Ginea

Ginea[1], izen ofiziala Gineako Errepublika[1] (frantsesez: République de Guinée), mendebaldeko Afrikako estatu burujabea da, Ozeano Atlantikoaren bazterrean dagoena. Iparraldean Ginea Bissau eta Senegal ditu, Mali ipar-mendebaldean, Boli Kosta hego-ekialdean, Liberia hegoaldean eta Sierra Leona mendebaldean. 245.857 kilometro koadroko eremua hartzen du, eta 13,1 milioi biztanle zituen 2020an.[2] Hiriburua Konakry da; hori dela-eta, Ginea-Konakry izena ematen zaio batzuetan herrialdeari, Guinea Bissautik eta Ekuatore Gineatik bereizteko.

Gineako Errepublika
République de Guinée
Ereserkia: Liberté (en) Itzuli
Goiburua: Travail, Justice, Solidarité
("Lana, Justizia, Solidaritatea")

flag of Guinea (en) Itzuli
coat of arms of Guinea (en) Itzuli
Geografia
HiriburuaKonakry
9°30′33″N 13°42′44″W
Azalera245.857 km²
Punturik altuenaMount Richard-Molard (en) Itzuli
Punturik sakonenaOzeano Atlantikoa (0 m)
KontinenteaAfrika
MugakideakBoli Kosta, Ginea-Bissau, Liberia, Mali, Senegal eta Sierra Leona
Administrazioa
Gobernu-sistemaerrepublika
Gineako presidenteaMamadi Doumbouya (en) Itzuli
Gineako lehen ministroaAmadou Bah Oury (en) Itzuli
LegebiltzarraNational Assembly (en) Itzuli
Harreman diplomatikoak Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide
Demografia
Biztanleria12.717.176 (2017)
1.088.204 (2014)
Dentsitatea51,73 bizt/km²
Hizkuntza ofizialak
Erabilitako hizkuntzak
Emankortasun-tasa5,013 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak1.490.614 (2014)
Bizi-itxaropena60,015 (2016)
Giniren koefizientea29,6 (2018)
Giza garapen indizea0,465 (2021)
Ekonomia
BPG nominala10.496.056.732,546 $ (2017)
1.220.170.615,1156 (2016)
BPG per capita823 $ (2017)
122 (2016)
BPG erosketa botere paritarioa28.575.753.357 nazioarteko dolar (2017)
3.221.658.887 (2016)
BPG per capita EAPn2.247,02 nazioarteko dolar (2017)
201,663 (2016)
BPGaren hazkuntza erreala5,2 % (2016)
Erreserbak942.834.196 $ (2017)
138.933.232 (2016)
Inflazioa8,7 % (2016)
1,4 (2015)
Historia
Sorrera data: 1958ko urriaren 2a
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia+224
ISO 3166-1 alpha-2GN
ISO 3166-1 alpha-3GIN
Ordu eremua
Elektrizitatea220 V. 50 Hz.Europlug (en) Itzuli, Schuko (en) Itzuli eta Type K (en) Itzuli
Internet domeinua.gn
presidence.gov.gn
Artikulu hau Afrikako estatuari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Ginea (argipena)».

Geografia

Mugak

Ginea mendebaldeko Afrikan dago, ipar latitudeko 7° eta 13° artean, eta mendebaldeko longitudeko 7° eta 15° artean. Ginea Bissaurekin eta Senegalekin du muga iparraldean, Malirekin ipar-mendebaldean, Sierra Leonarekin mendebaldean, Liberiarekin hegoaldean, eta Boli Kostarekin hego-ekialdean. Hego-mendebaldean 320 kilometroko kostaldea du Ozeano Atlantikoaren ertzean.

Erliebea

Lau eskualde natural bereizten dira:[3]

Hidrografia

Fouta Djalon mendigunea eskualdeko hiru ibai nagusien sorburua da:[3]

  • Niger eta haren zenbait adar garrantzitsu: Tinkisso, Milo eta Sankarani.
  • Bafing eta Bakoye, Senegal ibaiaren goi arroa eratzen dutenak.
  • Gambia.

Klima
Gineako klimak.

Ekuatoretik hurbil dagoenez, klima tropikala da, beroa eta hezea. Bi urtaro daude, euritsua apiriletik urrira, eta lehorra azarotik martxora. Ekaina da hilabeterik euritsuena, Tropiko Arteko Konbergentzia Eremuaren eraginez. Azarotik aurrera, berriz, harmattanak jotzen du.[3]

Landaredia

Mangladiak eta palmondo sailak daude itsasaldean, sabanak erdialde eta ekialdean, eta oihan tropikalak hego-ekialdean.

Historia

Pigmeoak, eskualdeko lehenbiziko biztanleak, mendialdeetara eta kostaldera baztertu zituzten Nigerretik etorritako susu leinukoek. XIII. mendean, Sundiata Keitak Maliko Inperioa sortu zuen, eta susuak garaitu zituen Kirinako guduan (1235). Maliko agintaririk ospetsuena Kankan Musa I.a izan zen, 1324. urtean Mekarako erromesaldia egin zuena. XIV. mendetik aitzina, ordea, inperio horren gainbehera hasi zen. XV. mendean, Songhai Inperioa eratu zen. XVI. mendean, fulaniak, Fouta Djalonen jarri ziren bizitzen eta malinkeek, Maliko inperiokoek, Niger ibaiaren goi partea hartu zuten.

Lehenbiziko europarrak, portugaldarrak, XIV. mendean heldu ziren Gineara, esklaboen eta Sudango urrearen salerosketarako lantegiak ezartzera. XVII. mendean heldu ziren frantsesak, baina XIX. mendera arte ez zuten bizileku egonkorrik ezartzerik izan. 1890. urtean Ginea Senegaletik banandu zen, eta geroago Frantziako kolonia bihurtu (Ginea Frantsesa). 1946. urtean Frantziako herritartzat hartu zituzten ginearrak, baina 1958an bertako biztanleek Frantziako konstituzioaren kontrako botoa eman zuten eta independentzia lortu.

Ahmed Sékou Touré Jugoslavian 1961ean.

Ahmed Sékou Tourék, lehenbiziko lehendakariak, erregimen sozialista ezarri zuen, eta Sobietar Batasunarekin eta Txinarekin hasi zen harremanetan. 1960an ordea, bizi zuten egoera ekonomiko larriak Estatu Batuekin, Frantziarekin eta ondoko herrialdeekin harremanetan sartzera bultzatu zuen. 1984ko martxoaren 26an, Sékou Touré bat-batean hil zen Estatu Batuetan. Berehala, militar talde batek estatu kolpe bat jo eta agintea hartu zuen; apirilaren 3an, Nazio Zuzenketarako Batzorde militar bat osatu zen (CMRN), Lansana Conté koronelaren buruzagitzapean. Conték Gineako Alderdi Demokratikoa eta estatu-alderdiaren erakundeak desegin zituen, preso politiko asko askatu eta ondasunak itzuli zitzaizkien, eta nekazariek salgaietan ordaindu beharreko zergak ezabatu zituen. Alabaina, ez zen demokraziarik ezarri, eta alderdi politikoak debekatu ziren. 1985eko uztailaren 5ean, Diarra Traoré koronelak, Lansana Contéren lehen ministro izanak, estatu kolpea jo zuen; ez zuen arrakastarik izan, ordea, eta zapalkuntza latza izan zen.

1990. urtearen bukaeran, konstituzioa onartu zen, aski estua hala ere; urtebete geroago sartu zen indarrean. Alderdi aniztasuna onartu zen eta, 1993ko abenduan, presidentetzarako hauteskundeak egin ziren; Lansana Conté izan zen garaile, alde txikiarekin, ordea. Bestalde, protestak izan ziren hauteskunde garbiak izan ez zirelakoan. Hauteskunde kanpaina eta hauteskundeak berak ere bortizkeria giroan egin ziren, eta hildako asko izan zen. 1995ean egin ziren legebiltzarrerako hauteskundeak. Presidentearen alderdia, Batasunaren eta Aurrerapenaren Alderdia, irten zen garaile, baina oposizioak, emaitzarekin ez baitzegoen ados, boikota egin zien legebiltzarreko egitekoei.

1996ko otsailean, kolpe militar baten saioak gerra zibilaren arriskuan jarri zuen Ginea berriz ere. Liberiatik eta Sierra Leonatik 600.000 iheslari inguru iritsi ziren, 1997an bereziki, eta areago larritu zen berez txarra zen egoera. 1998an, istilu handiak izan ziren ostera ere hiriburuan: Konakryko auzo handi baten berrikuntza zela-eta, bertako biztanleak indarrez irtenarazi zituzten, eta matxinada bat gertatu zen; oposizioko liderrak atxilotu zituzten, eta boikota nagusitu zen berriz ere legebiltzarrean. 1998ko abenduko presidentetzarako hauteskundeetan, aurrekoan bezala, Lansana Conté izan zen garaile, eta orobat aurrekoan bezala emaitzen kontra agertu zen oposizioa. Alpha Condé oposizioko buruzagiaren atxiloketak manifestazioak eragin zituen zenbait hiritan.

Alpha Condé
Mamadi Doumbouya

2003ko bozetan ere Conté hautatu zuten presidente hirugarren aldiz. 2004an, Lounseny Fall izendatu zuten lehen ministro, baina urte hartan bertan uko egin zion karguari, AEBetan zela, Conték ez ziolako behar adina aukerarik ematen herrialdeko ekonomia salbatzeko. 2007an, greba ugariren eta manifestazioen ondoren, Conték Lansana Kouyate izendatu zuen lehen ministro. Kouyatek sindikatuen eta gizarte zibilaren babesa lortu zuen.

Lansana Conté 2008ko abenduaren 22an hil zen. Biharamunean bertan, Armadak gobernua desegin zuen, eta Konstituzioa bertan behera utzi.[5] Trantsizio epe baten ostean "hauteskunde askeak" antolatuko zituztela adierazi zuen Moussa Dadis Camarak, Junta Militarraren buruak, eta bera ez zela horietara lehiatuko. Bederatzi hilabete geroago, ordea, presidentetzarako hauteskundeetara aurkezteko asmoa zuela jakinarazi zuen. 2009ko irailaren 28an, elkarretaratze baketsu batean parte hartzen ari zirenak tirokatu zituzten indar armatuek, eta emakume andana bortxatu zituzten soldaduek. Oposizioaren arabera, gutxienez 157 lagunek bizia galdu zuten, eta 1.200 baino gehiago zauritu ziren.[6]

2010eko azaroko presidentetzarako hauteskundeetan Alpha Condé nagusitu zen. 2014-2015ean, ebola agerraldi batek 2.500 lagun baino gehiago hil zituen.[7] 2015eko presidentetzarako bozak Condék irabazi zituen, eta baita 2020koak ere.[8]

Gobernua eta administrazioa

Politika

Ginea errepublika presidentzialista da. Errepublikako presidentea da estatuburua eta lehen ministroa gobernuburua. Parlamentuak ganbera bakarra du, Biltzar Nazionala (frantsesez: Assemblée Nationale), 114 kidez osatua.[9]

Banaketa administratiboa

Zortzi eskualde administratibotan banaturik dago, eta horiek hogeita hamahiru prefetura eta gune berezi batean (Konakry).

Gineako eskualdeak
Eskualdea Hiriburua Eremua[2]
(km²)		 Biztanleria
(2014ko errolda)[2]
Konakry Konakry 450 1.660.973
Nzérékoré Nzérékoré 37.668 1.578.030
Kankan Kankan 72.156 1.972.537
Kindia Kindia 28.873 1.561.374
Boké Boké 31.186 1.083.147
Labé Labé 22.869 994.458
Faranah Faranah 35.581 941.554
Mamou Mamou 17.074 731.188
Ginea 245.857 10.523.261

Demografia

Biztanleria
Fouta Djalongo familia bat.

2020an 13,1 milioi biztanle inguru zituen.[10] Biztanleria oso gaztea da: 0-14 urte bitartekoak, % 41,2 dira; 15-24 urte bitartekoak, % 19,3; 25-54 urte bitartekoak, % 30,8; 55-64 urte bitartekoak, % 4,7; eta 65 urtetik gorakoak, % 3,9. Biztanle hazkundea, % 2,7 2020an, oso handia da, haur hilkortasuna izugarria bada ere: 1.000 jaioberritik 52 hiltzen dira. Bizi itxaropena 63,2 urtekoa da: 61,3 urtekoa gizonezkoena eta 65 urtekoa emakumezkoena (2020ko zenbatespenak).[9]

Alfabetizazioari dagokionez, biztanleria osoaren % 30,4 dago alfabetatua, askoz gehiago, gehienetan gertatzen den bezala, gizonezkoak (% 38,1), emakumezkoak baino (% 22,8). Osasun egoera txarra da, eta 8 sendagile baino ez dago 100.000 biztanleko (2016).[9]

Banaketa etnikoa

Talde etniko ugari dago, baina hiru dira nagusiak: Fouta Djalon inguruko fulak % 40 dira; Ginea garaiko malinkeak % 30; eta Ginea behereko susuak % 20.[11] Ginea oihantsuko talde desberdinak erantsi behar zaizkie horiei.

Hizkuntzak

Frantsesa da herrialdeko hizkuntza ofiziala. Bertako hizkuntza nagusiak fula, mandingera, susuera, kisiera,[11] kpelle eta lomera dira.

Erlijioa

Musulmanak dira biztanleen % 89,1, kristauak % 6,8 eta % 1,6 erlijio tradizionalen jarraitzaileak (2014ko zenbatespena).[9]

Ekonomia
Urre meatzaria, Siguiri, Kankan.

Guinea munduko estaturik txiroenetarikoa da eta laguntza internazionalaren dependentzia du. Per capita errenta 937 dolarrekoa izan zen 2019an (munduko 212.a).[9] Hala ere, mendebaldeko Afrikako aberatsenetakoa da baliabide naturalei dagokienez: lurrak eta klimak askotarikoak izanik, era anitzetako gaiak landu daitezke, eta orobat dira lur egokiak azienda eta basogintzarako. Itsasoan eta ibaietan arrain asko dago. Lurpean mea hobi garrantzitsuak daude: burdina eta bauxita batez ere, eta baita kobaltoa, urrea eta diamanteak ere. Sare hidrografikoa ere guztiz egokia da, bai energia lortzeko, bai lursailak ureztatzeko. Baina baliabide horiek guztiak ez dira inondik inora behar bezala ustiatzen.

Ahmed Sékou Touré lehendakariaren agintaldian (1959-1984), diktadurapean, bakartua egon zen, kanpoko harremanik gabe ia. Nekazarientzat guztiz kaltegarria izan zen hori eta, zapalkuntza politikoa zela-eta, teknikari askok alde egin zuen. 2008an, Lansana Contéren heriotzaren osteko estatu kolpearen ondoren, Nazioarteko Diru Funtsak eta Munduko Bankuak murriztu zituzten beren garapen programak. Ezegonkortasun politikoak, lehengaien prezio apalek, ustelkeriak, eraginkortasun txikiak eta gobernuaren gardentasun ezak zailtzen dute herrialdearen hazkundea.[9]

Nekazaritzak ekartzen du BPGaren % 19,8, industriak (meatzaritzak, batez ere) % 32,1, eta zerbitzuek % 48,1 (2017ko zenbatespena). Bauxita, urrea, diamanteak eta burdin mea dira atzerriarekiko truke gai nagusiak.[9]

Erreferentziak
  1. Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. .
  2. Ghana: Regions, Cities & Urban Places. citypopulation.de (Noiz kontsultatua: 2020-12-9).
  3. O'Toole, Thomas E.. Guinea. Encyclopædia Britannica, britannica.com (Noiz kontsultatua: 2020-12-20).
  4. Mount Nimba Strict Nature Reserve. unesco.org (Noiz kontsultatua: 2020-12-20).
  5. Gineako presidentea hil da, eta armadak Gobernua desegin du. Berria, 2008ko abenduak 23, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2020-12-22).
  6. Sokarros, Allande. Odolezko hizkitan. Berria, 2009ko urriak 6, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2020-12-22).
  7. Rapport de situation sur la flambée de maladie à virus Ebola - 21 octobre 2015. Organisation mondiale de la santé, apps.who.int (Noiz kontsultatua: 2020-12-22).
  8. Alpha Conde re-elected in vote dismissed by opposition. Africa News, 2020-10-24, africanews.com (Noiz kontsultatua: 2020-12-22).
  9. Ginea. CIA - World Factbook, cia.gov (Noiz kontsultatua: 2020-12-23).
  10. "Total Population by sex" – World Population Prospects 2019. population.un.org (Noiz kontsultatua: 2020-12-18).
  11. Berriaren Estilo Liburua: Ginea. berria.eus (Noiz kontsultatua: 2020-12-23).

Kanpo estekak
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.