatu zen.

1812. urtean independentzia aldarrikatu bazuen ere, 1847. urtea arte ezin izan zuen gauzatu, bien bitartean Mexikoren babespean lehendabizi, eta Erdialdeko Amerikako gainerako kolonia ohiekin gerokoan, Erdialdeko Amerikako Probintzia Batuen barnean geratu baitzen.

Herrialdea Ameriketako Estatu Batuen mendean egon da politikari dagokionez; izan ere, barne-egoera hobetzeko egin dituen ahalegin guztiak galarazi dituzte Estatu Batuek bere ekonomia-lehentasunak gordetzearren. Guatemalako barne-politika Estatu Batuen interesak zaintzen dituen gutxiengo zuri baten zuzendaritzapean (militarren gobernuak izan dira sarri) egon izan da urte askoan, 1954. urteko kolpe militarrak aginpidea zuen gobernu ezkertiarra kargutik eraitsi zuenetik hasita. Bestalde, aipatzekoa da 1974. urtean piztu zen sumendi batek eta 1976ko lurrikarak eragin zuten hondamenak areagotu egin zituztela bertako arazoak.

1982. urteko kolpe militarrean eskuineko batzorde militar batek hartu zuen aginpidea. Efraín Ríos Montt jeneralak batzordea desegin, eta berak hartu zuen lehendakari-kargua. Montt jeneralaren aginpidean errepresioa izugarri gogorra izan zen, baina, hala ere, oposizioak herriarentzako eskubide demokratikoak, nekazaritzaren hobekuntza eta independentzia nazionala aldarrikatuz segitu zuen. Oposizioak beti ezkutuan aritu beharra zuen, eta handik sortu zen gerrilla armatua (Unión Revolucionaria Nacional Guatemalteca, URNG). Gobernuak, gerrillaren jarduera aitzakiatzat hartuta, herriak suntsitu zituen, eta indigena asko hilarazi. 1983. urtean, beste kolpe militar baten bidez, armadak lehendakaria aginpidetik kendu eta Óscar Humberto Mejía Víctores jenerala jarri zuen haren ordez; jeneral horrek eskubide zibilak ezarri zituen berriro, eta amnistia eman zuen (700 gerrillari atera ziren libre). 1985. urteko hauteskundeetan Democracia Cristiana Guatemalteca (Guatemalako Alderdi Demokrata Kristaua) alderdia atera zen garaile, eta 1986. urtean konstituzio berria indarrean jarri zen. Vinicio Cerezo izan zen, hogeita hamahiru urtean gobernu militarrek agindu ondoren, lehendabiziko lehendakari zibila.

Guatemala Hiriko katedrala.

Vinicio Cerezo Erdialdeko Amerikako bost herrietako lehendakariekin bildu zen Esquipulasen (1986ko maiatza, eta 1987ko ekaina), bakerako bidea bilatzeko eta demokraziaren sendotzea lortzeko. Bilera horien ondorioz gobernuaren ordezkaritza bat eta UNRG ere bildu ziren Guatemalan bizi zen biolentzia egoerari irtenbideren bat emateko; negoziaketak ordea ez ziren burutu, eskuindarrek eragotzi baitzituzten. Bien bitartean, 1989-1990eko urteetan ezkutuko eskuindar taldeek eta militarrek hilketa ugari eragin zituzten, hala nola, Santiago Atitlángo nekazarien sarraskia. Jazarpenak eta hilketak eten ez baziren ere, 1990eko ekainaren batean, Guatemalara bakea ekartzeko oinarrizko hitzarmena izenpetu zuten Madrilen ANBk, alderdi politikoek eta URNGk. 1990eko azkeneko hilabeteetan negoziazioak ez aurrera ez atzera geratu ziren, eta herritarrengan eszeptizismoan nagusitu zen. Horren eraginez edo, hautesleen %70ek ez zuen parte hartu 1990eko lehendakaritzarako hauteskundeetan. Hauteskundeen bigarren itzulian, 1991ko urtarrilaren 6an, Movimiento de Acción Solidaria (MAS) alderdia atera zen garaile, eta Jorge Serrano Elías hautatu zuten lehendakari. Serranoren gobernuak eta URNGk bakearen aldeko elkarrizketei berriro ekitea erabaki zuten baina, artean, indarrean zirauen armadaren eta gerrillarien arteko guduak.

1991ko apirilean alde biak hiru egunez elkarrizketatu ziren Cuernavacan, Mexikon. Besteak beste, demokrazia ezartzeko prozesuaz, giza eskubideez, aginpide zibila indartu beharraz, armadak izan beharko lukeen betekizunaz, indiarren eskubideez, konstituzioari egin beharreko aldaketez, hauteskunde-erregimenaz eta gerrillaren gizarteratzeaz hitz egin zuten. 1991ko maiatzean Runujel Junam komunitate etnikoen kontseiluko buruzagia desagertu egin zen. Uztailean, Estatu Batuetako senatuak eten egin zuen Guatemalari ematen zion laguntza militarra. URNGk giza eskubideak errespeta zitezela eskatu zuen berriro. Izan ere, giza eskubideen aldeko erakundeen arabera, Serranoren gobernuko lehenengo bederatzi hilabeteetan giza eskubideen aurkako 1.760 lege-urratze gertatu ziren Guatemalan: epaiketarik egin gabe hilarazi zituztenak eta kalean hil zituzten haurrak zenbatuta, 650 bat hil ziren. Irailean, bestalde, Guatemalako lehendakariak Belizeren burujabetasuna eta autodeterminazioa ezagutu zituen. Hori zela eta, Álvaro Arzú kantzilerrak, Partido de Avanzada Nacional alderdiko buruzagi nagusiak, bere karguaren dimisioa eman zuen.

1992an, eztabaida hasi zen armadak mantentzen zituen talde armatuez, Autodefentsa Zibilerako Taldeez (AZT), esate baterako. Gobernuak Hunapu izeneko indar armatu bat sortu zuen, armadako kidez, polizia nazionalez eta Ogasun Guardiako kidez osatua, babes zibilerako sistema ordezkatzeko. Apirilean, Hunapuko kide batzuek istiluak sortu zituzten ikasleen manifestazio batean. Bai Munduko Bankuak bai Europako Legebiltzarrak bortxa politikoa amaitzeko neurriak har zitzala eskatu zioten gobernuari. Urrian, espainiarrak Ameriketara iritsi ziren bosgarren mendeurrenaren ospakizunetan, Rigoberta Menchúk, bere herriko indiarren egoera mundu osoan zehar salatu zuen indiar buruzagiak, Bakearen Nobel saria jaso zuen. 1993ko maiatzean, Serrano lehendakariak, militar-talde baten laguntzaz, estatu-kolpea eman zuen, konstituzioaren artikulu batzuk ezeztatu, eta Kongresua eta Auzitegi Gorena indargabetu. Ekainaren 1ean, nazio barruko eta kanpoko presioak bultzatuta, Serranok lehendakaritza utzi zuen. Giza eskubideen prokuradore ohia, Ramiro de León Carpio izendatu zuten lehendakari Serranoren ordez. Lehendakari berriak kargutik kendu zituen Serranori laguntza eman zioten militarrak. Handik gutxira, Jorge Carpio Nicolle, Unión de Centro Nacional alderdiko buruzagia eta lehendakariaren lehengusua, hilda agertu zen. Ezkutuko hilerrien bila ari zirela, 1993ko azaroan 117 emakume eta haurren hezurdurak aurkitu zituzten, militarrek hildakoak 1982an. Autodefentsa-taldeen eta derrigorrezko soldadutzaren aurkako kanpaina gorabehera, lehendakariak, lehenago esandakoaren kontra, gatazka armatua konpontzen ez zen bitartean bi erakundeak mantenduko zituela esan zuen.

1994-1995 urteetarako ekonomia-plangintzaren arabera, estatuak utzi egingo zion ekonomian esku hartzeari, finantzen erreforma bideratuko zuen eta enpresa publikoak pribatizatzeari ekingo zion. Lehendakariaren arabera, neurri horien helburu nagusia estatuko agintaritzan ustelkeria desagerraraztea zen. Lehendakariak diputatuen eta Justiziako Auzitegi Gorenaren dimisioa eskatu zuen abuztuan, eta, tirabira askoren ondoren, gobernuak eta Legebiltzarrak konstituzioa berritzea erabaki zuten. Nekazarien Batasunerako Batzordeak eta Guatemalako Alargunen Nazio Batzordeak deituta, 5.000 indiar inguruk manifestazioa egin zuten Autodefentsa Zibilerako Taldeak desagertzea eskatuz. 1994ko urtarrilean, eta su-etenik gabe, gobernuak eta gerrillak hitzarmenak izenpetu zituzten, gerran bizilekuz aldatutako jendea utzitako lekuetara itzul zedin. Garaitsu hartan, konstituzioari buruzko erreferendum batean, abstentzioa %85ekoa izan zen. Boto-emaileen %69k Legebiltzarra eta Auzitegi Gorena berritzearen alde egin zuen. Hauteskundeetan ere antzeko abstentzioa izan zen, eta Guatemalako Fronte Errepublikanoa atera zen garaile, Efraín Ríos Montt diktadore ohiaren gidaritzapean. Alderdi Progresista Nazionala gelditu zen bigarren. Mónica Pintok, NBEren giza eskubideetarako begiraleak, gizartea desmilitarizatzeko neurriak hartzea komeniko litzatekeela gomendatu zuen. Besteak beste, armada murriztea, AZT deuseztatzea eta Egiaren Batzorde bat eratzea proposatu zuen. 1994ko hasieran, eta isiltasun luzearen ondoren, Kanpo Harremanetarako Ministerioak Belizeren burujabetasuna aldarrikatu zuen. Martxoan gobernuak eta gerrillak AZT desagertzeko hitzarmena berretsi zuten. Handik hiru egunera Auzitegi Konstituzionalaren lehendakaria hil zuten. Ekainean, Oslon, gerrillak eta gobernuak biztanle deserrotuei buruzko hitzarmen bat izenpetu zuten, non bizi eta zer landu izan zezaten. 1995ean, zela hauteskundeengatik, zela armadaren eta lurjabeen interes faltarengatik, bake-negoziazioek ez zuten aurrera egin.

NBEren arabera giza eskubideak ez ziren errespetatzen ez zegoelako zigorrik eskubide horiek urratzen zituztenentzat, eta ehunka tortura-kasu, hilketak eta legez kanpoko atxiloketak salatu zituzten. 1995eko abuztuan Legebiltzarreko lehendakaria eta Fronte Errepublikanoko beste bi kide epaitu zituzten telefono-deiak entzutea agintzeagatik, dokumentuak faltsutzeagatik eta aginpidea berenganatzeagatik. Azaroko hauteskunde orokorretan, Alderdi Progresista Nazionaleko hautagaiak, Álvaro Arzúk botoen % 42 eskuratu zuen, eta haren lehiakide gogorrenak, Alfonso Portillok, Fronte Errepublikanokoak, % 50. Bigarren itzulian, Arzú hautatu zuten lehendakari. Abstentzioa inoiz baino handiagoa izan zen, % 63. Abenduan gobernuak eta gerrillak behin betiko bake-hitzarmena izenpetu zuten, Europan lehenbizi, eta Mexikon eta Guatemalan ondoren; ordurako 100.000 pertsona baino gehiago hilak ziren Guatemalako gerran. Alde biek errespetatu zuten su-etena. Krimen politikoak amaitu orduko, ordea, krimen arruntak asko ugaritu ziren, biztanleen %80 behartasun gorrian bizi baitzen.

1998ko irailean Mitch urakanak 24.000 pertsona hil eta izugarrizko triskantzak eragin zituen Erdialdeko Amerika osoan. 100.000 pertsona baino gehiago etxerik gabe gelditu ziren, eta osasun-egoerak okerrera egin zuen. 1999an lehendakaritzarako hauteskundeak egin ziren, eta Alfonso Portillok lortu zuen garaipena. Portillok agindu zuen harremanak izango zituela Estatu Batuekin eta ekonomia liberalizatuko zuela eta inbertsioak handituko zituela, besteak beste. Hala ere, Portillok eta Francisco Reyes López lehendakariordeak kritika handiak izan zituzten ustelkeriagatik, despotismoagatik, lapurretagatik eta Ostegun Beltzean parte hartzeagatik.

2004an Óscar Berger lehendakaritzara iritsi zenean, Portillok Mexikora ihes egin zuen, eta atzemateko agindua izenpetu zuten Guatemalak eta Interpolek, dirua zuritzeagatik eta funtsak desbideratzeagatik. Baina 2008an, Álvaro Colomen gobernuaren babesean, Guatemalara itzuli zen; bermea ordaindu, eta aske gelditu zen. Óscar Bergerren gobernuak ere kritika gogorrak izan zituen, ez zelako gauza izan krimen antolatuari aurre egiteko, droga-trafikoa indartu egin zelako eta ezin izan ziolako herritarren migrazioari eutsi. 2007ko hauteskundeetan, Colomek lortu zuen lehendakaritza.

2013an, epaitegi batek 80 urteko espetxe zigorra ezarri zion Efraín Ríos Montt diktadore ohiari, 1982 eta 1983an ixil etniako 2.000 indigenen heriotza eragin zuen genozidioagatik eta gizateriaren aukako krimenengatik; baina Gorte konstituziogileak baliogabetu egin zuen epai hori.[4] 2015eko lehendakaritzarako hauteskundeetan Jimmy Morales Cabrera nagusitu zen. 2016an, segurtasun indarrek 18 militar ohi atxilotu zituzten, 1980ko hamarkadan indarreko desagertze eta gizadiaren aurkako krimenak egitea egotzita.[5]

Almolongako baratze joriak.

Guatemalak baliabide ekonomiko ugari ditu, baina erabat ustiatu gabeak. Ekonomia nekazaritzan oinarritzen da bereziki (Barne produktu gordinaren %13,2 eta biztanle aktiboen %30,5 2016an)[8]. Alde handia dago, ordea, nekazaritza molde zaharrak erabiliz lurrak ematen duenetik bizi diren indiarrek lantzen dutenaren eta atzerriko kapitalarekin eta baliabide modernoekin esportaziorako lantzen denaren artean; Guatemalarako bertarako lantzen dira arroza, garia, sorgoa, patata, artoa, tomatea, babarrunak eta basartoa; kafea (Erdialdeko Amerikako ekoizle nagusia da Guatemala), banana, kotoia eta azukre-kanabera, berriz, esportazio-gaiak dira. Abeltzaintzari dagokionez, behiak, zerriak, ardiak eta hegaztiak hazten dira, barruko merkataritzari begira. Nahiz eta urterik urte baso-eremua azkar urritzen ari den, basoaren ustiapena garrantzi handiko jarduera da. Basotik ateratzen diren gaien artean aipagarriak dira baltsamua bezalako zur bikainak eta Manilkara zapota, gomagoxoa egiteko erabiltzen dena. Arrantza gero eta garrantzi handiagoa hartzen ari da.

Industriak gora egin zuen 1970 ondoko urteetan, baina izugarrizko beherakada izan zuen hurrengo hamarkadan, egoera politikoaren egonkortasun faltagatik (2016an BPGren 23,6 eta biztanle aktiboen %13,7)[8] Hauek dira industria-produktu nagusiak: azukrea, tabakoa, kautxua, produktu kimikoak eta sendagaiak, papera, larrua, ehunak, petrolio findua, zurezko gauzakiak eta altzariak. Meatzaritza ez dago behar bezain aurreratua. Izabal aintziran nikela ustiatzen da, eta Rubelsanto eta Chinaja ondoko hobietan petrolio pixka bat ateratzen da. Horietaz gainera, burdina, igeltsua, antimonioa, beruna, zinka, zilarra eta urrea ustiatzen dira. Guatemalako ibaiek ahalmen hidroelektriko handia dute, baina, hala ere, argindarraren %56,5 inguru zentral termikoetan lortzen da. 2016an Guatemalak inportatzen zuen balioaren %63 esportatzen zuen: kafea, azukrea, petrolioa, ehunak, bananak, fruituak, barazkiak eta kardamomoa (sendabelarra)[8].

Bigarren Mundu Gerraz gero, Guatemalak ahalegina egin zuen industria eta meategiak bultzatzeko, eta bide batez kafearen eta bananaren produkzioaren morrontzatik ateratzeko. 1970 ondoko urteetan bost urteko plangintza bat abiatu zen esportazioak handituz ekonomiaren hazkundea lortzeko, zergen kobrantza eraginkortasunez gauzatuz, eta atzerriko kredituak baliatuz. Dena dela, garaitsu hartan piztu zen gerra zibilak ez du ekonomiaren aurrerabidea eragotzi besterik egin.

Guatemalako kultura alor guztietan nabaria da, maien zibilizazioaren eta indiarren kulturaren eragina, espainiarren ekarpenarekin nahastuta, ezaugarri bereziak eman baitizkie gaur egungo artelanei. Arkitekturan, adibidez, estilo berri horren erakusgarri dira Antigua Guatemalako zenbait eraikuntza: katedrala, udaletxeko jauregiak, unibertsitatea, etab. XVI. mendean sona handiko eskultura-mugimendu bat sortu zen. Guatemalako margolaritza, XX. mendean, Kolon aurreko indiarren kulturaren lekuko bihurtu zen; Carlos Mérida (1891-1946) da ezagunena. Literaturan, beste askoren artean, aipatzekoa da Miguel Angel Asturias Nobel sariaren irabazlearen obra, maien zibilizazioa aztertu ondoren bere herriaren sustraiak indiarren mito zaharren aipamenen bidez ezagutzera eman zuena. Aipatzekoak dira indiarren artelanak (eskulanak) ere.

• Miguel Angel Asturias (1899-1974), idazlea. 1967an eskuratu zuen Literaturako Nobel Saria.
• Rigoberta Menchú (1959), giza eskubideen aldeko ekintzailea. 1992an eskuratu zuen Bakearen Nobel Saria.

• Guatemala, argia.eus
• (Gaztelaniaz) Gobernuaren webgunea, guatemala.gob.gt
• (Gaztelaniaz) Guatemalako literatura, literaturaguatemalteca.org
• (Gaztelaniaz) Popol Vuh monumentua, literaturaguatemalteca.org
• (Gaztelaniaz) Guatemalako bankuaren webgunea, banguat.gob.gt

Amerikako herrialde eta lurraldeak
Ipar Amerika eta Karibea	Estatu burujabeak: Ameriketako Estatu Batuak • Antigua eta Barbuda • Bahamak • Barbados • Belize • Costa Rica • Kuba • Dominika • Dominikar Errepublika • El Salvador • Grenada • Guatemala • Haiti • Honduras • Jamaika • Kanada • Mexiko • Nikaragua • Panama • Saint Kitts eta Nevis • Santa Luzia • Saint Vincent eta Grenadinak • Trinidad eta Tobago Dependentziak: Groenlandia (Danimarka) • Guadalupe ∙ Martinika ∙ Saint Barthelemy ∙ Saint Martin ∙ Saint Pierre eta Mikelune (Frantzia) • Aruba · Holandarren Antillak (Herbehereak) • Aingira · Bermuda · Birjina uharte britainiarrak · Kaiman uharteak · Montserrat · Turkak eta Caicoak (Erresuma Batua) • Puerto Rico · Birjina Uharte Estatubatuarrak (Ameriketako Estatu Batuak)	Hego Amerika	Estatu burujabeak: Argentina • Bolivia • Brasil • Txile • Kolonbia • Ekuador • Guyana • Paraguai • Peru • Surinam • Uruguai • Venezuela Dependentziak: Guyana Frantsesa (Frantzia) • Falklandak (Erresuma Batua)