Espainiako Gerra Zibila Euskal Herrian

Horiek horrela, 1936ko uztailaren 17an Francisco Franco jenerala Melillan Errepublikaren aurka altxa zenean, harekin bat egin zuen Iruñean zegoen Mola jeneralak eta nafar errekete karlistek.[8][9] Araban ere, Jose Luis Oriol lurjabe karlistak, bere botereaz baliatuz, altxamenduaren alde jarri zuen ia herrialde osoa. Bizkaia errepublikaren alde agertu zen eta Gipuzkoan zalantza uneak izan ziren hasiera batean. Horrenbestez, laster Hego Euskal Herria bitan zatitu zen.

Matxinoek EAJ beraien alde jartzea espero bazuten ere, alderdi kontserbadore eta kristaua baitzen, alderdi hori Errepublikaren alde azaldu zen. Hala ere, alderdiaren jarrera eztabaidan zen azken unera arte: Bizkaian duda barik egin zuen legezkotasunaren alde, Gipuzkoan zatiketa gertatu zen, baina errepublikaren aldekoak nagusitu ziren; Nafarroa Garaian eta Araban, berriz, elkarren aurkako jarrerak izan ziren alderdi barnean: neutraltasunaren aldekoetatik altxamenduaren aldeko atxikimendu gutxi gorabehera bortxatuetara. Horren adibide izan zen Beorlegi jeneralak Donostia hartu eta gero Arturo Kanpion euskaltzale zaharra Diario de Navarra egunkarian Altxamenduaren alde idatzitakoa, idazki horren zintzotasuna auzitan ere jarri den arren.[10] edo Araban Jabier Landaburuk izandako jarrera.[11] Duda horiek zirela eta, Emilio Molak hilabete itxaron zuen, 1936ko abuztuaren 18ra arte, abertzale erakundeen deuseztatzea agintzeko.[11]

Euskal Elizaren jarrera ere heterodoxoa izan zen. Marcelino Olaetxea Iruñeko apezpikuak, hasieran, gerra piztea gaitzetsi zuen, eta uko egin zion tropa karlistak bedeinkatzeari. Hala ere, abuztuaren 6an, Mateo Mujika Gasteizko apezpikuarekin batera, gutun pastorala izenpetu zuen katolikoak «etsai komunaren aurka» borrokatzera deitzeko. Proposatu izan da gutun horiek idaztera behartuak izan zirela;[12] Mateo Mujikari kargua utzarazi ere egin zioten, eta Ipar Euskal Herrian hartu behar izan zuen aterpe, Kanbon.

Apaizeriaren jarrera ere gizartearena bezalakoa izan zen. Nafarroa Garaian gehienek matxinoen alde egin zuten, armak ere hartuta.[13] Stanley Payneren iritziz, Bizkaian eta Gipuzkoan, apaiz asko abertzaleak izanda, politika nahiago zuten nagusiei zor zieten mendetasuna baino. Hori zela eta, 1936ko udazkenerako 15 euskal herritar apaiz fusilatu zituzten matxinoek, "matxinada bultzatzeagatik".[11]

Euskal milizianoak Alegian

Frantzia eta Erresuma Batuko itsas armadako ontziak itsasadarreko bokalera hurbildu ziren hainbatetan, Espainiako kostaldean askotan egiten zutena bestalde, ohartaraziz frantsesak eta britainiarrak ebakuatu behar zirela. Bilbon, britaniar kontsulatuetako pertsonak eta, oro har, britaniar komunitateak, ez baitziren gutxi, hiriburutik alde egin zuten langile mugimenduaren goraldiaren beldurrez, Steer-ek kontatzen duenez;[oh 1] izan ere, haietako asko mea ustiapeneko adituak eta ontzioletako teknikariak ziren. Ihes horrek konpon ezineko kaltea egin zion Bilboko negozio munduari eta ekonomiari.[14]

Telesforo Monzon gazteak Bartzelonara bidaiatu zuen armak eskuratzera. Aldiz, ikaratuta atera zen erantzunarekin: Espainiako gobernua Irun eta Donostia defenditzeko 1.000 errifle uzteko prest zegoen, besterik ez.[oh 2] Euskal abertzaleak beren kabuz aritu behar ziren: Bilboko Espainiako Bankuko eta beste bankuetako gordailuen urre guztia atzeman zuten, eta kolpisten itsas blokeoari muzin eginez arrantzontzietan salbu garraiatu zuten Baionara. Bertatik, Monzon eta Irala Parisera eta Alemaniara abiatu ziren armak erostera. Hendaiatik tren bagoi bat arma bete igaro ahal izan zen Irunera Frantziako Alderdi Komunistaren ekintza bati esker, Frantziako gobernuaren oztopoen gainetik.[15]

Sartagudako "Memoriaren Parkea".

Hasiera-hasieratik, Espainia osorako garrantzi handikoa izan zen Iruñean Mola jeneralak egin zuen altxamendua, oligarkiak, karlistek, Eliza katolikoak eta hedabide nagusiek lagundua.[9] Ondoren, Nafarroa Garai osoan matxinatuen aurkako indarrak erabat desagerrarazteko ahaleginetan, errepresio bortitza ezagutu zen. Karlistaz eta falangistaz osatutako eskuadroiek hiru mila bat pertsona eta gehiago hil zituzten, ia denak zibilak.[13][16]

Bortizkeriaren biktima nagusiak FNTT eta Unión General de Trabajadores sindikatuetako kideak izan ziren. Bi sindikatu horiek nagusi ziren Erriberan, eta lurrik gabeko nekazariak ordezkatzen zituzten. Aipagarria da, alde horretatik, Sartagudako sarraskia: 1.300 biztanleko herrian ia 90 bizilagun hil ondoren, Sartagudak Alargunen Herria ezizena hartu zuen.[16]

Hala ere, Errepublika garaian garrantzi handikoak izan ziren beste auziek, esate baterako Euskal Herriarentzako Sortarauak, ez zuten izan nekazaritza-auziak eragindakoak bezainbesteko errepresiorik. Izan ere, altxatuek Nafarroa Garaiaren euskal nortasuna ez zuten dudatan jartzen.[17] Nolanahi ere, euskaltasun kontzientea eta ekintzailea gogor jazarria zen. Lizarran eta Elizondon, esaterako, abertzaleak pertsegitu eta haien jabetzak suntsitu eta bahitu ez ezik, euskarazko liburuak erre ziren, eta ikastoletan txikizioak eragin. Errepresio hartan, hildako gehien izandako udalerriak Iruñea (298), Lodosa (133), Mendabia (99), Azkoien (89), Corella (87), Sartaguda (84), Milagro (78) eta Azagra (71) dira.

Hona hemen adibide bi:

• Lodosan 1936ko uztailaren 18an, altxamendu militarraren lehen albisteak herrira iritsi zirenean, bertako langile erakundeek herria okupatu eta erasotzaileei aurre egiteko agindua eman zuten. Horrela, uztailaren 19an herriko gune estrategikoetan barrikadak jarri zituzten, Mendabiarako zubian esaterako. Eskopeta eta trabukoak hartuta, gizon armatuen taldeak atera ziren. Arratsaldeko lauretan Guardia Zibila, matxinatuen aldekoa, kalera irten zen. Tiroketak gertatu ziren bata bestearen atzetik. Guardia zibilek, egoeraz jabetzea lortu ez eta, falangistei laguntza eskatu zieten.

• Mendabian Gerra Zibilaren lehen egunetan bertako 99 pertsona erail zituzten altxatutako falangista eta erreketeek. Hildako gehien izan zituzten herrietakoa da Mendabia, beraz. 1936ko urtarrileko hauteskundeetan, ezkerreko alderdiek garaipena erdietsi zuten Mendabiako udalean, aurreko bi urteetan izandako eskuindar gobernua garaituta. 1936ko uztailaren 18an legezko gobernuaren aurka izandako altxamendu militarraren oihartzuna, egun bat beranduago iritsi zen herrira, uztailaren 19an. Udalak eta herriko langile-elkarteek egoera kontrolpean zuten hasieran, eta matxinatuen aldeko Guardia Zibilaren aurka borrokatu ziren. Larri zauritutako bi izan ziren: udaletxeko atezaina eta guardia zibil bat.

Lizarrako eta Tafallako kartzeletan, epaiketarik gabeko exekuzioak izan ziren, 1936ko irailean eta urrian, hurrenez hurren.[9] Agintari kolpistek 200 nafar baino gehiago kolpisten alde borrokatzera estutu zituzten, baita haiek ondorioen beldurrez izena eman ere, eta Sanjurjo Tertzioa eratu zen. Alabaina, Aragoin zebiltzala, haien mesfidantzaz, militar kolpistek zigor eredugarri bat ezartzea erabaki zuten: fusilamenduz denak hil zituzten 1936ko urrian.[18] Lodosara, Anistasinitarren Zirkua heldu zen uztailaren 17an, eta ikuskizun bat ere eman zuen; aldiz, hilaren 19an, estatu kolpea Lodosan gailendu zenean, Guardia Zibilak zirkua kentzea agindu zuen, eta artistak zein langileak atzeman zituzten; Larragan eta Mendabian hil zituzten gehienak, gazte eta zahar.[19]

Nafarroan, Elizak Errepublikaren kontrako jarrera hartu zuen hura ezarri zenetik (1931). 1932an Lizarrako Estatutuak aurrera ateratzen huts egin zuen unetik, karlista bateratu berriek estrategia paramilitar bati heldu zioten Erreketearen bitartez, hura antolatzeko Italia faxistaren entrenamendua eta aholkularitza jasoz. Manuel Fal Conde buruzagia aritu zen horretan. Elizak, El Pensamiento Navarro eta El Diario de Navarra orduko egunkari garrantzitsuenak lagun zituela, gogor ekin zion Nafarroa hegoaldeko mugimendu ezkertiarren kontra eta, ñabardurak ñabardura, euskal abertzaletasunaren kontra. Bigarren egunkari horretako zuzendari Raimundo Garcia Garcilasoren bitartekaritzaz, Molak eta Ignacio Baleztenak nafar karlistak estatu kolpeari atxikitzea hitzartu zuten 1936ko uztail hasieran.

1936ko uztaileko estatu kolpearen prestaketan, elizgizon ugarik partaidetza aktiboa izan zuten. Manuel Artze Otxotorena Zamorako apezpikuak, estatu kolpe aurretik Nafarroara egindako azken bisitan, sotanak baino fusilak bidal ziezazkiotelako desioa adierazi zion Iruñeko bere jostun konspiratzaileari. Elizgizonek harreman estua zuten karlista eta militar matxinoekin, eta berehala onartu zuten agur faxista; batzuk gogotik abiatu ziren frontera.[20] Lucio Urtubiak lehen eskutik eta gordintasun osoz azaldu zuen Nafarroan orduan aurkitu zuen Eliza zapaltzailearen erretratua.[21]

Abuztuaren 23an, El Diario de Navarrak kolpisten altxamendua 'gurutzada' deitu zuen, eta egun horretan bertan Nafarroako hiriburuan erreketeek zein falangistek ezkertiarren hilketetan parte hartu zuten. Marcelino Olaetxea Iruñeko apezpikuak zalantzak agertu zituen hasieran altxamenduarekin, kasu batean azaroaren 15ean sermoi batean erretagoardiako odol jarioa eteteko deiadar eginez, baina Nafarroako Elizan kasu bakana izan zen gehiegikeriez ohartarazten.[22] Elizgizon eta apaiz gutxi batzuek espantua agertu zuten matxinoen errepresioaren tamaina ikusita, eta horregatik Elizatik baztertu eta urrutiratuak izan ziren, edo ihes egin zuten.

Donostian Carrasco koronelak altxamenduarekin bat egin zuen, ez berehala, ordea.[23] Herri mugimendua erabakigarria izan zen Donostiaren defentsa errepublikazalerako. Leku funtsezkoetan zeuden falangistak neutralizatu zituzten eta, uztailaren 21ean, Urbieta kalean egin zieten aurre altxatzea erabakitako Loiolako kuarteleko tropei. Trenez probintziatik iritsitako laguntza indarrek (Guardia Zibilaren laguntzaz)^{[erreferentzia behar]} erabaki zuten gudua alderdi baten alde, eta altxatuen tropei atzera eginarazi zieten. Egun batzuen buruan, uztailaren 28an, militarrek amore eman zuten Donostiako Defentsa Batzordearen (Junta de Defensaren) aurrean, baina armak anarkistek hartu zituzten.[24] Amore emate horretan, EAJko kideen lana erabakigarria izan zen, negoziazioak bultzatu baitzituzten: EAJk 1936ko abuztura arte ez zuen Errepublikaren aldeko jarrera ofizialik hartu.

Errepublikazaleak defentsak prestatzen, San Marko aldean (Astigarragatik gertu)

Sozialistek eta anarkistek Donostia eta Irungo kaleak kontrolatu zituzten eta abertzaleak ez ziren zenbait katoliko eta kontserbadore fusilatu. Donostiako Ondarreta, Hondarribiko Guadalupe eta Tolosako kartzeletan sarraskiak eta epaiketaz kanpoko exekuzioak izan ziren, miliziano abertzaleek gelditu ezin izan zituztenak.[11]

Hurrena mugarekin lotura mantentzea izan zen helburua. Likinianok gidatutako anarkistak ziren indartsuenak Donostian, eta Irun aldera jo zuten sozialista, komunista eta ANVko abertzale ezkertiarrekin elkarturik, Aiako Harriaren inguruan Bortzirietatik sartzen ari ziren Solchaga jeneralaren indar karlistei aurre egiteko. Borroka latza izan zen mendian, eta Donostia hiriburuan eskuindarren hilketak ugaldu egin ziren, Ondarretako kartzelaren erasoa barne.

Indar kolpistak desfilatzen Donostia okupatu berritan

Altxamenduaren lehendabiziko astean, Nafarroa Garaian zortzi zutabe antolatu ziren, batik bat erreketez osaturik, baina baita neurri handi batean falangistez eta soldadu erregularrez ere. Zutabeak laster joan ziren zutabe banatan Zegama aldetik Goierri eta Gipuzkoan barrena Donostia konkistatzera, eta Bortzirietatik muga konkistatzera. Bidean gipuzkoar tradizionalista eta karlista asko batu zitzaizkien.

1936ko abuztuaren 5ean, zortzi zutabeetako hiruk Irungo mugarantz jo zuten muga-postuak hartzeko, Errepublikari hornidurak eta komunikazioak mozteko asmotan. Bitartean, italiar hegazkinek eta Almirante Cervera zein España armadako itsasontziek Donostia, Irun eta Guadalupe bonbardatu zituzten, eta izua zabaldu. Abuztu erdialdetik aurrera, hornidura eta janaria guztiz urritu ziren. Eskuindar matxinatuek Badajozeko sarraskia errepikatzeko mehatxu egin zuten Irunen erresistentzia egiten jarraituz gero. Abuztuaren 26an, San Martzialeko gotorlekuari eraso egin eta, Legio eta hegazkinen laguntzari esker irailaren 2an bereganatu zuten.[25]

Matxino kolpistak Donostian sartzen, El Diario Vasco egunkarian

Uda amaieran Irun galdu zuten errepublikanoek, eta utzi baino lehen anarkistek su eman zieten Irungo zati askori. Matxinoen erreakzioaren beldur, herritar ugarik muga pasa zuten. Donostian, matxinatuen bost zutabe sartu ziren irailaren 13an. Ondoren, nahiz eta momentu hartan Donostiak bere populazioaren heren bat galdua eduki, hiriko biztanle asko ihesi joanak baitziren, artean beste hamar milaka batzuek ihes egin zuten. Inbaditzaileek 'garbiketa' sistematikoa burutu zuten. Tolosan abuztuaren 11n, Elizondon eta Lizarran egin bezala, Donostian ere euskarazko liburuak erre ziren.

Gudaroste karlistak berriz bildu eta Bizkai aldera jo zuten. Irailaren 22an Deba ibaira heldu ziren. Ordura arte, Gipuzkoa defendatzeko borroka ezkerreko milizianoek egin zuten, eta EAJren laguntza indar gutxiagokoa izan zen.[11] Irailaren 29an, Mola jeneralak zuzenduta tropa gehiago sartu ziren Gipuzkoara, bazirudien Bizkai osoa berehala eroriko zela kolpisten oinpean. Ondo hornitutako alemaniar Junker 52 hegazkinak lehenengo aldiz heldu ziren Iparraldeko Frontera Gasteiztik aireratuz, defentsarik gabeko Bilbo ere bonbardatuz (irailak 25 eta 26), baita hiri horretan ehunka hildako utzi ere; une horretan, hirian biltzen ziren, gainera, Donostiatik ihesi heldutako errefuxiatuak, galduta bizimodua atera nahian zebiltzala. Errepresalian CNTko kideek espetxe itsasontzietako 68 preso hil zituzten.[26]

Telesforo Monzon Alemanian eta Europako beste toki batzuetan ibili zen armak erosten. Errepublikak alemaniar jatorriko armategi bat erosia zuen eta, Europako herrialdeek Ez Interbentzioko Hitzarmena sinatu berritan, armategiaren bagoiak Bordeleko tren geltokian zeuden geldiarazita.[oh 3] Bertatik, Lezo Urreztietak (Lethok) eta bere gizonek armategia gauez atera ahal izan zuten, eta itsasontziz garraiatu zuten Hanburgon erositako armategi hori Baionaraino. Steer-ek kontatzen du kolpisten itsas blokeoari (Canarias, España eta Almirante Cervera itsas armadako ontziei) iskin eginda Bilbora sartu zela Letho,[oh 4] kontrabandista eta ekintzaile politiko jeltzalea, eta bere itsasontzi txikiak salbatu zuela frontea.[27] Bilbon kutxak ireki ondoren, metrailadore automatikoak abiada batean eraman zituzten Eibarrera eta Elgetara.[28]

1936ko irailaren 25ean San Asentsioko ermitaraino heldu ziren baina atzera egin behar izan zuten. Era berean, urriaren 4an Gaztelumendi hartzea ere lortu zuten.^{[erreferentzia behar]} Hala ere, bitan atzera boteak izan zirenez, posizioa mantendu baino ez zuten egin. Errepublikanoek eutsi ahal izan zieten karlisten aurrerakada ahaleginei. Urriaren 12an Molak aurreratzea gelditzeko agindu zuen, eta horren ondoren frontea egonkortu egin zen, ia Gipuzkoa osoa matxinoen eskutan zegoela.

Frontea Bizkaia eta Gipuzkoa arteko mugan zehar zegoen:

Eibar erdialdea Molaren hegazkin italiar eta alemaniarrek suntsitua (1937ko apirila)

• Kostaldean, Ondarroa frankistek hartua bazuten ere, aldirietan erresistentzia antolatzen ari zen;
• Berriatua errepublikarra zen;
• Gerra-eremua Kalamendi, Kalamua eta Akondia mendietatik pasa zen;
• Eibar, Ego haranaren barnean, bost urte lehenago bertan jaiotako Errepublika defenditzen ari zen;
• Elgeta eta Kanpazar eta Udalaitz arteko bidean, Camino de los Toldos izenekoan, frontea zegoen, eta Kanpazar, Bergara, Udalaitz eta aurreragoko Arrasate altxatuen eskuetan zeuden.
• Intxorta mendatearen beste aldean, Elorrion, frontearen defentsa zuzentzen zuen kuartel nagusi errepublikarra zegoen;
• Frontea Udalaitz menderakaitzetik, Memaia eta Betsaide mendateetan zehar, Zabalandi, Urkiola eta Saibigaineraino zihoan.

Orduan esan daiteke Camino de los Toldos izenekoa zela benetako fronte lerroa:

• Defentsaren antolamenduan hainbat erakunde politiko eta langile-erakunde zeuden:
  • Intxorta mendietan EAJko batailoiak zeuden: "Sabino Arana Batailoia", Eusko Gudarostearen Arratia eta Padura konpainiekin batera, eta Pablo Beldarrain Olalde komandanteak zuzendutako "Martiartu Batailoia",[29] besteren artean.
  • "Hermanos Proletarios" batailoia Kanpazarren zegoen.
  • CNTko "Isaac Puente" eta "Malatesta" batailoiak eta Izquierda Republicanaren "Zabalbide" konpainia Udalaitzen zeuden.
  • Kostaldean PCE eta UGTko miliziano komunistak eta sozialistak zeuden.

Hau da, mendebaldean, errepublikazaleen kokalekua zuten aldea: bere posizioetatik erraza zen harana eta San Asentsio zabaldegia tirokatzea.

• Ekialdean, haranaren hegala baino lehen dagoen zelaigunean, Camilo Alonso Vegak zuzendutako 9 batailoiek osatutako "IV. Nafarroako Brigada" zegoen. Bederatzi batailoietatik seik erdigunea eraso zuten, San Asentsio zabaldegira. Beste hiru batailoik hegaletan bigarren mailako erasoaldiak egin zituzten. Tertzio Karlistek Falange eta Marokoko erregularren laguntza izan zuten.

Milaka hego euskalerritarrek jo zuten Ipar Euskal Herrira, baina han ez zuten batere harrera onik aurkitu. Izan ere, gerra zibilaren hasieratik frankisten alde buru-belarri aritu ziren Iparraldeko hautetsi eta hedabide gehienak, baita euskara hutsez argitaratzen zen Eskualduna astekaria ere. Errepublikaren eta Eusko Jaurlaritzaren aurkako eta kolpisten aldeko jarrera horretan, eusko abertzaletasunaren aurkari zen Jean Ibarnegarai euskal herritar diputatu antikomunista eta faxista izan zen gehien nabarmendu zen politikaria. Hala, bada, Hego Euskal Herriko iheslariak kontzentrazio esparruetan sartu zituzten, bereziki Gursekoan.[55]

Guztira, Eusko Jaurlaritzak 150.115 errefuxiatu erregistratu zituen 1936 eta 1939 artean; Hego Euskal Herriko populazioaren %12 inguru zen hori. Baina ez da inoiz jakingo kopuru zehatza zein izan zen. II. Mundu Gerra bazetorrela ikusita Jaurlaritzak agindu zuen gerran ardurarik izan ez zutenak itzultzeko. 80.000 errefuxiatu inguru itzuli ziren, gehienak Hendaiako mugatik Irunera. Baina sei urte geroago 1945ean II. Mundu Gerra bukatuta gerraren ondorioz ihes egindako 12.000-14.000 herritar inguruk artean jarraitzen zuten deserrian; erdiek, Frantzian.[56]

Bilbon frontea hondoratu ahala, iheslari jeltzaleek espioitza eta elkartasun sare eraginkor bat osatu zuten, gerora Álava Sarea deitutakoa; bertan, Emakume Abertzale Batzan ibilitako eta inguruko lau emakumek garrantzi berezia izan zuten. Sare hori indarrean izan zen espainiar agintari frankistek 1941eko urtarrilaren 2 eta 3an Sareko 28 kide atzeman zituzten arte, alemaniarrak 1940ko ekainean Pariseko Eusko Jaurlaritzaren egoitzara sartu eta artxibo ezkutu guztiak bereganatzearen ondorioz.[57][oh 5]

Nafarroako Espainiako Gerra Zibileko hobi komunen mapa

Gerra Zibileko biktimen gorpuzkiak, gehienak identifikatu gabeak, Aranzadi Elkarteak bilduak eta Duintasunaren Kolunbarioan jarriak 2018an.

Nafarroa Garaian, gerra ekintzarik gabe, estimatu da errepresioak zuzenean 3.000 pertsonatik gora hil zituela.[58] Araba, Bizkaia eta Gipuzkoan azterketa zehatzagoa egin da, eta 20.000 hildako inguru zenbatu zituen Eusko Jaurlaritzaren, Gogora Institutuaren, EHUko Giza Eskubideen Unesco Katedraren eta Aranzadi Zientzia Elkartearen artean egindako ikerketa batek[59]. Txostenak espetxe frankistetan 1945 arte hildakoen berri ere jasotzen du, gerraren zuzeneko ondoriotzat eta erailketatzat jotzen baitira kasu horiek.

Datu-base bat eratu zen 2019an ezagutarazitako ikerketa horren harira, eta bertan 19.547 fitxa jaso ziren; 998 emakumeak dira eta 18.507 gizonak. Gainerako 42en generoa ezin izan da zehaztu. 5.800 hildakoren kasuak gizateriaren kontrako krimenak direla ere ondorioztatu du txostenak[60][61]. Datuak xehatuta, bonbardaketetan 1.363 lagun hil ziren, gehienak Bizkaian (1.170); exekuzio ustez legalak 895 izan ziren; espetxean hilak 2.252 izan ziren, eta erailketatzat hartzen ditu hauek txostenak, zirkunstantziak kontuan hartuta.

Prozesurik gabeko erailketen kasuan, txosten horrek bereizketa egiten du errepublikanoen eta matxinoen ekintzen artean. Borrokalari errepublikanoei "miliziano eta gudari" deitzen zaie txostenean, eta haiei ere horretako 936 hilketa egotz dakizkieke. Francoren aldekoei "matxino" deitzen zaie, eta 1.130 hildako egozten zaizkie (Gipuzkoan gehien, 521). Kasu hauetan bakarrik matxinoen erailketak dira gizateriaren aurkako krimenak, txosten horren arabera. Errepublikanoenak ez dira sailkatzen ahal kategoria horretan[59]:

36ko gerrako errefuxiatuen mugimenduak (Iturria: Berria)[56]

• Uztailaren 18an Francoren ejertzitoa altxatu zen Marokon, Kanarietan eta Andaluzian. Euskal Herrian, kolpistek hasiera honetatik bertatik bereganatu zituzten Iruñea eta Gasteiz. Ez ordea Donostia eta Bilbo.
• Uztailaren 20an Altsasu okupatu zuten frankistek.
• Uztailaren 21ean Aiako Harrian gotortu ziren miliziano errepublikanoak.
• Abuztuaren 8an Frantziak Espainiarekiko muga itxi zuen.
• Abuztuaren 11n Tolosa harrapatu zuten frankistek.
• Irailean gerra frontea Elgetan kokatu zuten, Intxorta mendietan gudariek 7 hilabeteko erresistentziari ekinez.
• Irailaren 5ean Matxino frankistek Irun bereganatu zuten.
• Irailaren 13an Donostia Francoren esku ipini zuten.
• Urriaren 1ean Franco izendatu zuten estatuburu eta armadako generalísimo. Bien bitartean, Espainiako Bigarren Errepublikak Euskadiri autonomia onartu zion, eta Jose Antonio Agirre lehendakari bilakatu zen.
• Azaroaren 30ean Eusko Gudarosteak lehendabiziko erasoaldia egin zuen Legution

• Urtarrilaren 4an Kondor Legioak Bilbo bonbardatu zuten.
• Martxoaren 5an Matxitxakoko itsas bataila gertatu zen.
• Martxoaren 31n Francoren agindupean Durango bonbardatu zuten, eta 500 bat lagun hil. Egun hartatik bertatik apirilaren 4 arte 40-50 hegazkinek bonbak egunero bota zituzten Otxandiora, herria bereganatuz.
• Apirilaren 6an Saibigain mendian borroka latzak izan ziren bi bandoen artean, Urkiola inguruan. Egun batean frankisten eskuetan eta hurrengoan gudarienetan gelditzen zen puntu estrategiko hori. Azkenean, apirilaren 15ean faxistak garaile gertatu ziren.
• Apirilaren 24an kolpistek Intxortako mendialdea bereganatu zuten.
• Apirilaren 26an Alemaniako Kondor Legioak Gernika bonbardatu zuen, eta sarraski handia eragin zuten zibilen artean (200 bat lagun hil, eta hiriko etxeen % 70 suntsitu). Kalkulatu denez, 50.000 kg bonba bota zituzten guztira, eta 43 hegazkinek parte hartu zuten.
• Maiatzaren 14an kolpistek Sollubeko mendialdea bereganatu zuten.
• Ekainaren 12an kolpistek Gaztelumendin Burdin Hesia deituriko defentsa-sistema gainditzea lortu zuten
• Ekainaren 15ean kolpistek Lemoatxako mendialdea bereganatu zuten.
• Ekainaren 19an Armada frankistak Bilbo bereganatu zuen.

Durangoko bonbardaketaren oroitzeko plaka.

Bizkaian Bilbo-Loiu aireportua eraikitzen ari zen garai hartan. Gainera, Lamiako, Somorrostro[62] eta Diman[63] aerodromoak zeuden.

• 1936ko uztailaren 22an, matxinoen bi hegazkinek Otxandio bonbardatu zuten eta 61 hildako eragin zituzten.
• 1936ko abuztuan, Unternehmen Feuerzauber (euskaraz: Su Magikoa Operazioa) operazioan parte hartutako Junkers Ju 52 alemaniarrek Irun eta Donostia bonbardatu zituzten.
• 1937ko urtarrilaren 4an, hiru hilabete aurrerago sortutako Kondor Legioaren Ju52ek Bilbo bonbardatu zuten. Hegazkin bi lurrera bota eta pilotu bat lintxatua izan zen. Bonbardaketaren ondorioz sortutako matxinadak gartzelak oldartu eta matxinoen aldeko 200 preso hil zituen. UGTren milizianoek bultzatutako matxinada gudariek armaz zapaldua izan zen. Honela preso politikoen bizitzak salbatu zituzten.
• 1937ko martxoaren 22an, matxinoek Iparraldeko frontea izeneko kanpaina hasteko asmotan Gasteizen 80 hegazkin alemaniar eta 70 italiar bildu zituzten.
• 1937ko martxoaren 31an, Aviazione Legionariako hegazkinek Durango bonbardatu eta 336 hildako eragin zituzten[64][65] eta besteek 500 zirela esaten dute). Durangokoa Europako lehendabiziko hiri-bonbardaketa izan zen.[64]
• 1937ko apirilaren 4ra arte, matxinoen 40 - 50 hegazkinek Legutio egunero bonbardatu zuten.
• 1937ko apirilaren 9an, matxinoek Bilbo bonbardatu zuten. Trenak Uribarriko tunelean babestuta zeuden hamasei lagun hil zituen.[66][67]
• 1937ko apirilaren 15ean, Bilbo gainean, Felipe del Río hegazkinlari errepublikanoak izugarrizko garaipena lortu zuen: bere abiadura zela eta orduan menderaezina zen alemaniar Dornier Do 17 bonbaketari bat lurrera bota zuen.[68]
• 1937ko apirilaren 20an matxinoen Bizkaiko konkista laguntzeko, aurretik hegazkinek eta artilleriak bonbardatu zuten.[34]
• 1937ko apirilaren 22an, Lamiakoko aerodromoaren gainean, Kondor Legioak Del Ríoren Polikarpov I-15 lurrera bota eta errepublikanoen aparteko hegazkinlaria hil zen.[69]
• 1937ko apirilaren 26an, Kondor Legioaren Ju52ek Gernika bonbardatu zuen. Guztira 300 hildako[40] izan ziren (iturrien arabera 150tik 1.600ra) eta etxeen %70a suntsitu zuten. Parte-hartutako 43 hegazkinek guztira 22.000 kg bonbak inguru bota zuten.[70] Messerschmitt-109 ehiza-hegazkinek, lur-arratseko hegaldiak eginez, iheslariak metrailatu zituzten.
• 1937ko maiatzean Kondor Legioak bonba su-eragileak erabili zituen basoak bonbardatuz errepublikarren posizioak suntsitzeko.
• 1937ko maiatzaren 22tik aurrera, Errepublikako gobernuak Bizkaiko aireportuetara eta matxinoen eskuetan zegoen eskualdea zeharkatuz, 50 Polikarpov I-16, Polikarpov I-15 eta Tupolev SB-2 hegazkinak bidali zituen, horietatik 5 erori ziren bidean. Egun hartan, Iruñea zeharkatzean Gobernu Militarra bonbardatu eta 11 erori izan ziren.[71]
• 1937ko ekainaren 11 eta 12an Bilboko Burdin Hesia apurtzeko bonbardaketa masibo egin zuten, artilleria eta infanteria eraso baino lehen.
• 1937ko ekainaren 14an ehiza-hegazkinek, lur-arratseko hegaldiak eginez, Bilbo eta Santander arteko errepidean ihesean ari ziren abertzale eta errepublikarrak eraso zituzten.
• 1937ko abuztuaren 13an, Tupolev SB-2 hiru hegazkin errepublikarrek Tutera bonbardatu eta 13 hildako eta 23 zauritu izan ziren[72]
• 1937ko irailaren 25ean, hegazkin errepublikarrek Irunberri bonbardatu eta 6 hildako eta 3 zauritu izan ziren.
• 1937ko azaroaren 12an errepublikarrek Iruñea bonbardatu zuten, 7 erori izanik.[71]
• 1938ko urtarrilaren 18an errepublikarrek hirugarrenez eta azkenekoz bonbardatu zuten Iruñea, erori bat izanik[71]

Almirante Cervera, gurutzaontzi matxinoa.

• 1936ko irailean, Errepublikak Bizkaiko golkora Jaime I korazatua, gurutze-ontzi bi, sei destruktore eta bost itsaspeko bidali zituen, Mediterraneo itsasoan destruktore bi eta itsaspeko bat utziz.
• 1936ko irailaren 24an, Bizkaiko golkoan heldu berria zen eskuadrak Gipuzkoako kanpainan hartu zuen parte.
• 1936ko urriaren 13an, Bizkaiko golkoan egitekorik apenas ez zegoenez, Mediterraneo aldera jo zuen Afrikatik zetozen tropak uxatzeko. Itsas blokeoari, minatzeari eta kostaldea bonbardatzeari lotutako eskuadratik Jose Luis Diez destruktorea eta itsaspeko bi geratu ziren.
• 1936ko urrian Eusko Jaurlaritzak Eusko Itsas Gudarostea[73] sortu zuen. Joaquín Egiaren agindupean, lau bou armatu (101,6 mmko kanoiak), bederatzi minaketari eta 24 laguntzaile hartu zituen. Itsas-gudariak, marinel erregularrak ez bezala, oldarkor eta trebatuak ziren.
• Eusko Itsas Gudarostearen lehendabiziko borroka 1936ko azaroaren 15ean zen: Velasco destruktore frankistaren eta Mistral eta Euzkal-Erria euskotar bouen artean. Euskotarrek Velasco jo zuten, eta zauritu bat eta matxura batzuk izan zituen; frankistek, ostera, Mistral jo zuten, eta euskotarrek zauritu bi izan zituzten.
• 1936ko abenduan, Eusko Itsas Gudarosteak Virgen del Carmen bou frankista harrapatu eta Donostia izena jarri zion.
• 1936ko abenduan, Euskadiko ontziek Pluto alemaniar merkataritza-ontzia harrapatu eta Bilbora eraman zuten. Espainiako Itsas Armadaren agintariek aske uzteko agindua eman zieten.
• 1936ko abenduaren 23an Eusko Itsas Gudarosteko itsasontziek Palos alemaniar merkataritza-ontzia harrapatu eta Bilbora eraman zuten. 28an Königsberg gurutze-ontzia Bilbora heldu zen, Palos aska zezaten eskatzera. Euskotarrek joaten utzi zioten Palos ontziari, zamaren zati bat eta espainiar bidaiariaren bat izan ezik.
• 1936ko abenduaren 31ean C5 itsaspekoak Bilboko portua utzi eta desagertu zen, agian Ribeseya aldean hondoratuta.
• 1937ko urtarrilean ondorio gabeko kanoikadaren elkartrukea izan zuten Nabarra eta Velasco itsasontziek, azken honek Bilboko itsasadarra minatzen ari zela.
• 1937. urteko hasieran Errepublikak Ciscar destruktorea eta C6 eta C4 itsaspekoak bidali zituen Bizkaiko golkora. Eusko Jaurlaritzak ukatu zuen errepublikarren agintea.
• Garai hartan, matxinoek Bizkaiko golkoa kontrolpean zuten. Hala ere, ezin zuten blokeo eraginkorrik egin, Erresuma Batuko HMS Hood gurutze-ontzia eta HMS Royal Oak eta HMS Resolution korazatuak beren merkantzia-ontziak defendatzen ari zirelako[74] (azken hiru itsas miliak izan ezik).
• 1937ko martxoaren 5ean, Euskadiko bouen eta Canarias gurutze-ontziaren arteko Matxitxakoko itsas gudua izan zen. Guduaren ondorioz, euskotarrek Bou Nabarra galdu zuten.[36][37]
• 1937ko maiatzaren hasieran, Císcar, Gipuzkoa eta Bizkaya itsasontziek Bermeo bonbardatu zuten, Eusko Gudarostearen berreskuratzeko saiakera laguntzeko.
• 1937ko maiatzaren 31an, Ertzaintzak eta Eusko Itsas Gudarosteak Jose Luis Diez eta Císcar destruktoreak bereganatu zituzten, eta Espainiako Bigarren Errepublikako eskifaia irtenarazi. Hurrengo egunetan Eusko Itsas Gudarostearen 200 ofizial eta marinel baino gehiago sartu ziren antzinako eskifaiaren ordez.
• 1937ko ekainaren 10ean,gaizki-ulertu baten ondorioz, matxinatu faxistak beren artean borrokan aritu ziren: zehazki, Císcar eta Jose Luis Diez destruktoreak (hurrenez hurren Juan Antonio Castro alferiza eta Evaristo López tenientea buruzagi zituztela) eta Almirante Cervera gurutze-ontzia (Manuel Moreu kapitaina buruzagi zuela) frankistak elkarren aurka borrokatu ziren, ondoriorik gabe.
• 1937ko ekainaren 15ean, Bilbo galdu zenean, Císcar eta Jose Luis Diez destruktoreek Iparralderantz eraman zituzten iheslari eta agintariak.