Galde-perpaus

Zati-galderak = galde-hitz baten bidez eratzen direnak

Adibidez:

• a. NOIZ iritsi zinen atzo etxera?
• b. NORI bota diote atzoko sutearen errua?
• c. ZENBAT diru gastatu duzu herriko jaietan?

Perpaus horietako osagai bat galde-hitzaz osatua dago. (a)-n eta (b)-n galde-hitzak berak, besterik gabe, osatzen du sintagma: NOIZ eta NORI. (c)-n, berriz, galde-hitza izen-sintagmaren barruan dagoen determinatzailea da: [ZENBAT diru]. Kasu batean zein bestean, galderazko sintagma hori, osorik, galdegaia da, eta, horrenbestez, adizkiaren aurrean kokatzen da. Beraz, gaizki eratuak egongo lirateke, adibidez, honako hauek:

• a. *NOIZ atzo etxera iritsi zinen?
• b. *NORI atzoko sutearen errua bota diote?
• c. *ZENBAT diru herriko jaietan gastatu duzu?

Esaterako, hartu NOIZ iritsi zinen atzo etxera? perpausa. Atzo etxera NOIZBAIT iritsi zinela aldez aurretik jakintzat emanik, NOIZBAIT adberbio horren erreferentzia zein den eskatzen du galdegileak. Galde-hitzak erreferentzia erabat zehaztugabea du, eta, galderazko perpaus batean kokatua dagoenean, solaskideari erreferentzia hori zehazteko eskatzen zaio. Normalean, perpaus bakoitzean galde-hitz bakarrerako lekua izan ohi da. Galde-hitz bat baino gehiago erabili nahi bada, alegia, galdera bat baino gehiago egin nahi bada, galde-hitzak juntatu behar dira. Adibidez:

• NOIZ eta NOLA izan da istripua?

Edo bi galde-perpausak ere junta daitezke. Hori izan ohi da, hain zuzen, normalena: galdera bakoitzerako perpaus bat erabiltzea:

• NOIZ izan da istripua eta NOLA (izan da istripua)?

Hala ere, zenbait testuingurutan, badirudi zilegi dela galde-hitz bat baino gehiago ezartzea perpaus bakar batean:

• NORK NORI deitu dio «txerrikume»?

Horrelakoak normalago gertatzen dira mendeko perpausetan, zehar-galderetan alegia:

• Ez dakigu NORK NORI deitu zion «txerrikume».

Aukera-galderak = bi osagairen artean aukera egitea eskatzen dutenak

Aukera-galdera izenekoak bi motatakoak izan litezke: juntadurazkoak eta bai-ez erako galderak:

• a. Aitak ala amak esan zizun? (Juntadura da: [aita ALA ama?]).
• b. Aitak esan al zizun? (Hor ez dago, agerian behintzat, juntadurarik, baina bai eta ez-en artean aukera egin behar da. Horregatik deritze bai-ez erako galdera).

Bai-ez erako galderetan, deiturak ongi adierazten duen bezala, «bai» edo «ez» erantzutea eskatzen zaio solaskideari. Hauetan ez dago galde-hitzik. Hortaz, solaskideari ez zaio eskatzen perpausean zehaztu gabe gelditu den osagai baten erreferentzia zehazteko. Oraingoan, zehaztu gabe dagoena perpausaren baiezkotasunaren eta ezezkotasunaren arteko hautua da:

• 333 kilometroan izan al da istripua?

Hor ere jakintzat eman liteke istripua nonbait izan dela, baina ez zaio eskatzen inori nonbait horren erreferentzia zehaztea, baizik eta 333 km-an bai ala ez zehaztea.

Horregatik, bestalde, horrelako galde-perpausen ordez, ala juntagailuaren bidez juntaturiko perpausen bidez adieraz daiteke gauza bera:

• 333 km-an izan da istripua ala ez (da 333 km-an izan istripua)?

Galde-perpaus hauetan AL partikula ezar daiteke adizkiaren aurrean. Horrelakoetan, perpausak azkenaldera ez du goranzko doinuera hartzen, beheranzkoa baizik.

Beste euskalki batzuetan, adizkiari -A partikula gehitzen diote:

• Ikusi duka Joseba? (= Ikusi (al) duk Joseba?)

Azkenik, inongo partikularik gabe ere osa daitezke horrelako galde-perpausak:

• a. Ikusi duk Joseba?
• b. 333 km-an izan da istripua?

Jakina, oraingoan inolako marka gramatikalik gabe, galde-perpaus bat dela adierazteko, intonazioa beste biderik ez dago. Halako galde-perpausen intonazioaren bereizgarririk nabarmenena perpausak azken aldean hartzen duen goranzko doinuera da, ez zati-galderek ez AL edo -A partikulaz osatzen diren galde-perpausek ez dutena.

Galde-perpausak baiezkoak nahiz ezezkoak izan daitezke. Zati-galdera ezezkoetan EZ elementua agertuko da galde-hitzaren eta adizkiaren artean:

• a. NORK EZ du jaso oraindik azterketa-papera?
• b. NORK behar du paper gehiago?

Bai-ez galderetan, berriz, AL partikula aditzaren aurre-aurrean joango da, EZ edo BA- elementuaren ondoren, hortaz:

• a. EZ AL zenekien igandeetan itxi egiten dugula?
• b. BA AL zenekiten etortzeko zela?