Galizia

Mendeetan zehar Galiziako bandera urrezko gurutzeak eta erdian kopa handidun ondo urdinekoa izan arren, gaur egungo bandera XIX. mendearen amaiera aldera Rexurdimento edo Pizkunde garaian diseinatu eta gutxienez 1891. urtetik aurrera ikur nazional gisa erabiltzen hasi zen[2]. Ondo zuria eta goiko ezkerraldeko angelutik beheko eskuin izkinara doan zerrenda urdin bat du.

• 
  Galiziako bandera ofiziala.
• 
  Galiziako bandera ezkertiar eta independentista.
• 
  Antzinako Galiziako Erresumaren bandera.

Galiziako armarri ofiziala.

Kaliza Galizia mende luzez ordezkatu zuen ikurra da, 1282an Armorial Segar Ingalaterrakoak Galiziako Errege-Erreginen (Roys de Galyce) armarrian lehenbizikoz erregistratu zuen. Denboraren poderioz hainbat eraldaketa izan ditu, gaur egungo Galiziako Ikurren Legearen 3. artikuluak Galiziako armarria honela deskribatzen du:

Galiziako ereserkia ofiziala Os Pinos (Pinuak) da. Ereserkiaren hitzak Eduardo Pondal olerkariaren Queixumes (Asperenak) olerkiaren lehenbiziko bi zatiek osatzen dute, doinua aldiz Pascual Veiga musikagileak konposatu zuen. 1907ko abenduaren 20ean Kubako Habana hiriburuan jo zen.

Mina da Parxubeirako trikuharria, K.a. IV. eta III. milurtekoen artean eraikia, ohiko pasabidedun trikuharria da, Sotorraño-Parxubeira-Portocoiro multzoaren zati da, Eirón, Mazaricos.

Galizian topatutako gizakien aztarnarik antzinakoenak duela 300.000 urtekoak dira, Behe Paleolito arokoak. Paleolitiko aroak eremu honetan K.a. 5000 urtera arte iraun zuen, garai honetako hainbat aztarnategi daude, tartean Camposancos (A Guarda), Gándaras de Budiño (O Porriño), Monte do Castro (Vigo) eta Pena Grande (Vilalba). Miño ibaiaren Portugalgo ertzean topatutako aztarnak ere nabarmentzekoak dira —Caminhatik hasi eta Melgaçora—, bai eta Eirós leizekoak ere, Triacastela udalerrian (Lugoko probintzia), bertako giroari esker Erdi Paleolito arterainoko animalien eta Neanderthalgo gizakien hezur hondakinak kontserbatu izan dira.

Neolitiko aroa (K.a. 5000tik 2000ra) megalitismoa eta gizakien erlijio zentzu sakon batengatik nabarmentzen da, azken hau gizakien eta jainkoen bitartekaritzat hatzen diren hildakoen kultuan oinarritua dago. Erlijio zentzu hau gaur egun arte iritsi zaigu.

Gizartea klanetan egituratua zegoela esan ohi da. Megalitismoaren aroaren lekuko lurralde osoan banaturik dauden tumuluak dira, orokorrean galizieraz mámoas deituak. Tumulu hauen barnealdean harlauzez eraikitako neurri handi eta txikietako hileta ganberak zeuden, dolmen izenez ezagunak.

Brontze Aroa Europan K.a. 2250 eta 700 urteen artean jazo zen, meatzaritzaren oparotasunari esker metalurgia garatzen denean. Klima aldaketen ondorioz gaur egungo galiziar lurraldera biztanle berriak ailegatu zirela dirudi, biztanlegoa haziaraziz eta herrien arteko gatazkak areagotuz.

Hainbat brontzezko lanabes eta urre eta brontzezko harribitxiak landu ziren garaia izan zen, Pirinioetatik haratago ere eramanak izan zirelarik. Gaur egun oraindik galiziar mendietan ikusgai dauden petroglifoak ere garai honetakoak dira (granitozko harkaitzetan landutako irudi eta idazkiak), nagusiki Pontevedrako probintzian daude. Campo Lameirokoak oso ezagunak dira. Euren jatorria eta esanahia oraindik ere ezezaguna da, halere nolabaiteko erritu edo erlijio hizkuntza bat direla uste da.

Garai honetako azken mendeetan, Atlantiar Brontze Amaiera delakoan, Galiziak itsaso bidez europar atlantiar eremuko beste lurralde batzuekin batera merkatal hartu-emanetan oinarritutako kultur multzo bateko zati izan zen, tartean Britainiar Uharteak, Portugal eta Bretainia zeudelarik.

Baroñako kastroa (A Coruñako probintzia).

Aro honetan metalurgiak meatzaritzaren aberastasunak bultzaturik garapena eduki zuen. Dirudienez klima aldaketak gizaki asko Galiziako ordokira lekualdatzea ekarri zuen, biztanleria handitu eta herrien arteko liskarrak ere areagotu ziren. Hainbat urrezko eta zilarrezko lanabes eta harribitxi landu ziren unea ere bada, horietako batzuk Pirinioetatik haratago eramanak izan ziren.

• 1906ko irailaren 30ean Real Academia Galega (RAG) sortu zuten. Manuel Murguia lehenengo presidente izan zen 1923 arte, tarte hartan guztian Rosalia de Castro goraipatuz. Sorrera baino lehen, esan behar da Emilia Pardo Bazan izan zela aitzindari nagusietakoa.
• 1942etik 1977ra RAG erakundeak ia klandestinitatean ibili behar izan zuen, Francoren diktadura dela eta.
• 1982an galizieraren inguruan akordioa lortu zuten arautze lanetan, "Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego" kaleratuz.
• 1990ean Manuel Fraga Xuntako presidente bihurtu zen, 15 urtez karguan mantenduz.
• 2002ko azaroaren 13an "Prestige" petroliontzia hondoratu zen Coruñako kostaldean ("Costa da Morte"), olio isuri erraldoiak hondamendi ekologiko itzela eraginez.
• 2003an aurreko hizkuntza-arauak berrikusi zituzten.

Lurralde menditsua da Galizia, bertako mendiak oro har apalak diren arren (2.000 m inguruko gainak dira Galiziako hego-ekialdean). Pena Trevinca (2.127 m) eta Cabeza de Manzaneda (1.781 m) mendirik altuneak dira, Galizia-Leongo mendigunean kokatutakoak, Ourensen. Hiru eskualde nagusi bereiz daitezke Galizian: "Terras Baixas" edo beterriak kostaldean (kostaldeko beterrietan daude Galiziako hiri jendetsuenak: Vigo, Pontevedra, Coruña, Ferrol); Galiziako goi-ordokiak, Santiagotik Miño ibaiaren arroraino (ekialdean dago Lugoko Terra Chá edo ordokia. Bertan dago Lugoko hiria), eta Galiziako goierriak, Miño ibaiaren ekialdean (bertan daude lurralde garaienak, Leongo mendi eta lautaden mugan, Ourense eta Monforte de Lemosko hego-ekialdean).

Galiziako kostaldea luzea (1.289 km osotara) eta pikatua da, eta kostaldeko ibaiak itsasadar zabaletan itsasoratzen dira (Vigo, Pontevedra, Arousa, Ferrol, Coruña).

Miño da ibai nagusia (340 km) eta Sil da Miño bere adar handiena (228 km). Miño da Galiziako ibairik luzeena, Lugoko probintzian sortu eta Pontevedran itsasoratzen dena.

Galiziako klima hezea da; Atlantiko aldetik datozen euri eta haizeek osorik hartzen dute (urtean 1.000 mm-tik gora jasotzen dira batez beste). Tenperatura epela da kostaldean eta hotzagoa barnealdean.

Galizia honako lau probintzia hauetan banaturik dago:

Galiziako probintziak eta hiriburuak. Santiago de Compostela

Coruñako probintzia: 1.145.488 biztanle (2009) Hiriburua: Coruña, 244.810 biztanle (2014) Pontevedrako probintzia: 950.919 biztanle (2014) Hiriburua: Pontevedra, 82.934 biztanle (2013) Lugoko probintzia: 355.195 biztanle (2009) Hiriburua: Lugo, 98.761 biztanle (2013) Ourenseko probintzia: 335.642 biztanle (2009) Hiriburua: Ourense, 107.542 biztanle (2013)

Katalunia 63 eskualdetan banatuta dago gaur egun. hauetatik 18 Coruñakoak dira, 13 Lugoak, 12 Ourensekoak eta 10 Pontevedran kokatuta daude. Gaur egungo Galiziako eskualdeak honako hauek dira:

A Baixa Limia A Barcala A Fonsagrada A Limia A Mariña Occidental A Mariña Central A Mariña Oriental A Paradanta A Ulloa Allariz-Maceda Arzua Barbanza Bergantiños Betanzos Caldas Chantada Coruña Ferrol

Fisterra Lugo Meira Muros Noia O Baixo Miño O Carballiño O Condado O Deza O Eume O Morrazo O Ribeiro O Salnés O Sar Ordes Ortegal Os Ancares Ourense

Pontevedra Quiroga Santiago Sarria Tabeiros-Terra de Montes Terra Cha Terra de Caldelas Terra de Celanova Terra de Lemos Terra de Melide Terra de Soneira Terra de Trives Valdeorras Verin Viana Vigo Xallas

Hauek dira Galiziako hogei udalerri nagusiak, biztanleei dagokienez:

Galizian bizi diren galiziarrez gain Espainiako beste autonomia erkidegoetara (bereziki Madrilgo Erkidegoa) nahiz atzerrira emigratu duten galiziar etorkinen kopurua oso handia da, bereziki Argentina, Kolonbia eta Venezuelara. Uruguai, Txile, Kuba, Brasil, Mexiko eta Europako hainbat herrialdeetan ere galiziar etorkinez eta haien ondorengoez osatutako komunitate nabarmenak daude (1960 eta 1970ko hamarkadetan galiziar ugari Suitza, Alemania, Frantzia, Herbehereak, Erresuma Batua eta Kataluniara lan egitera joan eta bertan bizitzen amaitu zuten).

Euskal Herrian orokorrean galiziar komunitate garrantzitsuenak hirigune populatuetan kokatu izan dira: Bilbo Handiko udalerrietan (bereziki Ezkerraldean) eta Pasaian (bereziki Trintxerpe auzoan), baina baita Euskal kostaldeko hainbat udalerrietan ere, galiziar etorkinek hasiera batean bereziki arrantzaren sektorean lan egin baitzuten.

Galiziako trenbide sarea.

1873ko irailaren 15ean fue inaugurado el primer ferrocarril de Galicia entre O Carril (Vilagarcía) eta Cornes (Santiago) arteko lehenbiziko Galiziako burdinbidea inauguratu zen.[5] 1875ean Coruña eta Lugo hiriak elkarlotzen zituen bigarren linea inauguratu zen.[6] 1883. urtera arte Galizia ez zen gainontzeko Espainiako Erresumarekin lotu, O Barco de Valdeorrasko burdinbidearen bidez.[7]

Galiziako trenbide eta burdinbide sareak 1.100 km inguru dauzka. Iberiar zabalerako (1.668 mm) hainbat trenbide daude, Adif eta Renferen jabetzakoak eta galiziar hiriburu guztiak elkarlotzen dituzte. Zabalera txikiagoko (1.000 mm) beste linea bat ere badago, FEVEri dagokio eta Ferrol-Ribadeo-Oviedo ibilbidea burutzen du. Trenbide guzti hauetatik elektrifikatuak dauden bakarrak Ponferrada sartu eta Monforte, Ourense eta Vigora doana eta Ourense-Santiago-Coruña abiadura handiko linea dira.[8]

Gaur egun abiadura handiko hainbat linea eraikitzen ari dira. Hauetako bat 2018rako amaitzea aurreikusia dagoen Coruña-Santiago-Ourense-Madril linea da, bai eta jada Coruña eta Vigo artean zerbitzua eskaintzen duen Atlantiar Ardatza, etorkizunean Galiziako atlantiar hiriak Portugalekin lotuko dituena.

• Galizierazko literatura
• Gaztelaniazko idazle galiziarrak
• Asociación de Escritores en Lingua Galega
• Dia das Letras Galegas
• Galeusca
• Komikia Galizian

Gaitariak erromeria batean.

Galiziak musika herrikoiaren usadio oparoa du. Oparotasun hori bere musika doinu eta erritmo ugari nahiz musika-tresnetan datza.

Galiziar musikan erabiltzen diren musika-tresnak nagusiki haize eta perkusiozkoak dira. Hauen artean zalantzarik gabe hedatu eta ospetsuena gaita da, halere azken aldian ahaztuak edota desagertzear zeuden musika-tresnak berreskuratzeko joera dago, gehienbat galiziar txirula mota ezberdinak eta zarrabetea. Perkusiozko musika-tresnei dagokionez, ugari dira, aipagarrienak danbolina, dunbala eta panderoa. Erritmo edo doinuei dagokionez, muñeirak eta alalák nabarmentzen dira.

• Folk musika:
  • Faltriqueira, Luar na lubre eta Milladoiro taldeak.
  • Xose Manuel Budiño eta Carlos Nuñez musikariak.

• Rock eta pop:
  • Aerolíneas Federales, Golpes Bajos, Os Resentidos, Siniestro Total eta Los Suaves taldeak.
  • Anton Reixa eta Luz Casal abeslariak.

• Ignacio Vilar (1957-), zuzendaria.
• Antón Reixa (1957-), zuzendaria.
• Nancho Novo (1958-), aktorea.
• María Bouzas (1962-), aktoresa.
• María Pujalte (1966-), aktoresa.
• Tristán Ulloa (1970-), aktorea.
• Luís Tosar (1971-), aktorea.
• Óliver Laxe (1982-), zuzendaria.
• Mario Casas (1982-), aktorea.

Jatorrizko Izendapena duten Galiziako ardoak.

Olagarroa galiziar eran edo Polbo á feira.

Queimada.

Galiziako gastronomia bere produktuen ugaritasun eta kalitatearengatik nabarmentzen da, horren adibide Jatorrizko Izendapena duten 30 galiziar produktuak dira, hauetako batzuk Babestutako Jatorrizko Izendapena dute (BJI).[9] Galiziar sukaldaritzan maiz arraina eta itsaskiak erabiltzen dira. Galiziar enpanada haragi edo arrainez beteriko Galiziako usadiozko jakia da. Galiziar salda patatak eta greloak osagai nagusitzat dituen zopa oparoa da. Greloa bera ohituraz Inauterietan jan ohi den lakoia greloekin deritzon platereko osagaia ere bada, berau grelo, patata eta txorizoarekin batera egositako txerri lakoiez osatua dago. Txangurrua (Centola) ere galiziar gastronomiako ohiko jakia da, bizirik egosten da, gorputz atal nagusia maskor baten gisara irekiz, bere barrenak ongi nahas daitezen. Beste plater herrikoi eta arras ezaguna Olagarroa galiziar eran da (Polbo á feira), usadioz kobrezko eltze batean egosia, zati txikietan ebakia, oliba olioz, itsas gatzez eta piperrautsez hornitua, eta azkenik zurezko plater batean zerbitzatua.

Hainbat gazta mota daude. Denetan ezagunena Tetilla gazta delakoa da, emakume baten bular itxura izateagatik honela deitua. Beste gazta mota ospetsu batzuk honakoak dira: Vilalbako San Simón gazta eta Arzúa-A Ulloako Jatorrizko Izendapena duen gazta. Azken eskualde honetan kalitate handiko behi okela ere ekoizten da. Galiziar postre klasikoena filloak dira, Bretainia eta Frantziako krepeen antzeko jakia, irin, esne eta arrautzaz eginak. Txerriboda garaian sukaldatzen badira, abere horren odola ere izan dezakete. Santiago de Compostelan almendradun tarta bat egin ohi da, Done Jakue tarta deritzona.

Galizian kalitate goreneko ardoak ekoizten dira, tartean Jatorrizko Izendapena dutenak nabarmentzen dira: Ribeiroko ardoa, Rías Baixas, Ribeira Sacra, Monterrei eta Valdeorras. Mahats mota erabilienak bertakoak dira eta Galizia edo Portugalgo iparraldetik kanpo topatzea ezohikoa da.

Bestelako alkoholdun edarien artea queimada eta pattarra (Centola) nabarmentzen dira.

1985eko uztailaren 24ean Televisión de Galicia (TVG) lurralde osoan aireratzen hasi zen eta Compañía de Radio Televisión de Galicia (CRTVG) erakundearen barnean dago. TVG Galizia osoan aireratzeaz gain nazioartko bi kate ere baditu, TV Galicia Galicia Europa eta América Televisión, Hispasati esker Europar Batasunan eta Amerikan aireratzen dira. 2009ko otsailaren 2tik aurrerako TvG2 izeneko bigarren katea ere aireratzen da.

TVE espainiar telebista publikoaren Galiziako Eskualde Zentroak ere 1974 ezkeroztik bere eguneroko telebista saioa aireratu ohi du. Galizierazko lehenbiziko telebista saioa aireratu zuen.

Galiziako telebista kate pribatu bat ere bada, VTelevisión. Urte askoz Popular TV Galicia aireratu zen.

Galiziako tokian-tokiko lehenbiziko telebista katea 1984ean Naron udalerrian aireratu zen. 1990eko hamarkadan erdialdera orokortu ziren eta jada 2006ean Galizia osoan tokian-tokiko 36 kate zeuden. LTDa iristearekin bat udalerrietako aireratze eremuak ezarri ziren, 2006ean Galiziako Gobernuak tokian-tokiko telebista kate kopuru jakin bat egon zedin lizentziak emanez.

Galiziako irrati publikoa Radio Galega da. Televisión de Galicia bezala CRTVG erakundekoaren barnean dago. 1985eko otsailaren 29an lehenbiziko froga aireratzea egin eta urte bereko martxoaren 24ean erregularki aireratzen hasi zen. Modu konbentzionalean aireratzen diren bi irrati kat ditu, Radio Galegak programazio orokortua du eta Radio Galega Músicak musika aireratzen du. EMUGA erakundeko kideak diren tokian-tokiko irrati kate ugari ere badaude.

Galizian hedapen eta irakurle gehien dituen egunkaria La Voz de Galicia (Coruña) da, tokian-tokiko 13 ordezkaritza eta Espainia mailako ordezkaritza batekin[14]. Beste galiziar egunkari nabarmenak honakoak dira: El Correo Gallego (Santiago de Compostela), El Progreso (Ourense), Faro de Vigo (Vigo) eta La Región (Ourense). Hedapen apalagoko beste egunkari batzuk: Vigoko hirigunean argitaratutako Atlántico Diario, DxT Campeón kirol egunkaria, Coruña hirian argitaratutako El Ideal Gallego eta La Opinión de A Coruña, edota Heraldo de Vivero, Diario de Ferrol eta Diario de Pontevedra. Egunkari digitaletan nabarmenenak: Galicia Confidencial, Praza Pública, Sermos Galiza eta Galicia Hoxe, azken hau osorik galizieraz argitaratu zen lehenbiziko egunkaria izan zen, 2011ko ekainaren 28an krisi ekonomikoa eta diru laguntzen murrizketen ondorioz bere paperezko azken alea kaleratu zuen.