Garazi
Garazi[1][lower-alpha 1] Nafarroa Behereko eskualde bat da. Hergarai, Luzaide, eta Arzubia ibarrak berrelkartzen ditu eta Beherobiko ibarreko gaineko herriek eta Suhuskune.
| Garazi | |
|---|---|
 Euskal Herria | |
 | |
 | |
| Administrazioa | |
| Herrialdea |  Nafarroa Beherea |
| Eskualdeburua | Donibane Garazi |
| Herri handiena | Donibane Garazi |
| Geografia | |
| Koordenatuak | |
| Azalera | 342 km² |
| Garaiera | 130-1468 metro |
| Demografia | |
| Dentsitatea | ERROREA: ezin izan da automatikoki kalkulatu, arazoa konpontzeko egin klik hemen biztanle/km² |
Eskualdea 20 udalerrik osatzen dute eta lurraldearen hegoaldean dago, Baigorri-Ortzaize, Arberoa, Oztibarre, Arbaila, Basabürüa eta Auñamendi eskualdetarekin mugitzen.
Bere hiriburua Donibane Garazi da.
Izena
Toponimoaren frantsesezko bertsioa Cize da, sarritan pays de Cize eran. Okzitanieraz, Cisa eta país de Cisa bertsio homologoak dago eta aragoieraz Cisa eta tierra de Cisa. Gaztelaniaz, erromantze nafarraren bidez, país de Ciza bezala ezagutzen da, baina argi dago ez dela jatorrizko toponimo bat.
Cize izena, mendeetan zehar, aldaera ezberdinekin agertzen da: Baionako kabildoko gutun batek, Vallis quae dicitur Cirsia deitzen du, 980. urte inguruan; Errolanen kantua Pors de Sicer deitzen dio, Ciser, XI. mendean; Syzara, XII. mendean; Porta de Cizer, 1154an; Baionako kartularioa, Cizia, Cizie, etab., 1253an. Arabiarrek "bort Schezar" deitu zioten.
Garazi, eskualdearen euskal izena, antzinako erromatar Carasa dela dirudi, Cize ahotsaren iturri bezala seinalatu da, baina bere azalpen fonetikoa zaila da. Sizer forman, antzinakoena eta osoena dirudiena, artikulu fosilizatua bereiz liteke -er, orduan, Ziz- erroa libre geratuz, Zizur eta Zizurkil bezalako euskal toponimoetan oso urria dena.
Zizer eta Schezar aldaerak Zizartegi, Zizari, Zizaribi, Ziziri eta Zizmendi abizenekin lotu daitezke, bigarren osagaiak argi baitituzte: -tegi (tokia), -ibi (ibia), -iri (hiribildua), -mendi (mendia). Euskaraz badira zizare, zizein, zitzer, zizorka, zizerkora, ziza, ziziri, zizulu... Justo Garatek Zizur eta Zizurkilla etimologiari zinzur, "altuera txikia", ematen die. Baina hemen, mendate menditsu bat izanik, haitzarte baten ondoren, Zizer izenentzat zinzur esanahi hertsia legoke: eztarria edo haitzartea. Nolanahi ere, Cize izenaren arazo etimologikoa zutik geratzen da.
Geografia
Fisionomia
Nafarroa Behereko iparraldeko lurrekin alderatuz, lurralde menditsua da, erripe gehiagodun haranez osatua. Hori dela eta artzaintzarako lurralde aproposa da.
Bi lurralde mota bereizten dira Garazin: hegoaldekoa eta iparraldekoa. Hegoaldea menditsua da guztiz (Errozate, 1 346 m; Okabe, 1 463 m; Urkulu, 1 333 m). Errekek eta ibaiek haran sakonak ebakitzen dituzte (Ezterenzubi, Ezterengibel, Luzaide eta Lekunberriko haran zabala, Iratiko sarreran). Ezterengibelen sortzen da Errobi ibaia eta Laurhibar, Lakarra eta Arnegi errekak hartzen ditu bere lehen bidean. Ordoki zabalak dira Garaziko iparraldean, Donibane Garazin eta Donazaharretik iparralderako eremuan.
Klima
 Datu klimatikoak (Irulegi, 1981-2010)  | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 24.8 | 27.0 | 30.0 | 32.6 | 35.0 | 40.0 | 41.0 | 42.0 | 39.2 | 34.0 | 27.0 | 26.0 | 42.0 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 11.9 | 12.9 | 15.6 | 17.1 | 20.8 | 23.7 | 25.9 | 26.2 | 24.4 | 20.5 | 15.2 | 12.5 | 18.9 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 7.5 | 8.0 | 10.3 | 11.7 | 15.2 | 18.2 | 20.3 | 20.5 | 18.3 | 15.3 | 10.6 | 8.3 | 13.7 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 3.0 | 3.2 | 5.0 | 6.4 | 9.7 | 12.7 | 14.7 | 14.8 | 12.3 | 10.1 | 6.0 | 4.0 | 8.5 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -15.4 | -10.5 | -9.5 | -3.2 | -0.2 | 2.8 | 5.8 | 4.0 | 2.0 | -2.5 | -8.5 | -9.8 | -15.4 |
| Batez besteko prezipitazioa (mm) | 146.0 | 129.8 | 124.7 | 139.3 | 106.9 | 77.0 | 65.6 | 76.1 | 92.5 | 112.1 | 164.8 | 153.4 | 1398.2 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 96.7 | 115.5 | 128.9 | 78.8 | 70.1 | 66.2 | 103.2 | 80.3 | 69.3 | 88.1 | 124.1 | 110.2 | 128.9 |
| Iturria: Frantziako klimatologia zerbitzua[2] | |||||||||||||
| Datu klimatikoak (Luzaide, 1974-2020) | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 24.0 | 26.0 | 29.0 | 32.0 | 35.0 | 39.0 | 39.0 | 40.0 | 36.0 | 33.0 | 25.0 | 24.0 | 40.0 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 11.1 | 12.0 | 14.5 | 16.1 | 19.8 | 22.7 | 24.7 | 25.0 | 23.0 | 19.3 | 14.2 | 11.7 | 17.8 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 7.2 | 7.8 | 9.9 | 11.3 | 14.8 | 17.6 | 19.6 | 19.8 | 17.6 | 14.7 | 10.2 | 8.0 | 13.2 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 3.4 | 3.6 | 5.2 | 6.5 | 9.8 | 12.6 | 14.6 | 14.7 | 12.1 | 10.0 | 6.2 | 4.3 | 8.6 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -13.0 | -9.0 | -8.0 | -2.0 | 1.0 | 4.0 | 7.0 | 5.0 | 3.0 | -2.0 | -7.0 | -8.0 | -13.0 |
| Batez besteko prezipitazioa (mm) | 159.8 | 146.5 | 145.5 | 171.0 | 123.9 | 85.6 | 72.5 | 93.9 | 103.2 | 136.7 | 188.6 | 160.2 | 1577.4 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 78.6 | 83.5 | 93.1 | 65.4 | 63.7 | 68.0 | 62.0 | 56.5 | 87.9 | 98.7 | 92.3 | 75.0 | 98.7 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 14.6 | 13.9 | 14.7 | 17.7 | 17.5 | 15.3 | 13.6 | 14.4 | 12.8 | 15.2 | 15.4 | 15.3 | 180.2 |
| Elur egunak (≥ 1 mm) | 1.4 | 2.1 | 1.0 | 0.5 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.3 | 0.9 | 6.2 |
| Iturria: Frantziako klimatologia zerbitzua[3] | |||||||||||||
Historia
Garaziko lurraldea, Nafarroa Beherea bezala, Baskoniako Dukerriarena izan zen XII. mendearen amaierara arte. Garaziko mendatean garaitu zuten baskoiek Karlomagnoren armada, 778an; Karlosen Gurutzea, Ortzantzurietan kokatua ziurrenik, elezaharraren arabera, segada honetan eroritakoen oroimena ohoratzeko eraikia izan zen.
1020. urte inguruan, Antso VI.a Gilen Gaskoiniakoak, Baskoniako dukeak, Antso III.a Gartzeitz ilobari laga zion, Baxenabarreko beste lurralde batzuekin batera. Hauek eta Gaskonia osoa Antso erregeak oinordetu zituen dukea 1032an hil zenean; erregeak nafar koroaren menpeko bizkonderriak egin zituen baxenabartar lurrak, 1120 arte lotuta egon zirenak.[4]
Nafarroako erregearen basailu batek, Fortunek, Lapurdiko bizkondeak, 1062an Arberoa, Garazi eta Ortzaize heredatu zituen, Arberoako bizkondea izendatuz. 1068. urtean, Ahatsako jauna zen Gartzea Arnaud eskualdeko jaurerria izan zuen; honek Antso VI.a Nafarroakoa jaunari pasa zion jaurerria, eta, hala, Garazi Nafarroako erresumaren mende geratu zen politikoki. Donibane Garazi izen bereko gaztelerriaren egoitza izango da, etorkizuneko Mendiatzeko Merindadeko hiriburua.
XII. mendearen amaieran -1193 eta 1196 artean- Rikardo I.a Ingalaterrakoa Akitaniako dukeak Garazi Nafarroara aldatu zuen behin betiko. Mende hauetan zehar, erromesen joan-etorri handiko gune bihurtu zen Garazi, Oztibarretik Pirinioak Orreagarako bidean igarotzen zituztenak, Donejakue Bideko ostatu tradizionala. Donibane Garaziren irteeran, Pirinioetako mole erraldoiaren aurrean zeuden. Salbatzeko, bi bideren artean aukera zezaketen, edo, bestela, Luzaideko ibarretik eskuinera jarraitu Ibañetako tontorrera iritsi arte, edo, bestela, ezkerrerantz jo, mendian zuzenean arrapala nabarmenetatik gora eginez. Hau zen Garaziko pasabidea, Erdi Aroko testuetan oso aipatua, eta, XII. mendeko "gida" ren arabera, erromesen gogokoena zena.[5]
XIII. mendean egituratu zen, Garazi eta Donibane Garazi bere gaztelerria, Nafarroako Seigarren Merindadea edo Mendiatzeko Merindadea abiapuntu hartuta. Fernando Katolikoak (1512) erresuma hau konkistatu zuenean, Nafarroa Beherea, eta horrekin batera Garaziko lurraldea, espainiarrek okupatu zuten 1521 arte, Henrike II.Nafarroakoaren tropa nafarrek Frantzisko I.a Frantziakoaren frantsesekin aliatuak izan ondoren okupatzaileak kanporatu zituzten arte.
Napoleondar Gerretan, 1813ko ekainaren 21ean, Frantziako armadak Gasteizen porrot egin eta hurrengo egunean, haran honek Nafarroatik desordenan erretiratzen ari ziren frantziar tropen diziplinarik ezaren eta Baztango ebakuazioaren mehatxuaren ondorioa jasan zuen, Baigorriko ibarraren berehalako inbasioarekin.[6]
Osaketa
20 udalerrietan 25 herriak osatzen dute eskualdea: 6 888 biztanle eta 341,56 kilometro koadro.
| Herria | Udalerria | INSEE kodea | Herritarra | Azalera (km²) |
Biztanleria (2018) |
Dentsitatea (bizt/km²) |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Ahatsa | Ahatsa-Altzieta-Bazkazane | 64008 | ahatsar | 14,64 | 271 | 19,19 |
| Altzieta | altzietar | |||||
| Bazkazane | bazkazandar | |||||
| Ainhize | Ainhize-Monjolose | 64013 | ainhiztar | 10,30 | 172 | 15,63 |
| Monjolose | monjolostar | |||||
| Aintzila | Aintzila | 64011 | aintzildar | 6,26 | 114 | 19,81 |
| Arnegi | Arnegi | 64047 | arnegitar | 21,21 | 237 | 10,84 |
| Behorlegi | Behorlegi | 64107 | behorlegitar | 20,58 | 73 | 3,64 |
| Buztintze | Buztintze-Hiriberri | 64155 | buztintzear | 5,67 | 103 | 14,99 |
| Hiriberri | hiriberritar | |||||
| Donazaharre | Donazaharre | 64484 | donazahartar | 11,64 | 847 | 74,05 |
| Donibane Garazi | Donibane Garazi | 64485 | donibandar | 2,73 | 1553 | 559,34 |
| Duzunaritze | Duzunaritze-Sarasketa | 64154 | duzunariztar | 12,20 | 206 | 13,93 |
| Sarasketa | sarasketar | |||||
| Eiheralarre | Eiheralarre | 64492 | eiheralartar | 30,30 | 294 | 9,11 |
| Ezterenzubi | Ezterenzubi | 64218 | ezterenzubitar | 45,87 | 337 | 7,74 |
| Gamarte | Gamarte | 64229 | gamartear | 9,91 | 127 | 11,40 |
| Izpura | Izpura | 64275 | izpurar | 7,85 | 673 | 80,13 |
| Jatsu | Jatsu | 64283 | jatsuar | 10,65 | 198 | 10,48 |
| Lakarra | Lakarra | 64297 | lakartar | 4,40 | 172 | 38,18 |
| Lekunberri | Lekunberri | 64327 | lekunberritar | 58,09 | 173 | 3,03 |
| Mendibe | Mendibe | 64379 | mendibetar | 41,77 | 163 | 4,26 |
| Suhuskune | Suhuskune | 64528 | suhuskundar | 11,83 | 172 | 14,62 |
| Uharte Garazi | Uharte Garazi | 64538 | uhartear | 11,66 | 805 | 65,18 |
| Zaro | Zaro | 64166 | zaroar | 4,01 | 198 | 46,38 |
Historikoki, Luzaide ere Garazikoa izan zen.
Ekonomia
Pirinioetako ekoizpen tradizionalean oinarritutako ekonomia. Nekazaritza urria. Hazkuntza estentsiboa ardi-aziendaren mendialdeko larreetan (ardixuri eta latxa), Pirinioetako arrazako behi nahasia eta zalduna. Txerri gutxi. Tiro-zaldia (bretoiera) eta aulki-zaldia (angloarabiera). Donibane Garazin abereentzako esnekiak eta elikadura-produktuak egitea, amuarrain asalmonatuaren arrain-haztegia ere badago eta. Orioneko basoa, Garaziko sindikatukoa, baita Iratiko oihanaren mendebaldeko zatia ere, bere izena duen ibairaino.
Euskara
Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Garaziko herri guztiak sailkatu zituen, Arnegi izan ezik, ekialdeko behe-nafarrera euskalkian, Amikuze, Garazi eta Oztibarre eskualdeetan hitz egiten zena. Arnegi mendebaldeko behe-nafarreran sailkatu zuen, Arberoa, Ortzaize eta Aldude ibarretan hitz egiten zena.[7]
Koldo Zuazok, 2010ean, bere herri guztiak nafar-lapurtera euskalkian sailkatu zituen.[8]
1968an 6 994 euskaldun zeuden eta gaur egun biztanleriaren % 80 euskalduna da. Gune erdaldunak zabaldu eta indartu dira azkenaldi honetan, Donibane Garaziko inguruetan nagusiki.
Oharrak
- /gaʁ̞as̻i/ ahoskatua (laguntza)
Erreferentziak
- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
- Euskaltzaindia. 122. araua: Nafarroa Behereko herri izendegia. .
- Irulegiko estazioko balio klimatologikoak. Frantziako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- Bankako estazioko balio klimatologikoak. Frantziako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- De Túbal a Aitor : historia de Vasconia. (1. ed. argitaraldia) Esfera de los Libros 2006 ISBN 84-9734-570-3. PMC 76858574. (Noiz kontsultatua: 2021-05-14).
- Fiona MACDONALD, John JAMES: Gurutzadetara Rikardo Lehoi Bihotzarekin. Madril: Grupo Anaya, Denboraren makina, 1991
- Chandler, David. (1999). Dictionary of the Napoleonic Wars. Wordsworth Editions ISBN 1 84022 203 4..
- Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
Ikus, gainera
- Nafarroa Behereko eskualdeak
