Goñerri

Goñerri Goñi (kontzejuetako baten izena) eta erri (herri) elkartzetik dator. Bere aldetik, Goñibar izen bera eta ibar (haran) elkartzetik dator.

Goñi izena jatorriz iluna eta zalantzazkoa da. Mikel Belaskoren arabera, izena inguruko gainerako herriekiko (Ollaran) altuera handian kokatzeagatik azalduko litzateke, batez ere Arteta (Goñi aurreko herria) eta Goñi beraren arteko altueragatik. Hemen "goi" hitza ere sartuko litzateke.

Jatorrian, Goñik gainerako herrietan zuen eragina zela eta, Goñerri bezala ezagutzen zen, ondoren erromantzera Terra de Goñi bezala egokitu zena. Izen hori ondo egokitzen zaio lurrari, teknikoki ez baita ibar bat, ordoki txiki bat baizik. Geroago, Bortz Iriak edo Cinco Villas izenez ezagutua izan zen (erromantzerako egokitzapena), baina izen hori Bortziriak edo Bostiriak izenez ere hartu zuten bost herrik osatutako beste lurraldeetan ez bezala, Goñin izen horrek ez zuen iraun Aro Modernotik aurrera.

Ondoren, inguruko lurraldeekiko asimilazioa zela eta, "ibarra" deitu zioten faltsuki, eta Goñibar eta Val de Goñi aldaerak sortu ziren. Gaur egun, udalerri ofizialaren izena Goñi bertzerik ez bada ere, gaztelaniaz Valle de Goñi esaten zaio, eta euskaraz Goñerri eta Goñibar, baina lehenengoa gailentzen da, zehatzagoa dena eta jatorrizko aldaera.[5]

Goñerriko armarriak honako blasoi hau du:[6]

Mende bat baino gehiagoz, 1840tik 1953ra bitartean, gurutze bat erabili zuten armarri gisa, Goñiko jauregiko armarriei erreferentzia eginez, zalantzarik gabe. 1953tik aurrera, kontsignatutakoetara itzuli ziren, historikoki dagozkienak.

Goñerriko banderak Goñerriko armarria dauka hondo gorri baten gainean. Armarriak kasket bat du gainean.

Ibarra Andia eta Sarbil mendilerroen artean dago. Artazulgo eta Lebrongo errekek beren udal-mugartea ureztatzen dute, eta horiek Arakil ibaira isurtzen dira. Ibarburua, Aizpun, Lebron errekaren eskuineko ertzean dago, Andimendiren oinean. Herriaren iparraldea oso menditsua da, bertan baitaude Andia eta Sarbil mendilerroak, 929 eta 1264 metro bitarteko altuerak dituztenak.

Inguruko klima subatlantikoa da, eta altitudeak asko baldintzatzen du. Urteko batez besteko tenperatura 6 eta 10º C artekoa da, eta urteko prezipitazioen indizea 1200 eta 1400 mm artekoa. Urtean 120 eta 160 egun artean izaten dira, eta horiek hilabete guztietan izaten dira. Ebapotranspirazio potentzialaren indizea 550 eta 600 mm artekoa da.

Bertako klima fresko eta hezea dela eta, pagadiek hartzen dute baso-azaleraren zatirik handiena, eta, kota ez hain altuetan, hariztiek. Faunari dagokionez, animalia basatiak nekez aurki daitezke, hala nola basurdeak, azeriak edo otsoak.

Goñerrin estazio meteorologiko bat dago Azantza kontzejuan, itsasoaren mailatik 828 metrora, Nafarroako Gobernuak 1988an jarritako estazio meteorologikoa dago.[7]

Datu klimatikoak (Azantza, 1988-2021)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	15.0	19.0	22.0	26.0	28.0	37.0	34.0	37.0	32.0	26.0	19.0	15.0	37.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	6.1	6.7	10.0	12.9	16.5	21.5	24.1	24.3	20.3	15.2	9.1	6.9	14.5
Batez besteko tenperatura (ºC)	3.8	4.1	6.7	9.3	12.4	16.8	18.9	19.2	16.1	12.0	6.9	4.6	10.9
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.4	1.5	3.4	5.7	8.3	12.1	13.8	14.0	11.8	8.8	4.8	2.3	7.3
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-7.0	-9.0	-12.0	-1.0	1.0	4.0	6.0	7.0	3.0	-1.0	-4.0	-6.0	-12.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	101.6	86.7	82.9	97.3	76.2	59.4	36.0	35.7	55.1	87.3	114.1	102.4	934.7
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	68.0	58.0	74.0	110.0	58.0	49.5	128.0	75.0	84.5	46.0	61.0	90.0	128.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	13.0	11.5	11.6	13.1	10.6	7.2	5.0	4.9	7.5	10.7	13.5	12.4	121.0
Elur egunak (≥ 1 mm)	3.8	4.7	3.1	1.6	0.1	0.0	0.0	0.0	0.0	0.2	1.6	3.1	18.0
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8]

Udaleko idazkaria Abartzuza, Jaitz eta Deierriko idazkari ere bada. Udalak alkatea eta lau zinegotzi dauzka.

• HELBIDEA: San Andres kalea z/g (Aizpun kontzejua)

2007an Agrupación Independiente Valle de Goñi (AIVG) taldeko José Ignacio Preboste Goñi aukeratu zuten alkate. Udaleko bost zinegotziak lortu zituen. Baliogabeko botoak hiru izan ziren (emandako guztien %2,88) eta hamalau boto zuri (%13,86). Abstentzioa %44,97koa izan zen.

2011n aurreko agintaldian zinegotzi izandako Gumersindo Indurain Cobos bihurtu zen alkate, aurkeztu zen zerrenda bakarraren izenean; 2011n taldearen izena Independientes Valle de Goñi izan zen eta berriro ere bost zinegotziak lortu zituen[12].

Hauek izan dira Goñiko azken alkateak:

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Goñerriko herri guztiak sailkatu zituen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian.[14]

Koldo Zuazok, 2010ean, Goñerri ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[15]

Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Oltzako hizkeran. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Goñerriko mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Goñerri eremu mistoko udalerria da, eta hori dela eta, euskarak eskubide batzuk ditu. 2001eko erroldaren arabera, herritarren %1,99k zekien euskaraz hitz egiten, 2010ean % 2,03 eta 2018n % 2,80k.

Teodosio Goñikoa bere gurasoak hiltzen

Teodosio Goñikoaren kateak, Aralarren

Teodosio Goñikoaren edo Goñiko buruzagiren kondairak VIII. mendean Goñi kontzejuan jaiotako antzinako noble baten istorioa kontatzen du. Teodosio gerrara abiatu zen, bere emazte gaztea, Kostantza Butroekoa, eta bere gurasoak, zaharrak, etxean utzirik. Emakumeak, aita-amaginarrebei begirune handia zienez, jauregian jarri zituen, eta jauregiburuko gelan lo egiten ere utzi zien. Egun batean, Teodosio gudu-zelaitik itzultzean, Errotabidean (Goñitik gertuko leku batean) aurkitu zen deabrua ermitau faltsuz mozorrotuta zuela. Esan zion emazteak morroi batekin engainatzen zuela. Haserre bizian, zalduna etxera iritsi zen ilunabarrean, eta, bi pertsona ohean etzanda ikustean, hil egin zituen, benetan bere gurasoak zirela konturatu gabe.

Gudaria bere akatsaz konturatu zen kalera irten eta elizatik bueltan zetorren emaztearekin topo egin zuenean. Izututa eta damututa, bere krimena aitortu zion Goñiko apaizari, eta honek Iruñeko gotzainarekin konfesatzeko agindu zion. Azken honek Erromara bidali zuen, aita santuaren absoluzioa eskatzera, Teodosiok egin zuen bezala. Aita Santuak penitentziatzat jartzen du bere aberria, etxea eta emaztea uztea, eta mendietako bakarlekuetan barrena ia biluzik erromes ibiltzea, gorputzari hertsirik zeramatzan kateak hautsi arte.

Egun batean, Aihedu mendian (Goñi eta Andimendi artean) zebilela, katearen katebegi bat hautsi zen. Eskerrak emateko, Teodosiok Done Mikelen omenezko baseliza bat eraiki zuen, gaur egun ere zutik dirauena. Bertatik, Teodosio Aralar mendilerrora joan zen, non penitentziaren amaiera gertatu zen. Han bazen herensuge bat leize batean bizi zena eta inguruko artzain eta baserritarrei erasotzen ziena. Larraungo biztanleek erabaki zuten urtean pertsona bat eskaintzea herensugeari, honek besteei eraso ez ziezaien. Teodosiok, Aralarretik noraezean, zorigaiztokoa aurkitu zuen, eta bere bizitza eskaini zuen pertsona harena salbatzeko. Herensugea penitentziagileari agertu zitzaionean eta hura irentsiko zuela mehatxatu zuenean, Teodosiok San Migel goiaingeruari agindu zion bere burua, "Done Mikelek balio dit!" oihukatuz. Une hartan, zalaparta handi baten artean, goiaingerua agertu zen, eta, bere buruaren gainean gurutzea erakutsiz, dragoia garaitu eta hil egin zuen, "Nor Jaungoikoa bezala!" oihukatuz. Salbatu ondoren, Teodosiok Done Mikel in Excelsis santutegia herensugea bizi zen leizearen gainean altxatzea agintzen du, inor ez dadin berriro sartu. Han bizi izan zen bere egunak amaitu arte Kostantza andrearekin, bere emaztearekin, "bere gurtzan aritzen ziren apaizentzako etxeak eta etxebizitzak eraikitzen...".[16]

Goñiko jaiak ekaineko bigarren asteburuan ospatzen dira.