Gares

Herriaren jatorrizko izena, Gares, erabiltzeari utzi zion eta, aldi berean, euskararen erabilera desagertu egin zen eskualdean XIX. mendearen amaieran. Izena gaur egun arte gorde da, batez ere Josef Moret kronikari nafarrak XVII. mendean utzi zuen idatzizko testigantzagatik eta eskualdeko toponimo txiki batzuengatik (Garesbidea, adibidez), baita inguruko eremu euskaldunetan erabiltzeagatik ere. Litekeena da toponimoak ahoz bizirautea XX. mendearen hasiera arte inguruko biztanle batzuen artean. Mendearen bigarren erdian Gares izena berreskuratu zen, herriaren euskarazko izen gisa, eta gaur egun koofiziala da. Tokiko ahoskera Gareis da, izarbeibarreraz.

Bere jatorri etimologikoari dagokionez, enigmatikoa da, batzuek gari hitzarekin zerikusia duela uste dute eta "galsoroak" izenaz itzultzen dute.

Izen erromantzeei dagokienez, guztiak erro beretik datozenak, izen gardena da esanahian, baina konplikaziorik gabea, Mikel Belaskoren arabera. Jose Maria Jimeno Juriok teoria bat proposatu zuen. Teoria horren arabera, izen hori jatorrizko Pons Rune batetik dator (Runa Arga ibaiari emandako izen zaharra da, eta Iruña izenetik eratorria), etimologia herrikoiagatik Puente la Reina bihurtua izango zena.

Alejandro Díez y Díazek Julio Altadillek gaur egungo izena Larrainzubi euskal izenarekin erlazionatzeko hasitako tradizioa jasotzen du. Larrainzubik "lautadako zubia" edo "mendiaren ondoko laua" esan nahi du, herriaren egoerari dagokion bezala. Horregatik esaten dut "zubi" hitza bakarrik itzuli zela erromantzera, eta "larrain" usteldu eta gazteleratu egin dela Puente la Reina eman arte (Iruñean Larraina -Cuesta de la Reina- -rekin gertatzen den bezala). Iritzi honen berme gisa, zubia ezin izan zuela ezein erreginek eraiki gehitzen da, Erdi Aroan erreginak oso gutxi baitziren bizitza zibil eta politikoan, eta soilik seme-alabak ematen baitzituzten beren ezkontideen erregeen ondorengotza ziurtatzeko.[5]

Garesko armarriak honako blasoi hau du:[6]

Garesko banderak Garesko armarria dauka hondo gorri argi baten gainean. Hondoaren gainean gurutze zuri bat dago.

Erreniegako mendizerraren hegoaldean kokatzen da Izarbeibarrean Iruñeko merindadean. Klima mediterraneoko gunea da, urteko batezbesteko prezipitazioak 593mm ingurukoak dira. Urteko tenperaturak leunak izaten dira, batez beste, 11 °C eta 14 °C.

Robo ibaiak harana zeharkatzen du Arga ibaira heldu arte Garesko udalerriaren mugetan. Horrez gain, Riosalado ibaia eta Nekeas erreka aipagarri dira. Udalerrian, gainera, Sarriako Jaurerriko finka dago, gaur egun beltzaintza-ustiategi garrantzitsua. Hiribilduko auzoak Donejakue, Hiribildua, San Pedro, Zubiurrutia, Aloa, Zabaltzagain, Nekeas eta Grana Iturria dira.

Udalerrian hurrengo herri hustuak daude: Agots, Alburutz, Alor, Bargota, Biloria, Dorreta, Ekoien, Gomaziain, Hiriberri, Kortaburu, Murugarren, San Martzal, Santa Ageda, Sotets, Txiketa eta Zubiurrutia.

Iparraldetik hegoaldera, luzera handiko udalerria izanik, klima aldatu egiten da udalerriaren gunea zein den. Horrela, hegoaldean, mediterraneo klima kontinentala nagusitzen da, eta iparraldean klima mediterraneo-azpimediterraneoa dago. Batez besteko tenperatura 10 gradukoa da iparraldean eta 13 gradukoa hegoaldean. Prezipitazioak ere nahiko aldakorrak dira 500mm batez beste hegoaldean (urteroko egun euritsuak 75 dira), eta 1.000mm iparraldean (urteroko egun euritsuak 100 dira). Udalerriko gunerik menditsuenetan 1.000mm baino gehiago jausten dira urtero.

Garesko jatorrizko landaredia ia erabat galdu da nekazaritzaren eraginaren ondorioz. Oraindik ere, arte eta haritz batzuk badaude (13 hektarea baino ez XX. mendearen amaieran), baina udalerriaren gehienean sastraka eta mota askotako zuhaixkak dira nagusi. Birlandaturiko basoen azalera nahiko handia da, 767 hektarea, eta birlandaketa batez ere Austriatik ekarritako lariziar (Pinus nigra) eta pinu beltzekin egin zen.

Garesen estazio meteorologiko bat dago, itsasoaren mailatik 347 metrora, Nafarroako Gobernuak 1985ean jarritako estazio meteorologikoa dago.[7]

Datu klimatikoak (Gares, 1981-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	18.5	24.0	26.5	29.0	36.5	40.0	41.5	43.0	38.0	32.0	27.0	21.0	43.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.7	11.6	15.4	17.0	21.8	26.6	29.6	29.6	25.3	19.6	13.3	9.9	19.1
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.4	6.4	9.6	11.5	15.6	19.8	22.5	22.6	19.1	14.4	9.0	5.9	13.5
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.1	1.3	3.8	5.9	9.3	13.0	15.5	15.6	12.8	9.1	4.6	1.8	7.8
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-7.0	-10.0	-8.5	-3.0	-0.5	2.0	7.0	5.0	3.0	-0.5	-6.5	-10.0	-10.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	44.2	38.7	51.6	59.5	53.1	45.6	27.0	26.3	38.6	60.3	55.4	57.2	547.5
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	39.0	29.0	33.6	62.0	42.2	38.5	33.0	85.0	61.5	46.0	59.0	39.0	85.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	11.6	10.3	8.8	11.2	11.1	7.2	5.4	4.9	7.8	10.5	11.5	12.8	113.0
Elur egunak (≥ 1 mm)	1.3	1.4	0.9	0.2	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.2	1.2	5.1
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8]

Alfontso I.a Borrokalaria

1090. urtean, Bernardo, Toledoko artzapezpikua, eta Veremundo, Iratxeko abadea, Lizarrako Iofred, Bernardo eta Benerorekin ados jarri ziren gaur egungo Garesko eremuan Arga ibaiaren gainean errota batzuk eraikitzeko. 1114an, Semeno Fortanionesek, Arnaldo Iratxeko monasterioko abadearekin hizketan jarrita, lehen aipatutako monasterioari egindako dohaintza aldatu zuen, bere lehen emaztearekin batera, Sorlada eta Kahoze hiribilduetan, Zabal eta Munosko beste gauza batzuengatik, Garesko errota batzuengatik eta Capracotako pieza batengatik.[9]

1122an, Alfontso I.a Borrokalariak, biztanleria frankoa erakartzeko politika baten esparruan, egungo Gareseko biztanleei "Obanosko belardiko zubitik Murugarren gainean" zegoen lursaila eman zien, "beren etxeak ahalik eta hoberen egin zitzaten bertan", "nahi zuten lurrak landu zitzaten, betiere egun batean joan eta itzul zitezkeenean" eta "distantzia horretako zirkuituko mendi guztietatik egurra moztu eta abereak bazka zitzaten". Era berean, Lizarrako foruak eta ohiturak izatea zehazten du. 1325ean, Karlos I.a Nafarroakoa, Parisen, pribilegio hauek berretsi zizkien Garesko biztanleei.[10]

1147an, Gartzia V.a Ramiritz Iruñeko erregeak Grison jauna eta Templeko zaldunak absolbitu zituen, "en aquella población vieja de Puente la Reina" ("Puente la Reinako herri zahar hau") bizi zirenak, ardoak eta ardoak ezartzetik. Hortik ikus daitekeenez, Alfontso Borrokalariak 1122an sortutako populazioa lehendik zegoen "populazio zahar" baten gainean egin zen.

Hiri hau erromesek Iruñea-Lizarra ibilbidea egitean pasatzen zuten Konpostelar Ibilbidearen osagai izan zen. Bere historia osoa Bideari lotuta dago, beraz, esan dezakegu erromesen ospitaleek eta Arga ibaiaren gaineko zubiak Garesko historia osoa laburbiltzen dutela. Mumadonna Santxitzek ,Antso III.a Gartzeitzen emaztea, erromesen pasabidea errazteko eraikiarazi zuen. Hiribildutik irtetean, erromesek "Hiri Zaharra" aurkitzen zuten, Gartzia V.a Ramiritz erregeak 1142an zaldunei eman ziena, eta 1146an errege berarengandik jasotzen zuena, erromesei ogia eta ardoa saldu ahal izateko pribilegioa, "propter amorem Dei" dohainik hartu behar zirenak.

Iratxe eta Leireko monasterioak hainbat jabetza izan zituzten Garesen Erdi Aro osoan zehar. Erregeak "hiribildu on" izendatu ostean, jarlekua izan zuen Nafarroako Gorteetan. Katalina I.a eta Joanes III.a erregeek, urteroko azoka eta asteroko merkatua antolatzeko eskubidea eman zioten herriari 1498an.

1252ko otsailaren 12an, Larragan, Tibalt I.a Nafarroakoak Garesko frankoei kaloniak Templeko fraideen eta Zubiurrutiko hiribilduaren aurka erabiltzeko baimena ematen die, Antso Azkarraren garaitik egiten zuten bezala.

1298ko abuztuaren 31n, Tebasen, Domingo Estebanek eta Martin Eliasek, aspalditik borrokan ari ziren hiri-aldeetako buruek, Erresumako gobernadore Alfonso Errobraikoaren esku jarri zuten beren arteko desberdintasunen konponbidea. Yanguas Mirandak aipatzen dutenez, Errobraik bere desberdintasunen mende egotera erakarri zituen aurpegiak. Ehun urte eta egun bateko su-etenak zeudela adierazi zuen. « Baten batek "en son de peleas" hitzak esaten baditu, edo beste bati "traidor", "fijo de traidor", "fijo de mestizo", "fijo de puta", "fijo de hereje", "fijo de cornudo" deitzen badio, edo hitzen gainean gezurtatzen badio, hogei libera ordain diezaiola erregeari. Zerekin ordaindu ez balu, bere gorputza erregearen menpe geratuko da. Ukabilaz zauritzen denak hogei libera ordaindu beharko ditu; arma bat bestearen kontra ateratzen duenak berrogeita hamar libra sanchete ordaindu beharko ditu. Zaurituko banintz eta odola aterako banu, ehun libra edo ukabila izango lirateke. Zaurituak kide bat galtzen badu, erasotzaileak 100 libra ordainduko ditu eta kide bera galduko du, eta su-etenean norbaitek norbait hiltzen badu, traidore gisa epaituko dute ».[10] 1328ko martxoaren 13an, zubian, Batasunerako eta Adiskidetasunerako Gutuna sinatu zuten gizon aberatsek, zaldunek, infantzoiek, hiribilduetako gizon onek eta Nafarroako herriak, erreinua bere erregearentzat gordetzeko eta bere pribilegioak defendatzeko, Karlos I.a Nafarroakoaren heriotzaren ondorengo arazoa aurreikusiz.

Karlos III.a Nafarroakoa

1397ko martxoaren 20an, Karlos III.a Nobleak agindu zuen Garesko hiribilduari Nafarroako Gorteetarako deia egiteko ordenan jar ziezaiola, eta gainerako ekitaldiak, berriz, Erriberriren ondoko lekuan, lehen ohi bezala. 1403an, erregeak hiribildua dohaintzan eman zion, errenta arrunt guztiekin, Leonor Trastamarakoa emazteari, bere bizitzan zehar. Gainera, 1412an, Garesko kontzejuari baimena eman zion plazan peillerika bat egiteko, soroetan fruta, oiloak, oiloak eta beste gauza batzuk lapurtzen zituztenak peilleric horretan jar zitzaten, "por tanto espacio et término como de justicia des parecerá ser facedero".

1416an, errege berak betirako gehitu zion Zubiurrutia herri gabeko lekuaren amaiera Garesi, "biztanle bat edo bi baino ez zirelako geratu", eta banatzen zituzten mugak kentzeko agindu zuen. Urte berean, errege horrek trukea egin zuen Garesko kontzejuarekin. Erregeak herriari eman zion Gomeziainen lekuan zeukan eskubide guztia, bere lurralde, mendi, ur eta nekazariek erregeari zor zioten petxarekin, etxe eta etxalde guztiak zuzenean menperatuz. Horren truke, kontzejuak zelai bat eman zion erregeari, Mercadil izeneko iturriarekin; erregearen garanaren itxituraren barruan zegoen belaze bat; hiribildutik gurpil (errota) berrirako bide publikoa zen lurrezko plaza bat; eta beste plaza bat, Garestik Sarriara joateko bidea ere bazena.[11]

1446 inguruan ospitale handi bat sortu zen Donejakuerako erromesak hartzeko. Bertan, ogia, ardoa, ohea eta sua ematen zitzaien, eta gaixoek arreta handiz zaintzen zituzten. Nafarroako Prior Handiak honela zioen: "Etxe Santu hau sortu zuela uste dut, Galiziako Konpostelara joan ohi diren erromesentzat ospitale hau beti etxe horretan irekita egon zedin". Erromesen joan-etorria errazteko asmoz, ostatu partikularrak ere ugari izan ziren.[12]

Bi ospitale izan ziren XV. mendetik aurrera Garesen. Zaharrena Tenplarioena izan zen (ondoren Jerusalengo Ospitalarien ordenaren jabetzakoa izango zena). Ospitalea X. mende eta XI. mendeen artean sortu zen, eta jatorriz Donejakue Bideko erromesak hartzen zituela uste da. 1448an, Joan II.aren erregealdian, beste ospitale bat eraikitzeko agindua eman zen, tenplarioen ospitalea zegoen toki berean.

Gurutzearen Ospitalea, Bianako printzeak 1448ko otsailaren 6an idatzitako dokumentu bati esker eman zen ezagutzera. Bianako printzeak berak ospitalea eraikitzeko lurrak eskaini zituen Sorakoitz izeneko lekuan. Ospitaleak garrantzia handia izan zuen XV. mendetik XVI. mendera, baina, azkenik, erabili ez, eta eraikina bertan behera geratu zen.

Udal Ospitalea, berriz, 1556an jarri zuten martxan, eta gaixoak sendatzeaz emakume bat arduratzen zen. 1857an eraikin zaharra beste zeregin batzuetarako erabili zen, etxerik ez zuten pertsonentzako aterpe bihurtu zen, eta udal ospitalea beste eraikin batera eraman zuten.

Nafarroako gerra zibilen esparruan, agaramondarren eta beaumontarren artean, 1451ko abuztuan, Asturiasko printzearen agindupean zeuden Gaztelako tropak Nafarroan sartu ziren, Lizarrarantz aurrera eginez; geroago, Alvaro de Lunaren tropak eta Joan II.a Gaztelakoaren tropak batu zitzaizkien. Gaztelako presioaren eta Aragoiko presioaren artean, Karlos IV.a Bianako printzeak, bere aita Aragoikoa alde batera utzita, gaztelarrekin alde bakarrez negoziatzea erabaki zuen. Gaztelak aukera bikoitza jokatzen du Karlosi bere aitaren aurrean laguntza aginduz eta Frantziako erregearen aurrean bitartekari lanak eginez, Bianako Printzearekin aliantza bat sinatzera makurtuz.

Iruñean sinatu zuen 1451ko irailaren 7an nafarrek, eta hurrengo egunean, Garesen, gaztelarrek. Itun horren bidez, Gaztelak laguntza militarra eman beharko lioke Karlosi bere aitaren aurka, eta ezin izango litzateke harekin adiskidetu Gaztelaren baimenik gabe. Gainera, Haroko kondearen alaba Leonor Velascokoarekin ezkondu zen Bianakoak. Mendabia eta Larraga hiribilduak izan ziren konpromisoaren bermatzaile. Aliantzak, Nafarroara bakea eraman beharrean, Joan II.aren eta bere semearen arteko behin betiko haustura eragin zuen.[11]

1498an Katalina I.a Nafarroakoa erreginak urtero 15 eguneko azoka bat eman zion Garesi, uztailaren 29an hasi eta abuztuaren 11ra arte, eskubide osoz.

Fernando Katolikoaren armadek Nafarroa konkistatu ondoren, Joanes III.a Nafarroakoaren eta La Palice jeneralaren agindupeko armada nafar-frantziarrak Nafarroa birkonkistatu eta Iruñea setiatu nahi zuen. Naiarako dukearen agindupean 8000 gizon dituen armada bat Iruñea setiatzera joaten da eta Erreniegako mendilerrora iristen da. Janaririk gabe, ordea, Garesera erretiratzen da, eta 1512ko azaroaren 22an iristen da hara.

1521eko maiatzean, Andre Foixkoa Azparrozeko jaunaren agindupean zegoen frantziar armada batek Nafarrenoa Garaia birkonkistatu zuen Henrike II.a Nafarroakoarentzat. Baina Nafarroa Garaian indarra hartu beharrean Gaztelarantz jarraitu zuen eta Logroño setiatu zuen. Gaztelako gudaroste handiak Errioxako hiriburuari laguntzera joateko prest agertu ziren, eta Azparrozek Nafarroara alde egin behar izan zuen. Garesera joan zen, eta han jakin zuen gaztelarrak atzetik zetozkiola, eta Erreniegako mendilerroraino jarraitu zuen, gaztelarrek atzeguardia jazarrita.

XVII. mendearen amaieran, herriaren inguruko lurretako laborerik garrantzitsuena mahastiak ziren. Industria xumea izan arren, pattarra eta oihalak ekoizten zituzten lantegi bana zeuden.

1498an erregeek emandako urteroko azoka uztailaren 29tik abuztuaren 12ra antolatzen hasi ziren arren, 1709an Erriberrin bilduriko gorteek, uztailaren 14tik uztailaren 31ra aldatzea erabaki zuten.

1776ko Garesko Kontzejuak, Bizente Rodriguez Arellano buru zuela, ur-erregimenerako udal-ordenantza berriak egitea erabaki zuen. Horretarako, 10 ordezkari izendatu ziren. Zenbait atzerapenen ondoren, 1797an, Nafarroako Errege Kontseiluak Ordenantzak idazteko baimena eman zuen. Ordenantzak 1805eko maiatzaren 12an onartu zituen kontzejuak.[10]

Frantzisko Xabier Mina

Iberiar Penintsulako gerran, frantziarrek Gares gotortu zuten Nafarroako bertze herri batzuekin batera, gerrilarien partiden aurkako neurri gisa, erresuma osoan zehar ibiltzen baitziren. 1809ko abenduaren amaieran, Xabier Minaren gerrilariek Garesko zubia deuseztatu zuten, Lizarrako Harispe jeneralaren tropa frantziarrekin borrokatu eta gerrilariak Mendigorrirantz ihes egin ondoren. Oraindik ez zuten zubia suntsitu, Frantziako armadaren abangoardia agertu zenean, baina Minak geldiaraztea lortu zuen, zubia erabat deuseztatuz frantsesak zabaldu baino lehen, deskarga batzuk bakarrik aldatuz. Garesetik Irunberrira joan zen, Erronkarirako bidean. Abuztuan bertan, Espotz Minako gerrillariak Garesera itzuli ziren, atzetik zituzten bi tropa frantsesengandik ihesi. Bi egun eman zituzten Garesen, baina frantziarrek inguruko herriak okupatzen zituztela jakinik, gerrillariak Etxarrentxulorantz abiatu ziren.

1810eko abuztuaren 11n, Frantzisko Espotz Minaren gerrilariek Garesko goarnizio frantziarrari eraso zioten, hirurehun gizonek osatua. Frantziarrak gotorlekuan babestu ziren, Kondestablearen etxean. Espotz Minak borrokarako denbora askorik ez zuenez, su eman zion gotorlekuari, sura askorekin. Hurrengo eguneko goizeko ordu batean frantziarrek amore eman zuten, 230 gizonetan, eta gainerakoak hil egin ziren, batzuk balek hilda, beste batzuk keak itota. Gerrilariek berrogei hildako eta ehun zauritu eragin zituzten.

Frantziako zutabe bat Garesera martxa behartuetan zihoanez, Espotzek Lizarrarantz jo zuen, eta frantziarrak Garesera iritsi zirenean, herria gerrilaririk gabe zegoen. 1812ko otsailaren hasieran, Espotz Garesera etorri zen lehen bi batailoiekin eta dibisioko zalditeriarekin. Garesen hirugarren batailoia batu zitzaion, Lizarratik zetorrena, eta hara joan zen Aragoin harrapatutako presoen bortzgarren batailoia entregatzera, Gipuzkoara gidatzeko. Zenbait egunez Garesen egon ondoren, eta Soulier jeneralaren zutabea Zangozara iritsi zela jakinda, gerrilariak Garestik irten ziren Kasedarantz, frantziar zutabearen aurka borrokatzeko asmoz.

1812ko abuztuaren erdialdean, Espotz Garesen zegoen, gerrilarien dibisioko lehen batailoiarekin. Abbé jeneralak Zizur Zendeara espedizio bat egin behar zuela jakinik, bere burua hornitzera, haren bila joatea erabaki zuen, lehenengo batailoiarekin eta Obanosen zegoen hirugarrenarekin eta 160 zaldizkoekin. 1812ko urriaren 13an, Abbé jeneralak, 3600 gizoneko zutabe baten eta dagokion artilleriaren agindupean, Iruñetik Tafallarako norabidean irten, hamalauan Lizarran gaua eman eta hamabortzean Iruñerako bidea hartu zuen. Frantzisko Espotz Minaren gerrilarien dibisioko lehen lau batailoiak Añorben, Muruzabalen, Garesen eta Mañerun zeuden, eta zalditeria Obanosen.

Batailoi guztiak Espotzekin bildu ziren Mañerun frantziarrei erasotzeko. Espozek estrategikoki kokatu zuen bere jendea. Frantziarrak hurbildu zirenean, bi gerrilarik garaia baino lehen ireki zuten sua. Abbe jeneralak bere gudarostearen zati bat garaiera irabaztera bidali zuen, eta lodia Mañerurantz abiatu zen, zalditeria aurrera eramanez, baina ezin izan ziren herrira iritsi, gerrilarien hirugarren batailoiak atzera bota zituelako. Frantziarrak, Espotz dibisioaren suak bildurik, Mañerun sartzen saiatu ziren berriro, baina batailoiek aurre egin zieten, beren posizioak utzirik, eta frantziarrek Gareserantz ihes egitea erabaki zuten. Bitartean, Espotz zalditeria frantsesen aurka oldartzen zen. Abbék goialdean jarritako tropak ere alde egin behar izan zuen. Indar horietako batzuk Girgillao herrian sartu ziren, une labur batzuetan arpilatuz eta erlijioso bat hilez.

Frantzisko Espotz Mina

Gaueko iluntasunaren erdian, Abbé, bere zutabe hamarrekoarekin, Iruñerantz abiatu zen, biharamunera arte itxarotera ausartu gabe, goizeko seietan hiriburura iritsiz, gau osoan gelditu gabe eta ehunka zauritu zeramatzala. Frantziarren galerak gudu honetan ehundaka hildako baino gehiago izan ziren, eta Iruñea zaurituz beteta geratu zen, gerrillarien bajak askoz ere txikiagoak izan ziren bitartean, nahiz eta ezin den zehaztasunez zehaztu bi aldeetako bakar batean ere.

1813an, Garesen, Espotzen tropa aliatuen eta gerrilarien zauritu ugariak zaintzeko ospitale bat ezarri zen. 1813ko martxoaren 22an, Jose Gorritz, hirugarren batailoiaren eta Espotz jaunaren gerrilarien dibisioko zalditeriaren zati baten buru zela, Garesetik Subitzara irten zen, Abbé jeneralak agindutako zutabe frantses bati aurre egiteko. 1813ko martxoaren 31n, Mina, lehenengo eta hirugarren batailoien eta gerrilarien dibisioko bost zaldizkoen konpainien buru zela, Garesetik irten zen, frantziarren mugimenduak behatzeko. Eta bazekienez bi erregimentu frantziar Lerinen zeudela, harantz jo zuen erasotzeko. Apirilaren erdialdean, Frantzisko Esporz Minaren gerrilarien dibisioak Mendigorriko goarnizio frantziarrari eraso zion, Andre Maria eliza zaharra okupatzen zuena. Frantziarrek gogor eutsi zioten, eta Espotzek su eman zion tenpluari, eta defendatzaileek amore eman behar izan zuten. Gertu zegoen Garesko hiribilduan goarnizio frantziar ugari zegoen, baina ez zen ausartu Mendigorriko goarnizioari laguntzera etortzen. Clausel jeneralari dagokionez, Garesera etorri zen Espotz Minari erasotzera, baina Espotz Zangozarako bidean zegoen.

1813ko apirilaren 22an, Taupin jenerala sartu zen Garesen, Muetzetik etorritako hiru mila oinezko eta ehun zaldun zeramatzala. Handik alde egin behar izan zuen, Frantzisko Espotz Minaren gerrilarien dibisioko hirugarren, laugarren eta bortzgarren batailoiek eraso egin ziotelako. 1813ko maiatzaren hasieran, Clausel jeneralaren tropak Garesen, Artaxoan, Mendigorrian eta Tafallan kokatu ziren, eta Espotz dibisioko hirugarren eta bortzgarren batailoiek behatu zituzten. Hilabete bereko 12an, Clausel bere jendearekin Zangozara joan zen, eta gerrilarien batailoiak, berriz, Erronkarira. 1813ko irailaren 25ean, Espotz Garesera etorri zen, Nafarroako boluntarioen lehen erregimentua zegoen lekura, eta bertako koronelarekin hitz egin zuen. Ondoren, Muruzabalgo kuartel nagusira joan zen. Arratsaldeko bortzetan koronelak deia jotzeko agindu zuen eta tropa martxan jarri zuen Iruñerantz. Bidean zurezko eskalak hartu ziren. Hiriburutik ordu laurdenera iristean, ofizialek ez zuten jarraitu nahi izan espedizioaren zergatia azaltzen ez bazitzaien, eta koronelak erantzun zion Iruñea hartuko zutela. Ofizialek uko egin zioten ekintza horri, eta Espotz Mina haiekin hitz egitera joan ziren.

Ofizialek uko egiten zietenez, Espotz gudarosteak agindu handiak egin zizkion. Baina tropek ere uko egin zioten, ofizialek aldez aurretik ohartarazita. Orduan errejimendu osoa Garesera itzuli zen, goizeko zazpietan hiri honetara iritsiz. Ofizialek ofizio bana idatzi zuten, aurreko gauean gertatutakoa kontatuz, eta Azkoienen zegoen bigarren erregimentura eta erregeordearengana bidali zituzten. Erregeordeak Iruñetik jakinarazi zuen laster emango zitzaiela lizentzia osoa eskatzen zuten boluntario guztiei, eta lehenago ez emateko arrazoia Espotz zela. Hilaren 26an, Espotz, zalditeriako troparen batekin Garesera etorri zen, baina Gurutzefika karrikan sartzean, zenbait soldaduk tirokatu egin zuten, eta azkar ihes egin behar izan zuen herritik.[13]

Behean, ezkerraldean, Santa Barbara baseliza 1875ean

1822ko abenduan, Torrijos jenerala, bere armadaren buru, Garesera iritsi zen, O'Donnell jeneralaren tropa errealisten atzetik. 10 000 duroko isuna ezarri zion hiribilduari, puentesinoak tropa errealistekin elkartzeagatik. Hiriak protesta egin zuen Diputazioaren aurrean, baina honek ezin izan zuen ezer egin. Buruzagi Politikoari ere idatzi zitzaion, baina Torrijosen pentsamenduarena zen. Isun gogorra ordaindu eta tropa konstituzionalaren gehiegikeriak jasan behar izan zituzten. 1823ko abuztuaren 16an Iruñeko Udal Konstituzionala bertan behera utzi eta Udal errealista batek ordezkatu zuen. Hiriburua blokeatuta zegoenez, udal horrek Garesen bizi behar izan zuen plaza errenditu arte.[14]

1846an udalerrien erreforma administratiboa burutzearekin batera, Ekoien, Sarria, Sotets eta Hiriberriko herriak Garesi batuz.

1855eko maiatzaren 1eko Desamortizazioari buruzko Legea betez, 1863an ehungintza, irin-errota eta arrantza-fabrika bat saldu ziren herri horretan.[15]

1872ko udaberrian bigarren karlistaldia hasi zen, 1876ra arte iraun zuena. 1873ko uztailaren 12an karlistek eraso egin zuten eta Garesko gotorlekua bereganatu zuten.

XIX. mendean, azoka eguna aldatu zen berriro ere, irailaren 26tik irailaren 30era. 1891n herriko gazteenen hezkuntza hobetzeko asmoarekin Juan Mena Goldaratz fundazioa sortu zen.

Garesko marrazkia, 1902. urtean

XX. mendearen hasieran, bi eskola publiko, eta beste bi ikastetxe pribatu zeuden Garesen. Horrez gain, irina ekoizten zuten bi errota, zazpi txokolate- lantegi, abarketak egiten zituzten bi tailer, bi olio-prentsa, Goardia Zibilaren koartela, eta Udal ospitalea zeuden.

Garesko batzokia 1913an sortu zen. Iruñeko bi anaia izan ziren, Juan eta Eleuterio Ecenarro, eta abarketa-fabrika bat ezarri zuten herrian, gaur egun arte iraun duen lanpostuak sortzeko industria. Garestarra zen batzokiaren sorreran erabakiorra izan zen Ecenarrotarren esku-hartzea, herriko bizitzan erabat integratuta baitzeuden, haietako bat zinegotzi izatera iritsi baitzen. Ecenarrotarrak oso jazarriak izan ziren 1936ko gerraren ondorioz. Eleuteriori 100 000 pezetako kontu bat konfiskatu zioten Bilboko Bankuan eta Espainiar Armada nazionalari oinetakoak emateko lan egin behar izan zuen. Karrika Nagusiko 31. zenbakiko bere etxean, fabrikaren gainean, lehenengo solairuan batzokia zegoen eta bigarrenean familia bizi zen.[16] Gainera, errepresioaren ondorioz, herri horretako bertze 14 pertsona hil zituzten 1936 eta 1939 artean: Mariano Aldabe Molina, Julio Aldaz, Valeriano Elizalde Artazcoz, Bienvenido Elorz, Isidoro Latienda, Jesus Mateo Yoldi Ulzurrun, Clemente Reta Viguria, Emilio Reta Lopez, Jesus Reta Lopez, Anselmo Revuelta Vallejo, Jose Ugarte, Pascual Urra Larreta, Bernardo Urricelqui eta Sixto Zugarramurdi.

Bigarren Errepublika aldarrikatu ondoren herriak izan zuen lehen Udalak 1931ko maiatzaren 16ko manifestu sutsu batean zioenez, "iritsi da garaia foru integrazio osorako eta Nafarroaren eskubide subiranoen onarpenerako, une honetan Gipuzkoa, Bizkaia eta Araba ahizpekin gehiago ez aldentzeko batuta. Eta Nafarroako eta Euskal Herriko udalak gara, Batzar Nagusian bilduta, gure askapenaren postulatuak oinarri dituen Estatutu Konstituzionala aldarrikatu behar dugunak". Bere jarrera, urte hauetan zehar, euskal autonomia bateratuaren aldekoa izan zen.[10]

Garesko udalerriaren ipar-ekialdean, Erreniega mendilerroan, EHN enpresak eraikitako "Hiriberri" parke eolikoa dago. Parkeak duen potentzia 19,80 megawattekoa da. Jabea Acciona da gaur egun.

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

Udalaren egoitza eta udaletxea Alde Zaharran dago.

Antzinako udaletxea 1927. eta 1929. urteen artean eraiki zen eta Emilio Arrieta kalean zegoen. Fatxada nagusiak Foruen Plazara ematen zuen, eta bertan herriko jaietan hainbat ekitaldi antolatzen ziren. Eraikin berria 1987ko maiatzean zabaldu zen, plaza berean; beheko solairua eta honen gainean eraikitako beste bi solairu dituen eraikina da. Udaletxe berria zaharberrituriko eraikin zahar batean kokatu zen. Lanek 41 milioi pezetako aurrekontua izan zuten eta horietatik 31 milioi Nafarroako Gobernuak ordaindu zituen.

Antzinako udaletxearen eraikina udalaren menpeko hainbat zerbitzu eskaintzeko erabiltzen da, ekitaldi askotarako aretoa, liburutegia, jubilatuen etxea eta abar ditu. Udala alkateak eta zortzi zinegotzik osatzen dute.

• HELBIDEA: Julian de Mena Plaza, z/g

Garesko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Oihan Mendo Goñi da, Euskal Herria Bildu zerrendakoa. Zinegotziak 10 daude:[18]

• Maria Gorraiz Aldaz (Euskal Herria Bildu)
• Itziar Imaz Artazcoz (Euskal Herria Bildu)
• Gema Los Arcos Ansorena (Euskal Herria Bildu)
• Ixone Esquiroz Luna (Euskal Herria Bildu)
• Manuel Pedro Ayechu Redin (Ximenez Erradakoa)
• Myriam Latienda Urroz (Ximenez Erradakoa)
• Maria Calado Crespo (Ximenez Erradakoa)
• Ramon Maria Esparza Gallastegui (Ximenez Erradakoa)
• Miriam Arraiza Rincon (Garestarren Bilgunea)
• Jabier Arakama Urtiaga (Garestarren Bilgunea)

1979tik, Garesek 10 alkate izan ditu:[19]

1611n, Nafarroako Auzitegi Nagusiaren prozesu baten lekukoen ezizenak, ia guztiak, euskal jatorrikoak dira: Belcha, Mocha, Chataurdin, Ochovide, Chuguna, Gaistoco, Mutico, Vizarandi, etab.[22]

XVIII. mendearen amaieran euskara ohikoa zen. 1806ko Escalonillako apaizaren gutun batean, hemengo euskararen zenbait aldaera gramatikalek nola harritzen zuten agertzen da. Urte batzuk geroago, 1822. urtean, matxinatu batzuen soldadu jazarleek non zegoen galdetzen zioten herriko tabernariari, baina honek galdera ulertzen ez zuela ikusirik, alkateak euskaraz errepikatu zion, eta orduan tabernariak hizkuntza berean erantzun zuen.[22]

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Gares sailkatu zituen, Izarbeibarreko herri guztiekin, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian.[23]

Koldo Zuazok, 2010ean, Gares ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[24]

Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da izarbeibarrera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Izarbeibarreko mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Gares eremu mistoko udalerria da, eta hori dela eta, euskarak eskubide batzuk ditu. 2001eko erroldaren arabera, herritarren %9,10k zekien euskaraz hitz egiten, 2010ean % 9,15 eta 2018n % 13,10k.

Txoriko Ama Birjina

Txoriko Ama Birjinaren kondaira da Garesen kondaira nagusia. Herriko elizetako batek, San Pedrokoak, Puiko Ama Birjinaren irudi bat gordetzen du barruan. Haurra besoetan duela dago eserita, harri polikromatuzkoa eta tradizio gotikokoa, baina, idatzien arabera, zubiaren antzeko antzinatasuna du.

Diotenez, Mariaren irudia, hasieran, kapera txiki batean zegoen, zubiaren erdiko dorrearen barruan. Egunero, txoritxo batek ura hartzen zuen ibaitik hegaletan eta Ama Birjinaren aurpegia garbitzen zuen. Horregatik deitzen zaio Puiko Ama Birjinari Txoriko Ama Birjina.

1843 inguruan zubiaren erdiko dorrea eraitsi egin zen eta Ama Birjinaren estatua San Pedro parrokiara lekualdatu zen.

Udalerrian Gares Kirol Elkartea dago, gizonezkoen eta emakumezkoen futbol talde banarekin. 2017an Hirugarren Mailara igo zen, eta kategoria horretan 2017-2018 denboraldian estreinatuko da. Halaber, emakumeen saskibaloiko talde bat dago, haur eta kadete aurreko bi adinekoa. Kirol-instalazioei dagokienez, bi kiroldegi daude, udal-igerileku bat eta Zamariain pilotalekua.

Aipatzekoak dira Sarriako Jaurerrian egiten diren ardoak, oso kalitate handikoak, bai eta Izarbeibar jatorri-deituraren klaretea ere, herriko kooperatibetan merkaturatzen dena.

Babarrun potxek, piperrek, tomateek, zainzuriek eta bertze barazki batzuek ibaiertzetik gertu gaudela iragartzen digute, emankortasun bereziarekin. Ohikoa da alholba eta ezkaia haztea. Ondoko Urbasa mendilerroko gaztak daude.

Abadekatua, pastenko-saihetsak sarimenduan, arkumea frijituta eta txilindroian, giharrak tomatearekin eta Campollanoko potxak. Gainerakoan, Nafarroako txahala haragiaren atalean eta amuarraina urdaiazpikoarekin edo bakailaoa ajoarrieroarekin bertako gastronomiaren ezaugarririk bereizgarrienak dira.

• Gazteriaren jaiak, maiatzaren 15ean
• Done Jakueren jaiak, uztailaren 24tik 30ra
• Soterrañako Andre Mariaren eguna, irailaren 8an
• Garesko feriak, irailaren azken asteburuan

• Loturaren etxea, estilo italiarrekoa, zubiaren ondoan dago.
• Jabeagoaren Jauregia, Karrika Nagusian dagoen estilo italiareko jauregia da. Nafarroako errege-erreginen Comptos Ganberako ondarea defendatzen zuen fiskalaren bizitoki izandakoa.
• Elisabet infantaren gotorlekuaren arrastoak, XIX. mendean ejerzito liberalak Arnotegi baselizaren ondoan eraikitako gotorlekua.
• Granako errege jauregiaren arrastoak, Evreux familiaren erregeen jauregi izandakoa.