Funes

Funes izenaren etimologia, nahiz eta desadostasunak egon, latinezko finis ("muga") hitzetik datorrela dirudi; Ramón Menéndez Pidalek bere azterlanetan zenbait deribatu aipatzen ditu toponimian: Ines, El Burgo de Osma-Ciudad de Osma gaztelar hiritik hegoaldera, eta Fines andaluziar udalerria, baina ez ditu Funesekin lotzen. Beste batzuek sustrai arabiarrekin lotu dute. Iberiar Penintsulako Murtzian eta Galizian homonimoak daude, nahiz eta Murtziako Eskualdean arabiar erregimenean egon, Galizia ez zen horrelakoa izan.

Zenbaitek ziurtatzen dute soka- edo maroma-esanahia izan dezakeela, moztu egiten dela eta posible izan daitekeela ebaketa-orografiaren arabera. Jatorrizko herrixkaren banaketa linealari ere egozten zaio, haitzen eta ibaiaren artean. Bertzalde, lehen al-Funs adieratik aurrera, arabizatua, izena latinezko fundus hitzetik etor daitekeelako itxaropen urruna gera daiteke, hau da, lursail edo finka.

1964ko Baionako Euskal Idazkaritzaren Euskal Herriko leku-izenen zerrendan Funes nolabait euskaratuta,[5] eta 1979ko Euskal Herriko udalen izendegian, Euskaltzaindiak Ibarguren forma proposatzen zuen, eta 1990ean Funes aukeratu zuen arren.

Funesko armarriak honako blasoi hau du:[6]

Funesko banderak Funesko armarri dauka hondo gorri baten gainean.

Funes, Erriberriko merindadearen hegoaldeko muturrean kokatzen da. Herrira heltzeko, Martzillatik hasten diren herri-errepideak hartu behar dira, NA-128 errepidea hartuz, edo Azkoiendik hasita, NA-115 errepidearen bitartez.

Udalerrian Etxeberri, Peñalen eta Zenbozain herri hustuak daude.

Funesko klimaren ezaugarri nagusia, tenperaturak izaten dituen aldaketa handiak dira, neguak hotzak diren bitartean, uda garaian tenperaturek maiz egiten dute 35 gradutik gora. Klima mediterraneo-kontinental motakoa da, uda garaian lehorte nabarmena da eta ziertzo haizeak maiz jotzen du udalerrian. Urteko batez besteko tenperatura 14 gradukoa da, eta prezipitazioak 400 et 450mm bitartekoak. Urteroko egun euritsuak 65 baino ez dira, eta batez ere udaberri eta udazkenean izaten dira.

Aragoi ibaiaren ondoko zuhaixkez eta birlandaturiko pinuez gain, ez da apenas zuhaitzik geratzen Funesen.

Funesen ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Cadreita pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 268 metrora, Nafarroako Gobernuak 1920n jarritako estazio meteorologikoa dago.[7]

Datu klimatikoak (Cadreita, 1920-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	19.0	22.0	29.0	31.0	37.0	39.5	41.0	39.5	37.0	33.0	26.5	21.0	41.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.7	12.2	16.4	18.2	22.9	27.5	30.3	30.3	25.8	20.2	13.7	9.8	19.7
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.4	6.9	10.2	12.3	16.6	20.6	22.9	23.0	19.2	14.6	9.1	5.7	13.9
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.0	1.6	4.0	6.3	10.3	13.8	15.5	15.7	12.7	9.0	4.0	1.6	8.0
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-10.0	-8.5	-7.0	-2.5	1.0	5.0	8.0	5.0	2.0	-2.0	-8.0	-11.0	-11.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	26.0	24.2	22.7	45.7	43.7	35.0	15.6	18.5	35.2	44.0	33.1	30.0	373.8
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	18.0	31.2	25.0	43.0	30.3	98.2	33.5	46.1	64.5	36.0	32.7	27.8	98.2
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	8.5	7.3	7.0	9.4	9.4	6.1	4.5	4.5	6.1	8.9	8.8	7.8	88.4
Elur egunak (≥ 1 mm)	0.8	1.0	0.4	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.2	0.8	3.2
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8]

Antso III.a Gartzeitz

Musulmanek Nafarroa Garaiaren erdialde eta hegoaldea konkistatzean, euren erresumaren esku geratu zen Funes. Musulmanek menpean hartu zutenean, Aragoi eta Ebro ibaiek osatutako angeluko ibarrak baskoien erresuma erasoetatik babestu zuen, eta, aldi berean, Tutera musulmanaren aurkako operazioen oinarri izan zen. Antso III.a Gartzeitzek gotortuta, 1011n Orti Azearitz tokiko jauna zen, eta 1080an Azear Azearitz.

XI. mendean, Nafarroako Erresumako musulmanekiko mugako barruti baten erdigunea izan zen. Leireko monasterioak hainbat lursail jaso zituen dohaintza bidez mende horretan. Alfontso I.a Borrokalariak Calahorrako Forua eman zien Funes, Martzilla eta Peñalen hiribilduei 1110eko uztailean. Jose Goñi Gaztanbidek 1122 eta 1142 artean kokatutako datarik gabeko dokumentu batean Galindo, Funesko abadea, eta Gartzea Azearitz, herriko alkatea, agertzen dira lekuko gisa. 1137an, Alfontso I.ari esleitu zitzaion Funesko eliza Iruñeko apezpikuari itzuli zitzaion beste batzuekin batera.

Lekua, gerora, Viguera eta Funesibarreko Foruan bildutako jurisprudentziaren garapen-gune bihurtu zen. Bere aljama judu garrantzitsua, Antso VI.a Nafarroakoak 1171ean Naiarako juduen forua hedatu zuena, 1328ko istiluetan hondatua izan zen. Aurretik, Antso Jakitunak baimena eman zien juduei 1171eko apirilean beren etxeak gotorlekuaren barrualdera eraman zitzaten, lehen aipatutako Forua berretsiz. Baina 1328an, Lizarrako Petri Ollogoien frantziskotarraren arengek Nafarroako semita-sarraskia ekarri zuten, batez ere Lizarra, Funes eta San Adriani eragin ziena. Joana II.a Nafarroakoak isun eta zigor handiak ezarri zizkien betearazleei, eta lapurtutako ondasunak itzultzera behartu zituen aljama arpilatua zutenak. Hala ere, kolpea, bai giza bizitzetan, bai ondasunen galeran, izugarria izan zen. 1377ko otsailean, Vitas Buenalabor, Samuel Rogat, Mouce Barcillay, Gento de Alfaro, Samuel Arabon eta Ezmel Euendauit, Funesibarreko aljamako prokuradoreek, 6 urteko konpromisoa adostu zuten Nafarroako koroako diruzainarekin beren tributazioak ordaintzeko. Kontratu mota horrek ez zuen aljama salbuesten beste koska ekonomiko batzuetatik, hala nola Zuria I.a erreginaren ezkontza-gastuak ordaintzeko 1019 libera kuarter ordaintzetik.[9]

Funesko hiribildua gaztelarrek erre zuten 1378ko gerran: bizilagunek zeukaten guztia galdu zuten, eta, horregatik, biztanle gehienak Azkoienera joan ziren bizitzera, eta, horregatik, erregeak 13 000ko laguntzan zor zituzten 130 florinetatik 80 barkatu zizkien. Erregea kexatu egiten zen, garai hartan, Funes ez zelako gaztelarren aurka defendatu, eta bere lurrak gaztelarren aurka defendatu bazituen.

1415ean Funesko gaztelua abandonatutako edo hondatutako gaztelu eta dorreen zerrenda batean agertzen da. 1269. urteko dokumentu batean agertzen denez, Tibalt II.a Nafarroakoak fazedera izeneko zerga ordaintzetik salbuetsi zituen herriko nekazariak, eta 200 libera ogi, erdi gari, erdi garagar eta 200 sause ordaindu zizkion. Funesen eta San Adrianen zegoen desberdintasun soziala, XIV. mendearen erdialdera, 1353ko dokumentu batean agerian geratu zen. Agiri horretan, monedajea ordaintzeko arauak ezarri ziren, eta aipatu zen kapare eta nekazari aberats askok pobreen larreak eta lursailak aprobetxatzen zituztela, arrazoi horregatik hain desberdinak ez ziren beste herri batzuetara bizitzera zihoazenak.

1430ean Joan II.a erregeak Piarres Azkoien eta Ezpeletakoa eman zion Funes eta bere jaurerri iraunkor eta jaraunslea. Nafarroako Gerra Zibilean beaumontarren alde agertzen zen Funesko gaztelua, 1474an Piarres Azkoienen osaba batek ekarritako Gaztelako indarrei errenditu behar izan zitzaien, erreboltari zigor gisa kalte eta tropelkeria kalkulaezinak jasan ondoren, beste herri eta gaztelu izendatuek ere jasan zuten bezala.[10]

1588an kasu bitxi bat gertatu zen Funesen eta Alesbesen artean. Aragoi ibaiko urek ibilgu berri bat ireki zuten, Alesbesko Labarca zalduaren zati bat isolatuz, eta horrela Funesko zatirantz geratu ziren. Legeak ezartzen zuenez, horrelako kasu batean, desegindako lurra herriarena izango zen, eta haren ondotik oilo bat eta haren txitak igaro ahal izango ziren. Funestarrek berehala egin zuten proba, baina alesbestarrek ez zituzten eskubide horiek onartzen. Azkenean, Nafarroako Gorteak bidalitako Kaparrotsuko lizentziadunaren eta hainbat lekukoren aurrean proba arrakastaz egin ondoren, Funesentzat geratu zen soto hori. Kasu honek bazituen aurrekariak, 1441ean Alesbesek lur batzuk bereganatu baitzituen leku berean, eskubide berberak aipatuz.

Erdi Arotik XIX. mendera arte, petxa ordaintzen zuen jaurerria izan zen. XVIII. mendearen hasieran, Madrilera saldutako ardoaren salerosketa eten egin zen, eta bien bitartean Funesen zegoen gatz meategitik ateratako produktua inguruko herrietako biztanleek erosten zuten. Erriberako beste herrietan ez bezalako, zumar eta lizarren egurra erabiltzen jarraitu zuten XVIII. mendean ere, zuhaitz hauek oso ugariak zirelako herrian. 1793 eta 1795 urteen arteko Konbentzio Gerran, herriak, armak ekoizteko laguntza eman zion erregeari. 1800an herrian bi errota zeuden, bata irina eta bestea olioa ekoizteko.[10]

1840ko hamarkadan udalerri independente bihurtu zen, estatu mailan egindako erreforma administratiboaren baitan. 1850ean Funesen 1040 errealeko soldata jasotzen zuen mutilen eskola zegoen. Eskolako maisuak, elizako organoa ere jotzen zuen. Herri bideak onak ez ziren arren, Arga ibaia igarotzeko txalupa zegoen, eta bost bazkaleku zeuden.[11]

1855eko maiatzaren 1eko desamortizazio legea betez, 1862an ogia egosteko labe bat eta gatzaga bat saldu ziren herri horretan; 1863an, hiru pieza; 1870ean, plazako 3. etxea.[12]

1920ko hamarkadan nekazal aurrezki kutxa, teileria, igeltsu labeak, txirrika tailerrak, eta ospitalea zeuden herrian.

Erdi Aroan, Funesek, Fustiñana, Tutera, Cortes, Buñuel, Cabanillas, Melida, Kaparrotsu, Alesbes, Cadreita, Valtierra, Arguedas, Santakara, Martzilla, Faltzes, Azkoien, Zarrakaztelu, Milagro, Corella, Olibako monasterioa, eta Erronkariko ibaxa eta Zaraitzu ibarrekin batera, Bardeako Komunitatea osatu zuen, Bardeako lur amankomunak nekazaritzarako erabiltzeko asmoarekin.

Funes eta Azkoien udalerrien artean, Nafarroako Gobernuak eraikitako "Caluengo" izeneko parke eolikoa dago. Instalaturiko potentzia 49,50 megawattekoa da, eta parkearen jabea Nafarroako Gobernua da gaur egun.

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.

Gaur egungo udaletxea Foruen Plazan dago. Antzinako eraikina, toki berean zegoen, eta urteetako mantenu falta dela eta, eraitsi behar izan zuten. Eraikin berriak, antzinakoaren itxura berdina daukan hiru solairuko eraikuntza sendoa da. Beheko solairuan arkudun ataria dago. Antzinako udaletxea 1737an eraiki zen, adreilu, harri eta igeltsua erabiliz.

• HELBIDEA: Foruen Plaza, 1

Funesko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Ignacio Felipe Dominguez Martinez da, Navarra Suma zerrendakoa. Zinegotziak 10 daude:

• Angela Alfaro Diaz (Navarra Suma)
• Amadeo Amoedo Garcia (Navarra Suma)
• Miguel Angel Los Arcos Diaz (Navarra Suma)
• Jose Antonio Garcia Marin (Navarra Suma)
• Lucia Cirauqui Diaz (Navarra Suma)
• Beatriz Garrido Murugarren (Navarra Suma)
• Francisco Javier Celorio Carrion (Navarra Suma)
• Jesus Maria Lorente Gomez (Navarra Suma)
• Manuel Navidad Moreno (Navarra Suma)
• Israel Villanueva Valer (Navarra Suma)

1979tik, Funesek 7 alkate izan ditu:

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Funes ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[15]

Koldo Zuazok, 2010ean, Funes ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[16]

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Funes eremu ez-euskalduneko udalerria zen, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania zen. 2001eko erroldaren arabera, herritarren % 0,35k zekien euskaraz, 2010ean % 0,34 eta 2018n % 0,00k.

• Gazteriaren jaiak, martxoaren 18 eta martxoaren 19an
• San Isidroko jaiak, maiatzaren 15aren inguruan
• Abuztuko jaiak, abuztuaren 8tik abuztuaren 15era