Giza zahartze

Giza zahartzea gizakiak zahar bihurtzeko prozesua da. Izan ere, bakterioak, landare iraunkorrak eta animalia sinple batzuk biologikoki hilezkorrak izan daitezke[1]. Zentzu zabalago batean, zahartzea zatitzeari utzi dioten organismo baten barruko zelula bakarrei edo espezie baten populazioari dagokio[2].

Amona eta biloba.

Gizakietan, zahartzeak denboran zehar gizakian gertatzen diren aldaketen metaketa adierazten du[3], eta aldaketa fisikoak, psikologikoak eta sozialak barnebil ditzake[4][5]. Erreakzio-denbora, adibidez, murriztu egin daiteke adinarekin; oroitzapenak eta ezagutza orokorra, berriz, handitu egiten dira. Zahartzeak giza gaixotasunen arriskua areagotzen du, hala nola, minbizia, Alzheimer gaixotasuna, diabetesa, gaixotasun kardiobaskularrak, garun-hodietako istripuak eta beste asko[6][7]. Mundu osoan egunero hiltzen diren gutxi gora beherako 150.000 pertsonetatik, bi heren inguru adinarekin lotutako arrazoiengatik hiltzen dira.

Zahartzeari buruzko gaur egungo teoriak 2 alorretan banatzen dira: lehenik, kaltearen kontzeptuari esleitzen zaizkionak; horien arabera, kaltea metatzeak (DNAren oxidazioak, esaterako) sistema biologikoen matxura eragin dezake. Bestetik, zahartze programatuaren kontzeptuari erreferentzia egiten diotenak daude, zeinaren arabera barne-prozesuek (mantentze-lan epigenetikoak, hala nola DNAren metilazioak) zahartzea eragin baitezakete[8][9]. Zahartze programatua ez da nahastu behar programatutako zelula-heriotzarekin (apoptosia).

Obesitateak zahartze-prozesua bizkortzen duela iradoki da[10][11]. Primateak ez diren animalietan, kaloria-murrizketak, berriz, zahartze-prozesua moteltzen du, eta, aldi berean, osasuna eta gorputz-funtzioak mantentzen ditu. Primateetan (gizakiak barne), biziaren luzatze-efektu horiek zalantzazkoak izaten jarraitzen dute.

Zahartzea versus hilezkortasuna
Hidra hilezkorra, marmokaren ahaidea

Gizakiak eta beste espezie batzuetako kideak, bereziki animaliak, adindu eta hil egiten dira. Onddoak ere zahartu daitezke[12]. Aitzitik, espezie asko hilezkor izan daitezkeela esan daiteke: adibidez, bakterioek fisioa egiten dute zelula alabak sortzeko, marrubi-landareek beren buruaren klonak sortzeko lasterkariak lantzen dituzte, eta Hydra generoko animaliek birsortzeko gaitasuna dute, eta, horren ondorioz, ez dira adinaren ondorioz hiltzen.

Duela 3.700 milioi urteko Lurreko lehen bizitza zantzuak organismo zelulabakarrak izan ziren[13]. Organismo horiek (prokariotak, protozooak, algak) erdibitzearen bidez zelula alabetan biderkatzen dira (zelula alabak zelula ama bakar baten emaitza dira. Prozesu mitotikoaren emaitza dira bi zelula alaba dira, eta lau zelula prozesu meiotikoaren emaitza dira. Ugalketa sexualaren bidez ugaltzen diren organismoentzat, zelula alabak meiosiaren ondorio dira); Beraz, organismo hauek ez dira zahartzen eta baldintza egokietan hilezkorrak izan daitezke[14][15].

Organismo indibidualaren zahartzea eta hilkortasuna ugalketa sexualaren eboluzioarekin egin zen posible[16], duela mila milioi urte gutxi gorabehera, eta duela 320 milioi urte haziak ekoizten zituzten landareen eboluzioarekin. Organismo sexualak, aurrerantzean, bere material genetikoaren zati bat transmiti lezake kide berriak sortzeko, eta organismoa bera ez litzateke beharrezkoa izango, espeziearen biziraupenari dagokionez[16]. Hala ere, ideia biologiko klasiko hori duela gutxi kolokan jarri da: E. coli bakterioa zelula alaba bereizgarrietan bana daitekeelako ikusi da, eta horrek bakterioen artean "adin-klaseen" aukera teorikoa irekitzen du[17].

Gizakien eta beste espezie hilgarri batzuen artean ere hilezkortasun-potentziala duten zelulak daude. Adibidez, zenbait zelula minbizidun (HeLa zelula-lerroa)[18], eta zelula ama espezifikoak, hala nola zelula germinalak (obuluak eta espermatozoideak sortzen dituztenak)[19]. Klonazio artifizialean, zelula helduak enbrioi-egoerara arte gaztetu daitezke, eta, ondoren, zahartu gabeko ehun edo animalia berri bat lantzeko erabil daitezke[20]. Hala ere, giza zelula normalak laborategiko hazkuntzan 50 bat zelula-zatiketaren ondoren hiltzen dira (Hayflicken muga, 1961ean Leonard Hayflickek aurkitu zuena)[18].

Zeinuak
Batzuetan, adinduen handitutako belarri eta sudurrak kartilagoaren etengabeko hazkundeari egozten zaizkio, baina, seguruenik, grabitatea da erantzulea[21].
Gorputz-masaren aldaketa adinean zehar (1, 2) eta masa altuerara normalizatua (3, 4), gizonetan (1, 3) eta emakumeten (2, 4)[18]
Zahartutako garun arrunt baten (ezkerra) eta Alzheimer gaitzaren eraginpean dagoen garunaren arteko konparazioa

Gizaki gehienek zahartze-sintoma ezaugarriak izaten dituzte bizitzan zehar.

  • Haurtzaroan 20 kHz-etik gorako goi-maiztasuneko soinuak entzuteko gaitasuna izaten da, nerabezaroan galtzen dena[22].
  • Fotozahartzearen ondorioz garatzen dira, batez ere, zimurrak, eta batez ere eguzkiak jotzen duen lekuetan (aurpegian)[23].
  • Nerabezaroaren amaieratik 30 urtera bitarte goia jo ondoren, emakumeen ugalkortasuna jaitsi egiten da[24].
  • 30 urteak igaro ondoren, giza gorputzaren masa 70 urte arte murrizten da, eta gero oszilazio indargetzaileak ditu[18].
  • 35 urtetik gorako pertsonek gero eta arrisku handiagoa dute begietako muskulu ziliarrean indarra galtzeko, eta horrek presbizia eragiten du, hurbileko objektuetan fokatzeko zailtasuna[25][26]. 45-50 urterekin, pertsona gehienek presbizia izaten dute[27]. Horren arrazoia kristalinoa gogortzea da, prozesu hori tenperatura altuagoekin bizkortu daiteke[27][28].
  • 50 urteen inguruan, ilea urdindu egiten da[29]. 50 urtera iristean, alopezia androgenikoak gizonen %30-50 ingururi[30] eta emakumeen laurden bati eragiten die[31].
  • Menopausia 44 eta 58 urte bitartean eman ohi da[32].
  • 60 urtetik 64 urtera bitarteko kohortean, artrosiaren eragina %53ra igotzen da. Hala ere, %20k baino ez dute artrosiak eragindako urritasunik adin horretan[33].
  • 75 urtetik gorako pertsonen ia erdiek entzumena galtzen dute (presbiakusia), eta ahozko komunikazioa galarazten die[34]. Ornodun askok, hala nola arrainek, hegaztiek eta anfibioek, ez dute presbikusiarik garatzen zahartzaroan, gai baitira beren zentzumen-zelula koklearrak birsortzeko. Ugaztunek, berriz, gizakiak barne, genetikoki galdu dute ahalmen hori[35].
  • 80 urterekin, estatubatuarren erdiek baino gehiagok begi lausoa dute edo berau sendatzeko zirujia jasan dute[25].
  • Hauskortasunak, indarra, jarduera fisikoaa, errendimendu fisikoa eta energia gutxitzearen sindromeak 85 urtetik gorako pertsonen %25ari eragiten dio[36]. Muskuluek gaitasun txikia dute ariketa edo lesioei erantzuteko, eta masa eta muskulu-indarra galtzea (sarkopenia) ohikoa da[37]. Oxigenoaren erabilera maximoa zein bihotz-maiztasuna maximoa gutxitu egiten dira[38]. Era bereab, eskuko indarra eta mugikortasuna murriztu egiten dira[39].
  • Aterosklerosia zahartzearekin erlazioa duen gaixotasun gisa sailkatzen da[40]. Gaixotasun kardiobaskularrak eragiten ditu (adibidez, istripu zerebrobaskularra eta bihotzekoa[41]), eta mundu mailan heriotza gehien eragiten duen kausa da[42]. Zainen zahartzeak birmoldaketa baskularra eta arteria-elastikotasuna galtzea eragiten du, eta, ondorioz, zainen zurruntasuna[40].
  • Azkenaldiko ebidentziek aditzera ematen dute 105 urterekin adinarekin lotutako heriotza-arriskua lautada batera iristen dela[43]. Giza bizitzaren gehienezko itxaropena 115 urtekoa dela iradokitzen da[44][45]. Erregistro fidagarriko gizaki zaharrena Jeanne Calment izan zen, eta 1997an hil zen 122 urterekin.

Dementzia ohikoagoa bihurtzen da adinarekin[46]. 65 eta 74 urte bitarteko pertsonen %3 inguruk, 75 eta 84 urte bitartekoen %19k, eta 85 urtetik gorakoen ia erdiek dementzia dute[47]. Espektroa narriadura kognitibo arinetik hasi eta Alzheimer, garun-hodietako gaixotasun, Parkinson eta Lou Gehrigen gaixotasuneraino doa. Gainera, zahartzearekin batera, oroimen mota asko murrizten dira, baina ez oroimen semantikoa edo ezagutza orokorra, hala nola hiztegiaren definizioak. Azken hauek, oro har, helduarora iritsi arte egonkor iraun edo hazi egiten dira[48]. Adimena txikiagotu egiten da adinean aurrera egin ahala, nahiz eta tasa aldatu egiten den motaren arabera, eta, izatez, egonkor iraun dezake ia bizitza osoan, eta, bat-batean jaitsi, bizitzaren amaieratik hurbil. Beraz, narriadura kognitiboaren tasan gertatzen diren aldaketak bizitza luzera desberdinengatik azal daitezke[49]. Garunean aldaketak daude: 20 urte bete ondoren, hamarkada bakoitzean %10 murrizten da garuneko axoi mielinizatuen luzera osoa[50][51].

Adinak ikusmen-urritasun bat ekar lezake, zeinaren ondorioz hitzik gabeko komunikazioa murriztu egiten den[52], eta horrek isolamendua eta depresioa eragin ditzake. Adin askoko helduek, ordea, ez dute urte gutxiagoko helduen baino depresio gehiago izaten, eta, paradoxikoki, osasun fisikoa murriztu arren, gogo-aldarte hobea dutela ohartu ziren[53]. Makularen endekapenak ikusmena galtzea eragiten du, eta adinean aurrera egin ahala handitzen da, 80 urtetik gorakoen %12 ingururi eraginez[54]. Endekapen hori hondakin-produktuen zirkulazioan izandako aldaketa sistemikoek eta erretinaren inguruan hodi anormalak hazteak eragiten dute[55]. Adinarekin maiz agertzen diren beste ikusmen-gaixotasun batzuk kataratak eta glaukoma lirateke. Katarata bat gertatzen da begiko kristalinoa lainotzen denean, ikusmen lausoa eraginez eta, artatzen ez bada, itsutasuna sortuz[56]. Denborarekin garatzen dira, eta maizago ikusten dira adinekoetan. Kataratak kirurgia bidez trata daitezke. Glaukoma helduen ikusmen-eritasun arrunta da. Glaukoma nerbio optikoari egindako kalteak eragiten du, ikusmena galduaraziz[57]. Glaukoma denborarekin garatu ohi da, baina aldaketak daude moten artean, eta batzuk bat-batean hasten dira. Gertatu ondoren ez dago sendabide edo konponbiderik. Glaukomaren kasuan, prebentzioa da neurririk onena[57].


Zahartzea da giza gaixotasun gehienetan ezagutzen den arrisku faktore handienetako bat[58]. Mundu osoan egunero hiltzen diren 150.000 pertsonetatik, bi heren inguru —100.000 egunean— adinarekin lotutako arrazoiengatik hiltzen dira[59]. Nazio industrializatuetan, proportzioa handiagoa da, %90era iritsiz[59][60][61].

Oinarri biologikoa
95 urteko emakumea, 5 hilabeteko haur batekin

Gaur egun, ikertzaileak zahartzearen oinarri biologikoa ulertzen hasi besterik ez dira egin, baita organismo sinple samarretan eta bizitza laburrekoetan ere, hala nola legamian[62]. Oraindik gutxiago dakigu ugaztunen zahartzeari buruz, neurri batean askoz ere bizitza luzeagoa dutela, baita ugaztun txikienak ere, hala nola xagua (3 urte inguru). Zahartzea aztertzeko ereduz organismoa C. elegans nematodoa da. 2-3 asteko bizitza du, eta, horri esker, erraz egin ditzakegu manipulazio genetikoak[63]. Bizitza luzatzen duten mutazio ezagunenak C. elegans organismoan aurkitu ziren lehen aldiz[64].

Zahartze biologikoa eragiteko proposatutako faktoreak[65] bi kategoria nagusitan erortzen dira, programatutakoak eta kalteekin lotutakoak[66]. Programatutako faktoreek kronograma biologiko bati jarraitzen diote, agian haurtzaroaren hazkundea eta garapena arautzen dituen kronogramaren jarraipena. Erregulazio hori mantentze-, konpontze- eta defentsa-erantzunen sistema arduradunei eragiten dieten gene-adierazpeneko aldaketen mende egongo litzateke. Kalteekin lotutako faktoreak barneko zein inguruneko erasoekin lotuak daude, hainbat mailatan metatutako kalteak eragiten dituztenak[66]. Hirugarren kontzeptu berritzaile bat da zahartzea gurpil zoroen bidez gertatzen dela da[58].

Zahartzearen ezaugarri molekular eta zelularrak

Berrikuspen zehatz batean, Lopez-Otin eta laguntzaileek, kalteen teoriaren ikuspuntutik, zahartzeari buruzko bederatzi "bereizgarri" metaboliko proposatu zituzten zenbait organismotan, baina bereziki ugaztunetan[67]: Bereizgarri hauek, disfuntzio mitokondriala, zelula amen agortzea edota alterazio epigenetikoak lirateke, beste batzuen artean.

Era berean, zahartze-tasan eragina izan dezaketen hiru bide metaboliko nagusi daude:

  • FOXO3/Sirtuin bidea, ziur aski kaloria-murrizketarekiko sentikorra
  • Hazkunde-hormona/1 intsulinaren antzeko hazkunde-faktorea seinaleztatzeko bidea
  • elektroiak garraiatzeko katearen jarduera-mailak mitokondrioetan[68] eta landareen kloroplastoetan.

Litekeena da bide horietako gehienek zahartzean eragin bereizia izatea, hirurak aldi berean tratatuz gero bizi-itxaropena handitu egiten baita[69].

Programatutako faktoreak

Zahartze-tasa nabarmen aldatzen da espezie batetik bestera, eta hori, hein handi batean, genetikan oinarritzen da. Adibidez, landare bizikor askok, marrubi eta patatetatik hasi eta sahatsetaraino, haien buruen klonak sortzen dituzte ugalketa begetatiboaren bidez, eta, beraz, hilezkorrak izan daitezke. Urteroko landareak, hala nola garia edo angurria, urtero hiltzen dira eta ugalketa sexualaren bidez ugaltzen dira. 2008an, Arabidopsis thaliana urteroko landarean bi gene bakarrik inaktibatu ondoren, hilezkor izan daitekeen landare iraunkor bihurtu zen[70]. Orain arte ezagutzen diren animaliarik zaharrenak 15 000 urteko belaki antartikoak dira[71], sexualki eta klonatuta ugaldu daitezkeenak.

Klonazio bidezko hilezkortasunaz gain, zenbait espezieren bizi-itxaropena nabarmena da, besteak beste: Pinus longaeva pinua, 5062[72] edo 5067 urterekin[71]; mertzenaria txirla bezalako ornogabeak, 508 urterekin[73]; Groenlandiako marrazoa 400 urterekin[74], ur sakonetako 300 urte arteko hainbat hodi-har[75]; itsas anemonak[76] edota otarrainak[77][78]. Batzuetan esaten da organismo horiek zahartze hutsala dutela[79]. Alderdi genetikoa ehun urte baino gehiagoko giza taldeen azterketetan ere frogatu da.

Laborategietan, ikertzaileek frogatu dute gene espezifikoetan hautaturiko aldaketek nabarmen luza dezaketela bizitza legamia eta nematodoetan, gutxiago ozpin-eulietan eta are gutxiago saguetan. Xede-gene batzuek homologoak dituzte espezieen artean, eta, kasu batzuetan, gizakiaren bizitza-luzerarekin lotu izan dira[80]. Becca Levy Yaleko Osasun Publikoko Eskolako epidemiologia eta psikologiako irakaslearen ikerketek aurkitu dutenez, zahartzeari buruzko uste positiboek ere bizia areagotu dezakete[81].

  • DNAren metilazioa: Adinak DNAren metilazio-mailan duen eragin handia 1960aren amaieraz geroztik ezagutzen da[82]. Steve Horvath genetistak hipotetizatu zuen DNAren metilazio-adinak mantentze-sistema epigenetiko baten metatze-efektua neurtzen duela, baina xehetasunak ez dira ezagutzen. Odolaren DNAren metilazio-adinak kausa guztien ondoriozko hilkortasuna aurreikusten du[83][84][85]. Zahartzearen erloju epigenetikoaren teoriak zahartzea garapen- eta mantentze-prozesuen nahi gabeko ondorio gisa bezala aurkezten du[86][87]. Are gehaigo garaiz aurretik zahartzen diren saguak gaztetu egin daitezke, eta haien bizitzak %30 luzatzen dira, zeluletako metilazio-eredua hein batean birdoituz (birdoitze oso batek minbizi zelula hilezkorrak sortzen ditu).
  • Zelula seneszenteak: DNAn konpon ezin daitezkeen kalteak dituzten zelula gehienek apoptosia egiten dute, baina batzuek ez. Zelula horiek giltzurruneko gaixotasun eta diabetesarekin zerikusia dute. 2016. urteko ikerketa batean, zelula horiek saguetan ezabatu zituzten, eta %20 eta %30 artean luzatu zitzaien bizitza[88]. Zenbait enpresek emaitza esanguratsuak lortu dituzte saguen bizitza luzatzeko ahaleginean, zelula seneszenteetan lan eginda[89].
  • FOXO3A genean gertatutako aldaketa batek eragin positiboa du gizakien bizi-itxaropenean, eta askoz maizago aurkitzen da 100 urte edo gehiagora bizi diren pertsonengan – gainera, hori mundu osoan ematen da[90][91]. FOXO3Ak sirtuinaren gene-familiari eragiten dio, eta gene horiek ere eragin nabarmena dute legamian eta nematodoen bizitza itxaropenean. Sirtuinak, berriz, mTOR inhibitzen du[92].
  • Kaloria-murrizketaren ondorioz, bizi-itxaropen handiagoa dute zenbait espeziek. Efektu hori ez dago argi[93], baina, seguruenik, mTOR bidez elikagaiak detektatzeko funtzioak baldintzatzen du[94].
  • Autofagia inhibitzen duen proteina bat da mTOR, eta zahartzearekin erlazionatu da, intsulina-seinaleen bidez. Zientzialariek uste dute bizitza luzeari dagokionez erlazionatuta daudela murrizketa dietetikoa eta mTOR proteina. Organismoek beren dieta murrizten dutenean, mTOR proteinaren jarduera murriztu egiten da, eta horrek autofagia-maila handitzen du. Horrek zelula-zati zaharrak edo kaltetuak birziklatzen ditu, eta horrek bizitza-luzera handitzen du eta obesoak izateko aukerak murrizten ditu. Odoleko glukosa kontzentrazioaren gailurrak saihesten dituela uste da, eta, hala, intsulina seinaleak murrizten dira. Horrekin batera, mTOR proteina gutxiago aktibatzen da. Beraz, longebitatea kaloria murrizketarekin eta intsulinaren sentikortasun inhibitzen duen mTORrekin lotu da, horrek autofagia maizago gertatzea ahalbidetzen duelako. Baliteke mTOR proteinaren inhibizioak eta autofagiak oxigeno-espezie erreaktiboek gorputzean duten eragina murriztea, DNA eta beste material organiko batzuk kaltetzen baitituzte, eta, beraz, bizitza luzatu egingo litzateke[95]. Baieztapen horri jarraiki, zahartzearen aurkako zenbait sendabidek (hala nola rapamizina, metformina, berberina, 2-desoxiglukosa, D3 bitamina, aspirina eta resveratrolak) mTOR seinaleak ezabatzen dituztela frogatu da eta ondorioz, autofagia-tasa hobetzen dutela[96].
  • Hazkunde-hormona edo 1. motako hazkunde faktorea baxua izateak bizi-itxaropen luzeagoa izatearekin lotu da hainbat organismoetan, fruta-euliak, nematodoak eta saguak barne. Ez dakigu zehazki zer mekanismoren bidez handitzen den bizitza, baina hormona hauek murriztuak zituzten saguen bizitza-luzera %20 eta %68 bitartean handitu zela erakutsi zuten hainbat ikerketek[97].
  • Ras2 genearen gainadierazpenak legamiaren bizi-itxaropena %30 handitzen du[98]. Duela gutxi frogatu da SCH9 eta RAS1 generik ez duen legamia-mutante batek hamar aldiz handitu duela bizi-itxaropena kaloria-murrizketako egoeran. Edozein organismotan lortutako bizitza hazkunde handiena da[99][100].
  • Zelularen ugalketa-zikloaren teoriaren arabera, era pleiotropiko antagonistikoan jarduten duten ugalketa-hormonek arautzen dute zehazki zahartzea. Hazkundea eta biziaren garapen goiztiarra sustatzen dituzte ugalketa lortzeko, baina aurrerago deserregulatu egiten dira bizitzan[101][102]. Teoria horrek zahartzearen definizio berri bat sortu zuen, eta zahartzearen zergatia eta nola gertatzen den kontzeptualizatzea erraztu du, eboluzio-, fisiologia- eta molekula-mailan[101]. Teoriak azalduko luke zergatik iraun dezakeen gaixotasun autosomiko nagusiak, Huntingtonen gaixotasunak, ezinbestean hilgarria izan arren. Gainera, iradoki da gazteen ugalkortasuna handitzen duten aldaera genetiko batzuek zahartzaroan minbizia izateko arriskua areagotzen dutela. Aldaera horiek p53[103] eta BRCA1 geneetan gertatzen dira[104].
  • Telomeroak: Gizakietan eta beste animalia batzuetan, zelularen seneszentzia zelula-zatiketa bakoitzean telomeroak laburtzeari egotzi zaio[105]. Telomeroak laburregi bihurtzen direnean, zelulak zahartu eta hil egiten dira, edo ugaltzeari uzten diote[106]. Telomeroen luzera, beraz, "erloju molekularra" da, Hayflick bidez aurresan bezala[107][108]. Hala ere, sagu-andui basatietako telomeroen luzera ez dago bizitza luzerarekin lotuta[109], eta telomerasa entzimarik ez duten saguen iraupena ez da oso laburra[110]. Laborategiko saguen telomeroak gizakienak baino askoz ere luzeagoak dira[111]. Kausa honen kontrako beste adibide baten gisa, hamar urtez ia 1.000 gizakiren jarraipena egin zuen azterlan batek erakutsi zuen, gizaki batzuek denborarekin beren telomeroak laburtzen dituzten bitartean, parte-hartzaileen herenak ez zuela halakorik egin[112].
  • Autoimmunitatea: zahartzea gorputzaren ehunei eraso egiten dieten autoantigorputzen areagotzearen ondorio dela dio teoria honek. Zahartzearekin lotutako zenbait gaixotasun, hala nola gastritis atrofikoa eta Hashimotoren tiroiditisa, era honetara dira autoimmuneak seguruenik[113].
Emakume somaliar zahartua.
  • Larruazalaren zahartzea, neurri batean, TGFβ-k eragiten du, larruazalpeko gantza murrizten baitu. Gantz horrek itxura eta testura atseginak ematen dizkio azalari. TGFβk dermiseko fibroblastoak gantz-zelula bihurtzea blokeatu egiten du. Euskarri gisa lan egiteko gantz-zelula gutxiago izanik, azala zimurtu egiten da. Larruazalpeko koipeak ere katilizina sortzen du, bakterio-infekzioen aurkako peptidoa[114][115].

Zahartzearen bilakaera

Bizitzaren luzera, beste fenotipo batzuk bezala, eboluzioaren bidez hautatzen da. Biziraupen eta ugalketa goiztiarrari mesede egiten dioten ezaugarriak aukeratuko dira, nahiz eta heriotza goiztiarragoari laguntzen dioten. Efektu genetiko horri pleiotropiaren eragin antagonista esaten zaio gene bati buruz ari denean (pleiotropiak esan nahi du geneak funtzio bikoitza duela – goiz ugaltzeko aukera ematen du, baina organismoaren zahartzaroan bizi-itxaropena agortzen du), eta erabili eta botatzeko soma efektua esaten zaio programa genetiko oso bati buruz ari denean (organismoak baliabide mugatuak birsorkuntzara desbideratzen ditu)[116]. Bizi-itxaropena erregulatzen duten mekanismo biologikoek duela mila milioi urte baino gehiagoko zelula anitzeko lehen organismoekin batera eboluzionatu zuten ziur aski[117]. Hala ere, zenbait organismo zelulabakar ere, hala nola legamia, eredu gisa erabili izan dira zahartze-prozesuan, eta, beraz, zahartzearen sustrai biologikoak multizelularitatea baino askoz ere lehenagokoak dira [118].

Kaltearekin zerikusia duten faktoreak
  • DNAren kalteen teoria: DNAn eragindako kalteak minbiziak eta zahartzeak komunean duten oinarria dela uste da, eta argudiatu da DNAn eragindako kalteen berezko arrazoiak direla zahartzearen eragile nagusiak[119][120][121]. Kalte genetikoak (DNAren egiturazko alterazio aberranteak), mutazioek (DNAren sekuentzian aldaketak) eta epimutazioek gene-adierazpen anormala eragin dezakete. DNAren kalteak zelulak zatitzeari uztea edo apoptosiak eragiten ditu, eta zelula amen multzoei eragiten die maiz, eta, beraz, birsorkuntza zailtzen du. Hala ere, arratoietan egindako bizitza osoko ikerketek iradokitzen dute mutazio gehienak enbrioietan eta haurtzaroan gertatzen direla, zelulak sarritan zatitzen direnean, zelula-zatiketa bakoitza aukera bat baita DNAren erreplikazioan akatsak egiteko[122].
  • Ezegonkortasun genetikoa: Txakurrek DNAren %3,3 inguru galtzen dute urtero bihotz-zeluletan, eta gizakiek, berriz, bihotz-muskuluko DNAren %0,6 inguru galtzen dute urtero. Zenbaki horiek bi espezieen gehienezko luzeren arteko erlaziotik hurbil daude (120 urte vs 20 urte, 6/1 erlazioa). Bernard L. Strehlerrek, dioenez, "kalte genetikoa (bereziki geneen galera) zahartzearen arrazoi nagusia da ia erabat (edo seguruenik)"[123].
  • Hondakinen metaketa:
    • Zeluletan hondakinak metatzeak metabolismoa oztopatzen duela uste da. Adibidez, lipofuscina izeneko hondakin-produktu bat zeluletako erreakzio konplexu baten bidez eratzen da, gantza proteinekin lotzen duena. Hondakin hori pikor txiki gisa metatzen da zeluletan, eta pikor horiek handitu egiten dira pertsona bat zahartu ahala[124].
    • Badirudi legamia-zelulen zahartzearen bereizgarri nagusia zenbait proteinaren gainprodukzioa dela[125].
    • Autofagiaren indukzioak hobetu egin dezake gaixotasun neurodegeneratiboekin lotutako zelula barneko hondakin toxikoen ezabaketa, eta zehatz-mehatz frogatu da bizi-itxaropena hobetzen duela legamian, harretan, eulietan, karraskarietan eta primateetan. Egoera korapilatu egin da, ordea, autofagiaren goi-erregulazioa zahartzaroan ere gerta daitekeelako[126].
  • Jantzi-eta-higatu teoria: Zahartzearekin lotutako aldaketak denborarekin pilatzen den ustekabeko kaltearen ondorio direla dioen ideia orokorra[127].
  • Heterokromatina-galera, zahartze-eredua[128][129][130].
  • Genoma desintegratzeko zeharkako elementuak, zahartzearen mekanismoan funtsezko eginkizun gisa[131][132][133].
  • Interkonexioa: zelula-funtzio normalari eragiten dioten elkarrekin lotura duten konposatuak metatzearen ondorioz, zelularen funtzio normala erasana ikusten da eta horren ondorio da zahartzea[134][135].
  • Erradikal askeen teoria: erradikal askeek eragindako kalteak, edo era orokorragoan oxigeno-espezie erreaktiboek edo oxidazio-estresak eragindakoek, zahartzea bezala ezagutzen ditugun sintomak eragin ditzakete[134][136]. Michael Ristowren taldeak frogatu duenez, kaloria-murrizketaren eragina mitokondrioen barruan erradikal askeen sorrera handitzearen ondorio izan daiteke, honek defentsa-ahalmen antioxidatzailea areagotuko bailuke[137].
  • Zahartzearen teoria mitokondriala: mitokondrio-jarduerak sortutako erradikal askeek zelula-osagaiak kaltetzen dituzte, eta zahartzera eramaten du.

Prebentzioa eta atzerapena

Bizimodua

Kaloria-murrizketak eragin nabarmena du animalia askoren bizi-itxaropenean, adinarekin zerikusia duten gaixotasun asko atzeratzeko edo prebenitzeko gaitasuna barne[138]. Oro har, horrek esan nahi du animalia batek egoera normalean kontsumituko lituzkeen kalorien %60-70 hartzea, eta, aldi berean, mantenugaiak behar bezala hartzen dituela[138]. Karraskarietan, horrek erakutsi du bizi-itxaropena %50 arte luzatu dela[139] eta antzeko ondorioak ikusi dira legami eta Drosophiletan[138]. Ez dago bizi-itxaropenari buruzko daturik kaloria gutxiko dieta duten gizakientzat[140], baina zenbait txostenek adinarekin zerikusia duten gaixotasunen aurkako babesa lor daitekeela erakusten dute[141][142]. Rhesus makakoekin egin ziren bi egiten ari diren bi ikerketa handik emaitza desberdinak eman zituzten hasiera batean[143][144]. Hori horrela, kaloria gutxitze hutsa ez ezik genetika eta dietaren osaera bezalako faktoreen garrantzia azpimarratu zen hasiera batean[140]. Hala ere, 2014ko azterketa konparatibo batean, ikerketa bateko kontrol taldeko makakoek nahiko pisu txikia zutela ikusi zen[145]. Kaloria-murrizketa neurritsua, muturreko kaloria-murrizketaren ordez, nahikoa dela aztertutako rhesus tximinoetan ikusitako osasun- eta bizitza-onurak eragiteko ondorioztatu zuten.

Nola eta zergatik zahartzen garen liburuan, Hayflickek dio kaloria-murrizketa ez dela eraginkorra gizakietan, eta argala egoteak bizitza luzatzen ez duela erakusten duten hainbat datu aipatzen ditu[146]. Hala ere, nahastea eragiten duten faktoreak egon daitezke: adibdiez, erretzeak jateko gogoa eta bizi-itxaropena, biak ala biak, murrizten ditu. Era berean, batzuetan esaten da zahartzarotik hurbileko adinetan obesitate moderatuak biziraupena hobetu dezakeela, baina ikerketa berriek zenbait nahasmen-faktore identifikatu dituzte hemen ere, hala nola gaixotasun terminalaren ondorioz pisua galtzea. Faktore horiek kontuan hartuta, 65 urtetik gorako gorputz-pisu optimoa 23 eta 27 urte bitarteko gorputz-masaren indize bati dagokio[147].

Bestalde, murrizketa dietetikoaren onurak ere mantenugaien profial aldatuz lor daitezke, proteina gutxiago hartuz baina kaloria-mailan aldaketarik egin gabe. Honen ondorioz, bizitza luzapen antzekoak lortzen dira.[148][149] Dietan proteinak murrizteak, mTOR aktibitatea inhibitzeaz gain, IGF-1 ere inhibitzen du, zahartzearekin zerikusia duten bi mekanismo[150]. Zehazki, leuzina gutxiago hartzea nahikoa da mTOR proteinaren jarduera inhibitzeko; animalia-jatorriko elikagaien kontsumoa murriztuta lor daiteke[151][152].

Dieta mediterraneoa bihotzeko eritasunen eta heriotza goiztiarraren arriskua murriztearekin lotu da[153][154]. Heriotza-arriskua murrizten duten eragile nagusia barazkiak, arraina, frutak, fruitu lehorrak eta gantz-azido monoasegabeak (i.e., oliba-olioa) gehiago kontsumitzea dela dirudi[155].

Bestalde, azukre, karbohidrato findu, alkohol, haragi prozesatu eta elikagai frijitu batzuk kontsumitzeak bizkortu egiten du zahartzea[156]

Erreferentziak
  1. «Age Calculator» www.calculator.net (Noiz kontsultatua: 2022-12-15).
  2. (Ingelesez) Liochev, Stefan I.. (2015-12). «Which Is the Most Significant Cause of Aging?» Antioxidants 4 (4): 793–810.  doi:10.3390/antiox4040793. ISSN 2076-3921. PMID 26783959. PMC PMC4712935. (Noiz kontsultatua: 2022-12-15).
  3. (Ingelesez) Bowen, Richard L.; Atwood, Craig S.. (2004). «Living and Dying for Sex» Gerontology 50 (5): 265–290.  doi:10.1159/000079125. ISSN 0304-324X. PMID 15331856. (Noiz kontsultatua: 2022-12-15).
  4. (Ingelesez) «Understanding the Dynamics of the Aging Process» National Institute on Aging (Noiz kontsultatua: 2022-12-15).
  5. Prakash, I. J.. (1997-10). «Women & ageing» The Indian Journal of Medical Research 106: 396–408. ISSN 0971-5916. PMID 9361474. (Noiz kontsultatua: 2022-12-15).
  6. (Ingelesez) Lau, Kin-Hing William; Baylink, David J.; Wasnik, Samiksha; Sheng, Matilda HC; Ahmed, Abu Shufian Ishtiaq. (2017-02-20). «Effect of aging on stem cells» World Journal of Experimental Medicine 7 (1): 1–10.  doi:10.5493/wjem.v7.i1.1. PMID 28261550. PMC PMC5316899. (Noiz kontsultatua: 2022-12-15).
  7. (Ingelesez) Renstrom, Joelle. (2020-03-02). «Is Aging a Disease?» Slate Magazine (Noiz kontsultatua: 2022-12-15).
  8. (Ingelesez) Ghosh, Shampa; Sinha, Jitendra Kumar; Raghunath, Manchala. (2016-09). «Epigenomic maintenance through dietary intervention can facilitate DNA repair process to slow down the progress of premature aging: Dietary Intervention Can Slow Down Premature Aging» IUBMB Life 68 (9): 717–721.  doi:10.1002/iub.1532. (Noiz kontsultatua: 2022-12-15).
  9. (Ingelesez) Miller, Freda D.; Kaplan, David R.. (2007-02). «To Die or Not to Die: Neurons and p63» Cell Cycle 6 (3): 312–317.  doi:10.4161/cc.6.3.3795. ISSN 1538-4101. (Noiz kontsultatua: 2022-12-15).
  10. (Ingelesez) Raghunath, Manchala; Ghosh, Shampa; Sinha, JitendraKumar. (2019). «‘Obesageing’: Linking obesity & ageing» Indian Journal of Medical Research 149 (5): 610.  doi:10.4103/ijmr.ijmr_2120_18. ISSN 0971-5916. PMID 31417028. PMC PMC6702696. (Noiz kontsultatua: 2022-12-15).
  11. Salvestrini, Valentina; Sell, Christian; Lorenzini, Antonello. (2019). «Obesity May Accelerate the Aging Process» Frontiers in Endocrinology 10  doi:10.3389/fendo.2019.00266. ISSN 1664-2392. PMID 31130916. PMC PMC6509231. (Noiz kontsultatua: 2022-12-15).
  12. Mortimer, Robert K.; Johnston, John R.; Lawrence Radiation Laboratory; University of California, Berkeley. (1958). Life span of individual yeast cells. University of California Radiation Laboratory (Noiz kontsultatua: 2022-12-15).
  13. (Ingelesez) Nutman, Allen P.; Bennett, Vickie C.; Friend, Clark R. L.; Van Kranendonk, Martin J.; Chivas, Allan R.. (2016-09). «Rapid emergence of life shown by discovery of 3,700-million-year-old microbial structures» Nature 537 (7621): 535–538.  doi:10.1038/nature19355. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2022-12-15).
  14. (Ingelesez) «Evolutionary Biology of Aging» obo  doi:10.1093/obo/9780199941728-0105. (Noiz kontsultatua: 2022-12-15).
  15. (Ingelesez) Partridge, L.; Barton, N. H.. (1993-03). «Optimally, mutation and the evolution of ageing» Nature 362 (6418): 305–311.  doi:10.1038/362305a0. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2022-12-15).
  16. Williams, George C.. (1957). «Pleiotropy, Natural Selection, and the Evolution of Senescence» Evolution 11 (4): 398–411.  doi:10.2307/2406060. ISSN 0014-3820. (Noiz kontsultatua: 2022-12-15).
  17. Stewart, Eric J; Madden, Richard; Paul, Gregory; Taddei, François. (2005-2). «Aging and Death in an Organism That Reproduces by Morphologically Symmetric Division» PLoS Biology 3 (2): e45.  doi:10.1371/journal.pbio.0030045. ISSN 1544-9173. PMID 15685293. (Noiz kontsultatua: 2022-12-15).
  18. (Ingelesez) Pereira-Smith, O. M.; Ning, Y.. (1992-09-01). «Molecular genetic studies of cellular senescence» Experimental Gerontology 27 (5): 519–522.  doi:10.1016/0531-5565(92)90006-L. ISSN 0531-5565. (Noiz kontsultatua: 2022-12-15).
  19. Forster, Peter; Hohoff, Carsten; Dunkelmann, Bettina; Schürenkamp, Marianne; Pfeiffer, Heidi; Neuhuber, Franz; Brinkmann, Bernd. (2015-03-22). «Elevated germline mutation rate in teenage fathers» Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences 282 (1803): 20142898.  doi:10.1098/rspb.2014.2898. PMID 25694621. PMC PMC4345458. (Noiz kontsultatua: 2022-12-15).
  20. (Ingelesez) Wakayama, Sayaka; Kohda, Takashi; Obokata, Haruko; Tokoro, Mikiko; Li, Chong; Terashita, Yukari; Mizutani, Eiji; Nguyen, Van Thuan et al.. (2013-03-07). «Successful Serial Recloning in the Mouse over Multiple Generations» Cell Stem Cell 12 (3): 293–297.  doi:10.1016/j.stem.2013.01.005. ISSN 1934-5909. PMID 23472871. (Noiz kontsultatua: 2022-12-15).
  21. (Ingelesez) «Big ears: they really do grow as we age» the Guardian 2013-07-17 (Noiz kontsultatua: 2022-12-15).
  22. (Ingelesez) Rodríguez Valiente, A.; Trinidad, A.; García Berrocal, J. R.; Górriz, C.; Ramírez Camacho, R.. (2014-08). «Extended high-frequency (9–20 kHz) audiometry reference thresholds in 645 healthy subjects» International Journal of Audiology 53 (8): 531–545.  doi:10.3109/14992027.2014.893375. ISSN 1499-2027. (Noiz kontsultatua: 2022-12-16).
  23. Thurstan, Sarah A.; Gibbs, Neil K.; Langton, Abigail K.; Griffiths, Christopher EM; Watson, Rachel EB; Sherratt, Michael J.. (2012-04-25). «Chemical consequences of cutaneous photoageing» Chemistry Central Journal 6 (1): 34.  doi:10.1186/1752-153X-6-34. ISSN 1752-153X. PMID 22534143. PMC PMC3410765. (Noiz kontsultatua: 2022-12-16).
  24. (Ingelesez) Infertility: Overview. Institute for Quality and Efficiency in Health Care (IQWiG) 2018-08-23 (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  25. «Learn About Eye Health | National Eye Institute» www.nei.nih.gov (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  26. (Ingelesez) Weale, Robert Alexander. (2003-09-01). «Epidemiology of refractive errors and presbyopia» Survey of Ophthalmology 48 (5): 515–543.  doi:10.1016/S0039-6257(03)00086-9. ISSN 0039-6257. PMID 14499819. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  27. (Ingelesez) Truscott, Roger John. (2009-02-02). «Presbyopia. Emerging from a blur towards an understanding of the molecular basis for this most common eye condition» Experimental Eye Research 88 (2): 241–247.  doi:10.1016/j.exer.2008.07.003. ISSN 0014-4835. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  28. (Ingelesez) Pathai, Sophia; Shiels, Paul G.; Lawn, Stephen D.; Cook, Colin; Gilbert, Clare. (2013-03-01). «The eye as a model of ageing in translational research – Molecular, epigenetic and clinical aspects» Ageing Research Reviews 12 (2): 490–508.  doi:10.1016/j.arr.2012.11.002. ISSN 1568-1637. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  29. (Ingelesez) Pandhi, Deepika; Khanna, Deepshikha. (2013-09-01). «Premature graying of hair» Indian Journal of Dermatology, Venereology and Leprology 79: 641.  doi:10.4103/0378-6323.116733. ISSN 0378-6323. PMID 23974581. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  30. Hamilton, James B.. (1951-03-01). «Patterned Loss of Hair in Man: Types and Incidence» Annals of the New York Academy of Sciences 53: 708–728.  doi:10.1111/j.1749-6632.1951.tb31971.x. ISSN 0077-8923. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  31. (Ingelesez) Vary, Jay C.. (2015-11-01). «Selected Disorders of Skin Appendages—Acne, Alopecia, Hyperhidrosis» Medical Clinics of North America 99 (6): 1195–1211.  doi:10.1016/j.mcna.2015.07.003. ISSN 0025-7125. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  32. Morabia, A.; Costanza, M. C.. (1998-12-15). «International variability in ages at menarche, first livebirth, and menopause. World Health Organization Collaborative Study of Neoplasia and Steroid Contraceptives» American Journal of Epidemiology 148 (12): 1195–1205.  doi:10.1093/oxfordjournals.aje.a009609. ISSN 0002-9262. PMID 9867266. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  33. Thomas, Elaine; Peat, George; Croft, Peter. (2014-02). «Defining and mapping the person with osteoarthritis for population studies and public health» Rheumatology (Oxford, England) 53 (2): 338–345.  doi:10.1093/rheumatology/ket346. ISSN 1462-0332. PMID 24173433. PMC 3894672. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  34. (Ingelesez) «Hearing Loss and Older Adults» NIDCD (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  35. (Ingelesez) Rubel, Edwin W.; Furrer, Stephanie A.; Stone, Jennifer S.. (2013-03-01). «A brief history of hair cell regeneration research and speculations on the future» Hearing Research 297: 42–51.  doi:10.1016/j.heares.2012.12.014. ISSN 0378-5955. PMID 23321648. PMC PMC3657556. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  36. Fried, L. P.; Tangen, C. M.; Walston, J.; Newman, A. B.; Hirsch, C.; Gottdiener, J.; Seeman, T.; Tracy, R. et al.. (2001-03). «Frailty in older adults: evidence for a phenotype» The Journals of Gerontology. Series A, Biological Sciences and Medical Sciences 56 (3): M146–156.  doi:10.1093/gerona/56.3.m146. ISSN 1079-5006. PMID 11253156. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  37. (Ingelesez) Ryall, James G.; Schertzer, Jonathan D.; Lynch, Gordon S.. (2008-08-01). «Cellular and molecular mechanisms underlying age-related skeletal muscle wasting and weakness» Biogerontology 9 (4): 213–228.  doi:10.1007/s10522-008-9131-0. ISSN 1573-6768. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  38. Betik, Andrew C.; Hepple, Russell T.. (2008-02). «Determinants of VO2 max decline with aging: an integrated perspective» Applied Physiology, Nutrition, and Metabolism = Physiologie Appliquee, Nutrition Et Metabolisme 33 (1): 130–140.  doi:10.1139/H07-174. ISSN 1715-5312. PMID 18347663. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  39. Ranganathan, V. K.; Siemionow, V.; Sahgal, V.; Yue, G. H.. (2001-11). «Effects of aging on hand function» Journal of the American Geriatrics Society 49 (11): 1478–1484.  doi:10.1046/j.1532-5415.2001.4911240.x. ISSN 0002-8614. PMID 11890586. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  40. Wang, Julie C.; Bennett, Martin. (2012-07-06). «Aging and atherosclerosis: mechanisms, functional consequences, and potential therapeutics for cellular senescence» Circulation Research 111 (2): 245–259.  doi:10.1161/CIRCRESAHA.111.261388. ISSN 1524-4571. PMID 22773427. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  41. Herrington, William; Lacey, Ben; Sherliker, Paul; Armitage, Jane; Lewington, Sarah. (2016-02-19). «Epidemiology of Atherosclerosis and the Potential to Reduce the Global Burden of Atherothrombotic Disease» Circulation Research 118 (4): 535–546.  doi:10.1161/CIRCRESAHA.115.307611. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  42. (Ingelesez) «The top 10 causes of death» www.who.int (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  43. (Ingelesez) «Does Human Life Span Really Have a Limit?» WebMD (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  44. (Ingelesez) Zimmer, Carl. (2016-10-05). «What’s the Longest Humans Can Live? 115 Years, New Study Says» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  45. (Ingelesez) Dong, Xiao; Milholland, Brandon; Vijg, Jan. (2016-10). «Evidence for a limit to human lifespan» Nature 538 (7624): 257–259.  doi:10.1038/nature19793. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  46. Larson, Eric B.; Yaffe, Kristine; Langa, Kenneth M.. (2013-12-12). «New insights into the dementia epidemic» The New England Journal of Medicine 369 (24): 2275–2277.  doi:10.1056/NEJMp1311405. ISSN 1533-4406. PMID 24283198. PMC 4130738. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  47. (Ingelesez) FAPTA, Darcy Ann Umphred, PT, PhD; DPT, Rolando T. Lazaro, PT, PhD. (2012-08-14). Neurological Rehabilitation. Elsevier Health Sciences ISBN 978-0-323-07586-2. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  48. academic.oup.com  doi:10.1093/acprof:oso/9780195156737.001.0001. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  49. Stuart-Hamilton, Ian. (2006). The psychology of ageing : an introduction. (4th ed. argitaraldia) Jessica Kingsley Publishers ISBN 978-1-84642-501-1. PMC 122565785. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  50. Marner, Lisbeth; Nyengaard, Jens R.; Tang, Yong; Pakkenberg, Bente. (2003-07-21). «Marked loss of myelinated nerve fibers in the human brain with age» The Journal of Comparative Neurology 462 (2): 144–152.  doi:10.1002/cne.10714. ISSN 0021-9967. PMID 12794739. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  51. Peters, Alan. (2007). Riddle, David R. ed. «The Effects of Normal Aging on Nerve Fibers and Neuroglia in the Central Nervous System» Brain Aging: Models, Methods, and Mechanisms (CRC Press/Taylor & Francis) ISBN 978-0-8493-3818-2. PMID 21204349. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  52. Worrall, Linda. (2003). Communication disability in aging : from prevention to intervention. Delmar Learning ISBN 0-7693-0015-4. PMC 50503204. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  53. Lys, Rebecca; Belanger, Emmanuelle; Phillips, Susan P.. (2019). «Improved mood despite worsening physical health in older adults: Findings from the International Mobility in Aging Study (IMIAS)» PloS One 14 (4): e0214988.  doi:10.1371/journal.pone.0214988. ISSN 1932-6203. PMID 30958861. PMC 6453471. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  54. Mehta, Sonia. (2015-09). «Age-Related Macular Degeneration» Primary Care 42 (3): 377–391.  doi:10.1016/j.pop.2015.05.009. ISSN 1558-299X. PMID 26319344. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  55. Communication and aging. (2nd ed. argitaraldia) L. Erlbaum 2000 ISBN 0-585-34459-0. PMC 47008551. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  56. «Cataracts | National Eye Institute» www.nei.nih.gov (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  57. «Glaucoma | National Eye Institute» www.nei.nih.gov (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  58. Belikov, Aleksey V.. (2019-01). «Age-related diseases as vicious cycles» Ageing Research Reviews 49: 11–26.  doi:10.1016/j.arr.2018.11.002. ISSN 1872-9649. PMID 30458244. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  59. (Ingelesez) Grey, A. D. de. (2007). «Life Span Extension Research and Public Debate: Societal Considerations» Studies in Ethics, Law, and Technology (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  60. Lopez, Alan D.; Mathers, Colin D.; Ezzati, Majid; Jamison, Dean T.; Murray, Christopher J. L.. (2006-05-27). «Global and regional burden of disease and risk factors, 2001: systematic analysis of population health data» Lancet (London, England) 367 (9524): 1747–1757.  doi:10.1016/S0140-6736(06)68770-9. ISSN 1474-547X. PMID 16731270. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  61. «Brunet Lab: Molecular Mechanisms of Longevity and Age Related Diseases» stanford.edu (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  62. Janssens, Georges E.; Meinema, Anne C.; González, Javier; Wolters, Justina C.; Schmidt, Alexander; Guryev, Victor; Bischoff, Rainer; Wit, Ernst C. et al.. (2015-12-01). «Protein biogenesis machinery is a driver of replicative aging in yeast» eLife 4: e08527.  doi:10.7554/eLife.08527. ISSN 2050-084X. PMID 26422514. PMC 4718733. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  63. Caenorhabditis elegans : cell biology and physiology. (2nd ed. argitaraldia) Academic Press 2012 ISBN 978-0-12-394620-1. PMC 776208010. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  64. Shmookler Reis, Robert J.; Bharill, Puneet; Tazearslan, Cagdas; Ayyadevara, Srinivas. (2009-10). «Extreme-longevity mutations orchestrate silencing of multiple signaling pathways» Biochimica Et Biophysica Acta 1790 (10): 1075–1083.  doi:10.1016/j.bbagen.2009.05.011. ISSN 0006-3002. PMID 19465083. PMC 2885961. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  65. «Mitochondrial Aging Theory on 1Vigor» www.1vigor.com (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  66. Jin, Kunlin. (2010-10-01). «Modern Biological Theories of Aging» Aging and Disease 1 (2): 72–74. ISSN 2152-5250. PMID 21132086. PMC 2995895. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  67. López-Otín, Carlos; Blasco, Maria A.; Partridge, Linda; Serrano, Manuel; Kroemer, Guido. (2013-06-06). «The hallmarks of aging» Cell 153 (6): 1194–1217.  doi:10.1016/j.cell.2013.05.039. ISSN 1097-4172. PMID 23746838. PMC 3836174. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  68. Johnson, F. B.; Sinclair, D. A.; Guarente, L.. (1999-01-22). «Molecular biology of aging» Cell 96 (2): 291–302.  doi:10.1016/s0092-8674(00)80567-x. ISSN 0092-8674. PMID 9988222. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  69. Taylor, Rebecca C.; Dillin, Andrew. (2011-05-01). «Aging as an event of proteostasis collapse» Cold Spring Harbor Perspectives in Biology 3 (5): a004440.  doi:10.1101/cshperspect.a004440. ISSN 1943-0264. PMID 21441594. PMC 3101847. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  70. Melzer, Siegbert; Lens, Frederic; Gennen, Jerôme; Vanneste, Steffen; Rohde, Antje; Beeckman, Tom. (2008-12). «Flowering-time genes modulate meristem determinacy and growth form in Arabidopsis thaliana» Nature Genetics 40 (12): 1489–1492.  doi:10.1038/ng.253. ISSN 1546-1718. PMID 18997783. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  71. (Ingelesez) «The oldest living thing on Earth» BBC News 2017-06-12 (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  72. «RMTRR OLDLIST» www.rmtrr.org (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  73. Sosnowska, Danuta; Richardson, Chris; Sonntag, William E.; Csiszar, Anna; Ungvari, Zoltan; Ridgway, Iain. (2014-12). «A heart that beats for 500 years: age-related changes in cardiac proteasome activity, oxidative protein damage and expression of heat shock proteins, inflammatory factors, and mitochondrial complexes in Arctica islandica, the longest-living noncolonial animal» The Journals of Gerontology. Series A, Biological Sciences and Medical Sciences 69 (12): 1448–1461.  doi:10.1093/gerona/glt201. ISSN 1758-535X. PMID 24347613. PMC 4271020. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  74. Nielsen, Julius; Hedeholm, Rasmus B.; Heinemeier, Jan; Bushnell, Peter G.; Christiansen, Jørgen S.; Olsen, Jesper; Ramsey, Christopher Bronk; Brill, Richard W. et al.. (2016-08-12). «Eye lens radiocarbon reveals centuries of longevity in the Greenland shark (Somniosus microcephalus)» Science (New York, N.Y.) 353 (6300): 702–704.  doi:10.1126/science.aaf1703. ISSN 1095-9203. PMID 27516602. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  75. Durkin, Alanna; Fisher, Charles R.; Cordes, Erik E.. (2017-08). «Extreme longevity in a deep-sea vestimentiferan tubeworm and its implications for the evolution of life history strategies» Die Naturwissenschaften 104 (7-8): 63.  doi:10.1007/s00114-017-1479-z. ISSN 1432-1904. PMID 28689349. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  76. Physiological basis of aging and geriatrics. (3rd ed. argitaraldia) CRC Press 2003 ISBN 0-8493-0948-4. PMC 50334106. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  77. (Ingelesez) «Is there a 400 pound lobster out there?» HowStuffWorks 2007-07-05 (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  78. Wallace, David Foster. (2005). Consider the lobster and other essays. (1st ed. argitaraldia) Little, Brown ISBN 0-316-15611-6. PMC 59360271. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  79. Guerin, John C.. (2004-06). «Emerging area of aging research: long-lived animals with "negligible senescence"» Annals of the New York Academy of Sciences 1019: 518–520.  doi:10.1196/annals.1297.096. ISSN 0077-8923. PMID 15247078. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  80. Bartke, Andrzej. (2011-01-12). «Single-gene mutations and healthy ageing in mammals» Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences 366 (1561): 28–34.  doi:10.1098/rstb.2010.0281. ISSN 1471-2970. PMID 21115527. PMC 3001310. (Noiz kontsultatua: 2022-12-27).
  81. (Ingelesez) «What 3 Things Can I Do to Extend the Length of My Life?» Time (Noiz kontsultatua: 2022-12-27).
  82. Berdyshev, G. D.; Korotaev, G. K.; Boiarskikh, G. V.; Vaniushin, B. F.. (1967). «[Nucleotide composition of DNA and RNA from somatic tissues of humpback and its changes during spawning»] Biokhimiia (Moscow, Russia) 32 (5): 988–993. ISSN 0320-9725. PMID 5628601. (Noiz kontsultatua: 2022-12-27).
  83. Marioni, Riccardo E.; Shah, Sonia; McRae, Allan F.; Chen, Brian H.; Colicino, Elena; Harris, Sarah E.; Gibson, Jude; Henders, Anjali K. et al.. (2015-01-30). «DNA methylation age of blood predicts all-cause mortality in later life» Genome Biology 16 (1): 25.  doi:10.1186/s13059-015-0584-6. ISSN 1474-760X. PMID 25633388. PMC 4350614. (Noiz kontsultatua: 2022-12-27).
  84. Christiansen, Lene; Lenart, Adam; Tan, Qihua; Vaupel, James W.; Aviv, Abraham; McGue, Matt; Christensen, Kaare. (2016-02). «DNA methylation age is associated with mortality in a longitudinal Danish twin study» Aging Cell 15 (1): 149–154.  doi:10.1111/acel.12421. ISSN 1474-9726. PMID 26594032. PMC 4717264. (Noiz kontsultatua: 2022-12-27).
  85. Horvath, Steve; Pirazzini, Chiara; Bacalini, Maria Giulia; Gentilini, Davide; Di Blasio, Anna Maria; Delledonne, Massimo; Mari, Daniela; Arosio, Beatrice et al.. (2015-12). «Decreased epigenetic age of PBMCs from Italian semi-supercentenarians and their offspring» Aging 7 (12): 1159–1170.  doi:10.18632/aging.100861. ISSN 1945-4589. PMID 26678252. PMC 4712339. (Noiz kontsultatua: 2022-12-27).
  86. Mc Auley, Mark Tomás. (2021-12). «DNA methylation in genes associated with the evolution of ageing and disease: A critical review» Ageing Research Reviews 72: 101488.  doi:10.1016/j.arr.2021.101488. ISSN 1872-9649. PMID 34662746. (Noiz kontsultatua: 2022-12-27).
  87. (Ingelesez)
    1. author.fullName}. «Growing younger: Radical insights into ageing could help us reverse it» New Scientist (Noiz kontsultatua: 2022-12-27).
  88. (Ingelesez) Callaway, E.. (2016). «Destroying worn-out cells makes mice live longer» Nature (Noiz kontsultatua: 2022-12-27).
  89. (Ingelesez) «Oisín Biotechnologies» Oisín Biotechnologies (Noiz kontsultatua: 2022-12-27).
  90. Willcox, Bradley J.; Donlon, Timothy A.; He, Qimei; Chen, Randi; Grove, John S.; Yano, Katsuhiko; Masaki, Kamal H.; Willcox, D. Craig et al.. (2008-09-16). «FOXO3A genotype is strongly associated with human longevity» Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 105 (37): 13987–13992.  doi:10.1073/pnas.0801030105. ISSN 1091-6490. PMID 18765803. PMC 2544566. (Noiz kontsultatua: 2022-12-27).
  91. Flachsbart, Friederike; Caliebe, Amke; Kleindorp, Rabea; Blanché, Hélène; von Eller-Eberstein, Huberta; Nikolaus, Susanna; Schreiber, Stefan; Nebel, Almut. (2009-02-24). «Association of FOXO3A variation with human longevity confirmed in German centenarians» Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 106 (8): 2700–2705.  doi:10.1073/pnas.0809594106. ISSN 1091-6490. PMID 19196970. PMC 2650329. (Noiz kontsultatua: 2022-12-27).
  92. Ghosh, Hiyaa Singhee; McBurney, Michael; Robbins, Paul D.. (2010-02-15). «SIRT1 negatively regulates the mammalian target of rapamycin» PloS One 5 (2): e9199.  doi:10.1371/journal.pone.0009199. ISSN 1932-6203. PMID 20169165. PMC 2821410. (Noiz kontsultatua: 2022-12-27).
  93. Taylor, Rebecca C.; Dillin, Andrew. (2011-05-01). «Aging as an event of proteostasis collapse» Cold Spring Harbor Perspectives in Biology 3 (5): a004440.  doi:10.1101/cshperspect.a004440. ISSN 1943-0264. PMID 21441594. PMC 3101847. (Noiz kontsultatua: 2022-12-27).
  94. Fontana, Luigi; Partridge, Linda; Longo, Valter D.. (2010-04-16). «Extending healthy life span--from yeast to humans» Science (New York, N.Y.) 328 (5976): 321–326.  doi:10.1126/science.1172539. ISSN 1095-9203. PMID 20395504. PMC 3607354. (Noiz kontsultatua: 2022-12-27).
  95. Johnson, Simon C.; Rabinovitch, Peter S.; Kaeberlein, Matt. (2013-01-17). «mTOR is a key modulator of ageing and age-related disease» Nature 493 (7432): 338–345.  doi:10.1038/nature11861. ISSN 1476-4687. PMID 23325216. PMC 3687363. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  96. Halicka, H. Dorota; Zhao, Hong; Li, Jiangwei; Lee, Yong-Syu; Hsieh, Tze-Chen; Wu, Joseph M.; Darzynkiewicz, Zbigniew. (2012-12). «Potential anti-aging agents suppress the level of constitutive mTOR- and DNA damage- signaling» Aging 4 (12): 952–965.  doi:10.18632/aging.100521. ISSN 1945-4589. PMID 23363784. PMC 3615161. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  97. Junnila, Riia K.; List, Edward O.; Berryman, Darlene E.; Murrey, John W.; Kopchick, John J.. (2013-06). «The GH/IGF-1 axis in ageing and longevity» Nature Reviews. Endocrinology 9 (6): 366–376.  doi:10.1038/nrendo.2013.67. ISSN 1759-5037. PMID 23591370. PMC 4074016. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  98. Sun, J.; Kale, S. P.; Childress, A. M.; Pinswasdi, C.; Jazwinski, S. M.. (1994-07-15). «Divergent roles of RAS1 and RAS2 in yeast longevity» The Journal of Biological Chemistry 269 (28): 18638–18645. ISSN 0021-9258. PMID 8034612. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  99. Wei, Min; Fabrizio, Paola; Hu, Jia; Ge, Huanying; Cheng, Chao; Li, Lei; Longo, Valter D.. (2008-01). «Life span extension by calorie restriction depends on Rim15 and transcription factors downstream of Ras/PKA, Tor, and Sch9» PLoS genetics 4 (1): e13.  doi:10.1371/journal.pgen.0040013. ISSN 1553-7404. PMID 18225956. PMC 2213705. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  100. «10-Fold Life Span Extension Reported» web.archive.org 2016-03-04 (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  101. (Ingelesez) Bowen, Richard L.; Atwood, Craig S.. (2004). «Living and Dying for Sex» Gerontology 50 (5): 265–290.  doi:10.1159/000079125. ISSN 0304-324X. PMID 15331856. (Noiz kontsultatua: 2022-12-15).
  102. Atwood, Craig S.; Bowen, Richard L.. (2011). «The reproductive-cell cycle theory of aging: an update» Experimental Gerontology 46 (2-3): 100–107.  doi:10.1016/j.exger.2010.09.007. ISSN 1873-6815. PMID 20851172. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  103. Kang, Hey-Joo; Feng, Zhaohui; Sun, Yvonne; Atwal, Gurinder; Murphy, Maureen E.; Rebbeck, Timothy R.; Rosenwaks, Zev; Levine, Arnold J. et al.. (2009-06-16). «Single-nucleotide polymorphisms in the p53 pathway regulate fertility in humans» Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 106 (24): 9761–9766.  doi:10.1073/pnas.0904280106. ISSN 1091-6490. PMID 19470478. PMC 2700980. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  104. Smith, Ken R.; Hanson, Heidi A.; Mineau, Geraldine P.; Buys, Saundra S.. (2012-04-07). «Effects of BRCA1 and BRCA2 mutations on female fertility» Proceedings. Biological Sciences 279 (1732): 1389–1395.  doi:10.1098/rspb.2011.1697. ISSN 1471-2954. PMID 21993507. PMC 3282366. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  105. (Ingelesez) «Get info on the Telomere Theory of Aging: What It Is and How It Works» Verywell Health (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  106. Mikhelson, Victor M.; Gamaley, Irina A.. (2012-12). «Telomere shortening is a sole mechanism of aging in mammals» Current Aging Science 5 (3): 203–208.  doi:10.2174/1874609811205030006. ISSN 1874-6128. PMID 23387887. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  107. Modern biological theories of aging. Raven Press 1987 ISBN 0-88167-310-2. PMC 15654109. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  108. Bernstein, Carol. (1991). Aging, sex, and DNA repair. Academic Press ISBN 0-12-092860-4. PMC 22542921. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  109. Hemann, M. T.; Greider, C. W.. (2000-11-15). «Wild-derived inbred mouse strains have short telomeres» Nucleic Acids Research 28 (22): 4474–4478.  doi:10.1093/nar/28.22.4474. ISSN 1362-4962. PMID 11071935. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  110. Blasco, M. A.; Lee, H. W.; Hande, M. P.; Samper, E.; Lansdorp, P. M.; DePinho, R. A.; Greider, C. W.. (1997-10-03). «Telomere shortening and tumor formation by mouse cells lacking telomerase RNA» Cell 91 (1): 25–34.  doi:10.1016/s0092-8674(01)80006-4. ISSN 0092-8674. PMID 9335332. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  111. Kipling, D.; Cooke, H. J.. (1990-09-27). «Hypervariable ultra-long telomeres in mice» Nature 347 (6291): 400–402.  doi:10.1038/347400a0. ISSN 0028-0836. PMID 2170845. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  112. Nordfjäll, Katarina; Svenson, Ulrika; Norrback, Karl-Fredrik; Adolfsson, Rolf; Lenner, Per; Roos, Göran. (2009-02). «The individual blood cell telomere attrition rate is telomere length dependent» PLoS genetics 5 (2): e1000375.  doi:10.1371/journal.pgen.1000375. ISSN 1553-7404. PMID 19214207. PMC 2633043. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  113. Vadasz, Zahava; Haj, Tharwat; Kessel, Aharon; Toubi, Elias. (2013-04-04). «Age-related autoimmunity» BMC medicine 11: 94.  doi:10.1186/1741-7015-11-94. ISSN 1741-7015. PMID 23556986. PMC 3616810. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  114. (Ingelesez) «UC San Diego Researchers Identify How Skin Ages, Loses Fat and Immunity» today.ucsd.edu (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  115. Zhang, Ling-Juan; Chen, Stella Xiang; Guerrero-Juarez, Christian F.; Li, Fengwu; Tong, Yun; Liang, Yuqiong; Liggins, Marc; Chen, Xu et al.. (2019-01-15). «Age-Related Loss of Innate Immune Antimicrobial Function of Dermal Fat Is Mediated by Transforming Growth Factor Beta» Immunity 50 (1): 121–136.e5.  doi:10.1016/j.immuni.2018.11.003. ISSN 1097-4180. PMID 30594464. PMC 7191997. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  116. Williams, George C.. (1957). «Pleiotropy, Natural Selection, and the Evolution of Senescence» Evolution 11 (4): 398–411.  doi:10.2307/2406060. ISSN 0014-3820. (Noiz kontsultatua: 2022-12-15).
  117. Shmookler Reis, Robert J.; Bharill, Puneet; Tazearslan, Cagdas; Ayyadevara, Srinivas. (2009-10). «Extreme-longevity mutations orchestrate silencing of multiple signaling pathways» Biochimica Et Biophysica Acta 1790 (10): 1075–1083.  doi:10.1016/j.bbagen.2009.05.011. ISSN 0006-3002. PMID 19465083. PMC 2885961. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  118. Sampaio-Marques, Belém; Burhans, William C.; Ludovico, Paula. (2019). «Yeast at the Forefront of Research on Ageing and Age-Related Diseases» Progress in Molecular and Subcellular Biology 58: 217–242.  doi:10.1007/978-3-030-13035-0_9. ISSN 0079-6484. PMID 30911895. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  119. Gensler, H. L.; Bernstein, H.. (1981-09). «DNA damage as the primary cause of aging» The Quarterly Review of Biology 56 (3): 279–303.  doi:10.1086/412317. ISSN 0033-5770. PMID 7031747. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  120. Sinha, J. K.; Ghosh, S.; Swain, U.; Giridharan, N. V.; Raghunath, M.. (2014-06-06). «Increased macromolecular damage due to oxidative stress in the neocortex and hippocampus of WNIN/Ob, a novel rat model of premature aging» Neuroscience 269: 256–264.  doi:10.1016/j.neuroscience.2014.03.040. ISSN 1873-7544. PMID 24709042. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  121. Freitas, Alex A.; de Magalhães, João Pedro. (2011). «A review and appraisal of the DNA damage theory of ageing» Mutation Research 728 (1-2): 12–22.  doi:10.1016/j.mrrev.2011.05.001. ISSN 0027-5107. PMID 21600302. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  122. Robert, L.; Labat-Robert, J.; Robert, A. M.. (2010-08). «Genetic, epigenetic and posttranslational mechanisms of aging» Biogerontology 11 (4): 387–399.  doi:10.1007/s10522-010-9262-y. ISSN 1573-6768. PMID 20157779. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  123. Strehler, B. L.. (1986). «Genetic instability as the primary cause of human aging» Experimental Gerontology 21 (4-5): 283–319.  doi:10.1016/0531-5565(86)90038-0. ISSN 0531-5565. PMID 3545872. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  124. Gavrilov, L. A.; Gavrilova, N. S.. (2001-12-21). «The reliability theory of aging and longevity» Journal of Theoretical Biology 213 (4): 527–545.  doi:10.1006/jtbi.2001.2430. ISSN 0022-5193. PMID 11742523. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  125. Janssens, Georges E.; Meinema, Anne C.; González, Javier; Wolters, Justina C.; Schmidt, Alexander; Guryev, Victor; Bischoff, Rainer; Wit, Ernst C. et al.. (2015-12-01). «Protein biogenesis machinery is a driver of replicative aging in yeast» eLife 4: e08527.  doi:10.7554/eLife.08527. ISSN 2050-084X. PMID 26422514. PMC 4718733. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  126. Carroll, Bernadette; Hewitt, Graeme; Korolchuk, Viktor I.. (2013). «Autophagy and ageing: implications for age-related neurodegenerative diseases» Essays in Biochemistry 55: 119–131.  doi:10.1042/bse0550119. ISSN 1744-1358. PMID 24070476. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  127. Modern biological theories of aging. Raven Press 1987 ISBN 0-88167-310-2. PMC 15654109. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  128. Lee, Jong-Hyuk; Kim, Edward W.; Croteau, Deborah L.; Bohr, Vilhelm A.. (2020-09). «Heterochromatin: an epigenetic point of view in aging» Experimental & Molecular Medicine 52 (9): 1466–1474.  doi:10.1038/s12276-020-00497-4. ISSN 2092-6413. PMID 32887933. PMC 8080806. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  129. Villeponteau, B.. (1997). «The heterochromatin loss model of aging» Experimental Gerontology 32 (4-5): 383–394.  doi:10.1016/s0531-5565(96)00155-6. ISSN 0531-5565. PMID 9315443. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  130. Tsurumi, Amy; Li, Willis X.. (2012-07). «Global heterochromatin loss: a unifying theory of aging?» Epigenetics 7 (7): 680–688.  doi:10.4161/epi.20540. ISSN 1559-2308. PMID 22647267. PMC 3414389. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  131. Sturm, Ádám; Ivics, Zoltán; Vellai, Tibor. (2015-05). «The mechanism of ageing: primary role of transposable elements in genome disintegration» Cellular and molecular life sciences: CMLS 72 (10): 1839–1847.  doi:10.1007/s00018-015-1896-0. ISSN 1420-9071. PMID 25837999. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  132. Elsner, Daniel; Meusemann, Karen; Korb, Judith. (2018-05-22). «Longevity and transposon defense, the case of termite reproductives» Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 115 (21): 5504–5509.  doi:10.1073/pnas.1804046115. ISSN 1091-6490. PMID 29735660. PMC 6003524. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  133. Sturm, Ádám; Perczel, András; Ivics, Zoltán; Vellai, Tibor. (2017-10). «The Piwi-piRNA pathway: road to immortality» Aging Cell 16 (5): 906–911.  doi:10.1111/acel.12630. ISSN 1474-9726. PMID 28653810. PMC 5595689. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  134. Bernstein, Carol. (1991). Aging, sex, and DNA repair. Academic Press ISBN 0-12-092860-4. PMC 22542921. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  135. Bjorksten, J.; Tenhu, H.. (1990). «The crosslinking theory of aging--added evidence» Experimental Gerontology 25 (2): 91–95.  doi:10.1016/0531-5565(90)90039-5. ISSN 0531-5565. PMID 2115005. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  136. Harman, D.. (1981-11). «The aging process» Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 78 (11): 7124–7128.  doi:10.1073/pnas.78.11.7124. ISSN 0027-8424. PMID 6947277. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  137. Schulz, Tim J.; Zarse, Kim; Voigt, Anja; Urban, Nadine; Birringer, Marc; Ristow, Michael. (2007-10). «Glucose restriction extends Caenorhabditis elegans life span by inducing mitochondrial respiration and increasing oxidative stress» Cell Metabolism 6 (4): 280–293.  doi:10.1016/j.cmet.2007.08.011. ISSN 1550-4131. PMID 17908557. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  138. Guarente, Leonard; Picard, Frédéric. (2005-02-25). «Calorie restriction--the SIR2 connection» Cell 120 (4): 473–482.  doi:10.1016/j.cell.2005.01.029. ISSN 0092-8674. PMID 15734680. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  139. Agarwal, Beamon; Baur, Joseph A.. (2011-01). «Resveratrol and life extension» Annals of the New York Academy of Sciences 1215: 138–143.  doi:10.1111/j.1749-6632.2010.05850.x. ISSN 1749-6632. PMID 21261652. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  140. Junnila, Riia K.; List, Edward O.; Berryman, Darlene E.; Murrey, John W.; Kopchick, John J.. (2013-06). «The GH/IGF-1 axis in ageing and longevity» Nature Reviews. Endocrinology 9 (6): 366–376.  doi:10.1038/nrendo.2013.67. ISSN 1759-5037. PMID 23591370. PMC 4074016. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  141. Larson-Meyer, D. Enette; Newcomer, Bradley R.; Heilbronn, Leonie K.; Volaufova, Julia; Smith, Steven R.; Alfonso, Anthony J.; Lefevre, Michael; Rood, Jennifer C. et al.. (2008-06). «Effect of 6-month calorie restriction and exercise on serum and liver lipids and markers of liver function» Obesity (Silver Spring, Md.) 16 (6): 1355–1362.  doi:10.1038/oby.2008.201. ISSN 1930-7381. PMID 18421281. PMC 2748341. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  142. Heilbronn, Leonie K.; de Jonge, Lilian; Frisard, Madlyn I.; DeLany, James P.; Larson-Meyer, D. Enette; Rood, Jennifer; Nguyen, Tuong; Martin, Corby K. et al.. (2006-04-05). «Effect of 6-month calorie restriction on biomarkers of longevity, metabolic adaptation, and oxidative stress in overweight individuals: a randomized controlled trial» JAMA 295 (13): 1539–1548.  doi:10.1001/jama.295.13.1539. ISSN 1538-3598. PMID 16595757. PMC 2692623. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  143. Colman, Ricki J.; Anderson, Rozalyn M.; Johnson, Sterling C.; Kastman, Erik K.; Kosmatka, Kristopher J.; Beasley, T. Mark; Allison, David B.; Cruzen, Christina et al.. (2009-07-10). «Caloric restriction delays disease onset and mortality in rhesus monkeys» Science (New York, N.Y.) 325 (5937): 201–204.  doi:10.1126/science.1173635. ISSN 1095-9203. PMID 19590001. PMC 2812811. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  144. Mattison, Julie A.; Roth, George S.; Beasley, T. Mark; Tilmont, Edward M.; Handy, April M.; Herbert, Richard L.; Longo, Dan L.; Allison, David B. et al.. (2012-09-13). «Impact of caloric restriction on health and survival in rhesus monkeys from the NIA study» Nature 489 (7415): 318–321.  doi:10.1038/nature11432. ISSN 1476-4687. PMID 22932268. PMC 3832985. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  145. Colman, Ricki J.; Beasley, T. Mark; Kemnitz, Joseph W.; Johnson, Sterling C.; Weindruch, Richard; Anderson, Rozalyn M.. (2014-04-01). «Caloric restriction reduces age-related and all-cause mortality in rhesus monkeys» Nature Communications 5: 3557.  doi:10.1038/ncomms4557. ISSN 2041-1723. PMID 24691430. PMC 3988801. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  146. Hayflick, Leonard. (1994). How and why we age. (1st ed. argitaraldia) Ballantine Books ISBN 0-345-33918-5. PMC 29908633. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  147. Bowman, Kirsty; Delgado, João; Henley, William E.; Masoli, Jane A.; Kos, Katarina; Brayne, Carol; Thokala, Praveen; Lafortune, Louise et al.. (2017-02). «Obesity in Older People With and Without Conditions Associated With Weight Loss: Follow-up of 955,000 Primary Care Patients» The Journals of Gerontology. Series A, Biological Sciences and Medical Sciences 72 (2): 203–209.  doi:10.1093/gerona/glw147. ISSN 1758-535X. PMID 27492450. PMC 5233914. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  148. «Comparative and meta-analytic insights into life extension via dietary restriction» Aging Cell 11 (3): 401–9. June 2012  doi:10.1111/j.1474-9726.2012.00798.x. PMID 22268691..
  149. «Macronutrient balance and lifespan» Aging 1 (10): 875–80. October 2009  doi:10.18632/aging.100098. OCLC .2815731 PMID 20157561..
  150. Fontana, Luigi; Partridge, Linda; Longo, Valter D.. (2010-04-16). «Extending healthy life span--from yeast to humans» Science (New York, N.Y.) 328 (5976): 321–326.  doi:10.1126/science.1172539. ISSN 1095-9203. PMID 20395504. PMC 3607354. (Noiz kontsultatua: 2022-12-27).
  151. Melnik, Bodo C.. (2012-03-15). «Leucine signaling in the pathogenesis of type 2 diabetes and obesity» World Journal of Diabetes 3 (3): 38–53.  doi:10.4239/wjd.v3.i3.38. ISSN 1948-9358. PMID 22442749. PMC 3310004. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  152. (Ingelesez) Bowen, Richard L.; Atwood, Craig S.. (2004). «Living and Dying for Sex» Gerontology 50 (5): 265–290.  doi:10.1159/000079125. ISSN 0304-324X. PMID 15331856. (Noiz kontsultatua: 2022-12-15).
  153. «Mediterranean-style diet for the primary and secondary prevention of cardiovascular disease» The Cochrane Database of Systematic Reviews 2019 (3): CD009825. March 2019  doi:10.1002/14651858.CD009825.pub3. OCLC .6414510 PMID 30864165..
  154. «Adherence to Mediterranean diet and health status: meta-analysis» BMJ 337 (sep11 2): a1344. September 2008  doi:10.1136/bmj.a1344. OCLC .2533524 PMID 18786971..
  155. «Mediterranean diet associated with lower risk of early death in cardiovascular disease patients. European Society of Cardiology» ScienceDaily 2016-08-29.
  156. «5 Foods That Speed Up Aging» US News 9 October 2020.

Kanpo estekak
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.