Fundamentalismo

Fundamentalismoa doktrina baten tradiziozko edukiari tinko atxikitzen zaion muturreko joera da, gizarteko arlo sozial, ekonomiko, politiko, kulturala eta bizimodua, oro har, erlijiozko sineste eta dogmen arabera neurtu eta xedatu nahi dituena[1]. Gehienek integrismoa fundamentalismoaren sinonimotzat jotzen dute; hala ere, badaude hitz bien esanahia bereizten dituztenak. Horien ustez, fundamentalismoa joera modernoa da, gizartearen sekularizazioaren aurkakoa; eta integrismoa, berriz, historikoa, erantzun tradizionalista bultzatzen duena. Era berean, badaude milenarismo edota mesianismoarekin nahasten dutenak, doktrina horietan fanatismo edo estremismoarekin lotura dagoelako. Fundamentalistek barne eta kanpo taldeak bilatzen dituzte[2][3][4] euren purutasuna mantentzeko.

Fundamentalista kristaua 2007an.

Integrismoak erlijioa hartzen du biziaren gunetzat, eta, haren ustetan, fedea da erantzun iturri bakarra gizartearen nahiz gizabanakoaren arazo guztientzat. Hala, integrismoak ez du ontzat hartzen bizitzan eta gizartean alor desberdinak daudenik, eta erlijio buruen mendeko jartzen ditu bizitzaren alderdi guztiak; hau da, erlijioaren ikuspuntutik erantzun osoa ematen dio gizonaren eta gizartearen arazo orori.

Integrismoa indarberritu egin ohi da erlijio krisialdietan, hots, erlijio barnean joera desberdinak sortzen direnetan; hala gertatu zen G. Lefebvre apezpiku frantsesak zisma bati ekin zionean Paulo VI.a Aita Santuaren kontra (XX. mendearen bukaera aldera). Hitzaren esanahia hizkuntzaz hizkuntza aldatu arren, gehienetan, gutxiespen-zentzua du[5][6].

Hitzaren jatorria

Fundamentalismoa kontzeptu modernoa da, gizarte modernoa giza legeek gidatzen hasten denean eta jainkozkoak albo batera uzten dituenean erreakzio gisa sortzen dena ohiturei eta bizimoduari eraginez. Hitza XX. mendearen hasieran sortu zen Estatu Batuetan, eta, azkar, kristau protestanteen ideologia definitzera iritsi zen, Bibliaren hutsezintasunari eutsiz kristautasunaren sorrerako posizioetara itzultzea bilatzen zutenak, kasu askotan ideia erreakzionarioetan oinarrituta.

Hortik, hitza munduko erlijio ia guztien azken mugimendu askotara hedatu da, zeinak dagozkien sinesmenen korronte nagusiaren aurka predikatzen duten bere oinarrietatik desbideratu dela edo komunitatearen zati handi batek onartu dituen ideia aurrerakoiak onartzeari uko egiten diotela baieztatuz.

Gaztelania munduan, anglosaxoian baino are berriagoa da bere erabilera: Diccionario de la Lengua Españolaren (DRAE) 1992ko argitalpenean, oraindik ez zen jasotzen. Larousse izeneko erreferentziazko entziklopediak ere ez zuen sartu 1984an berrikusi arte eta islamiar fundamentalismoari soilik aplikatuz. RAE corpusean, garai guztietako testuak biltzen dituen datu-bankuan, ez da 1950. urtera arte agertzen, tratatu juridiko batean, eta agerraldi gehienak azken hamarkadakoak dira. Esparru anglosaxoian gertatzen denaren aurka, haren sarrera eta dibulgazioa musulmanen fundamentalismoaren suspertzearekin lotuta dago esklusiboki. DRAEren azken edizioak (2001), Bibliaren zein Koranaren irakurketa literalistei aplikatuta, fundamentalismoa jasotzen du jada. Gaztelaniazko termino tradizionala integrismoa da, erlijioari ez ezik XIX.mendean jaiotako korronte politiko tradizionalista batzuei ere erreferentzia egiten diona. Azkenik, DRAEk hirugarren esanahi orokorrago bat ere barne hartzen du, eta ez du inolako erlijioarekin loturarik: Ezarritako doktrina edo praktika bati men egiteko baldintza intransigentea. Zentzu horretan, Peter L. Berger soziologoak dio fundamentalismoa ez dela erlijiotik soilik sortzen: ​​Oro har, fundamentalismoa demokraziarentzat txarra dela uste da demokraziak ahalbidetzen duen neurritasuna eta konpromisorako borondatea oztopatzen duelako (... ). Baina garrantzitsua da ulertzea badirela erlijioso bezain fundamentalistak diren sekularistak: biak bat datoz beren iritziak zalantzan jartzeko prest ez egotean, baita haiekin ados ez daudenenganako militantzian, oldarkortasunean eta mespretxuan ere[7].

Euskarari dagokionez eta XX. mendeko Euskararen Corpus Estatistikoak dioenez, Fundamentalismo hitza Sirimiri 6, Irakurgaiak[8] obran agertu zen lehen aldiz, 1991. urtean: «Fundamentalismoa gora doa Estatu Batuetan gerra hasi...»[9]. Euskaltzaindiaren Hiztegi Batuko Lantaldeak[10], berriz, 1999ko maiatzaren 12an onartu zuen Euskaltzaindiaren Hiztegian sartzea.

Fundamentalismoa politikan

Ekimen fundamentalista orok, bere izaera moralista eta erreformistagatik, Estatuaren politikan sartu beharra du. Estatuak hezkuntzaren monopolioa edo, gutxienez, kontrola duenez ia mundu osoan, fundamentalistek etengabe aurre egiten diote beren doktrinak alde batera uzten direnean edo, normalean gertatzen den bezala, irakaskuntzan erabat kritikatzen direnean. Argi dago horrelako edozein mugimenduk bere ideien hedapen handiagoa bilatuko duela publiko zabalaren artean, eta hortik jakintzaren bideak kontrolatzeko beharra. Fundamentalistak aurretik zeuden pentsamendu-eskoletan oinarritzen dira, eta beren neurrira aldatzen dituzte, edo beren eskolak sortzen dituzte.

Erlijio-fundamentalismoak, kontserbadurismoaz eta modernitatearen arbuioaz gain, oro har, atzera egitea bilatzen du arlo ekonomikoan, politikoan eta kulturalean. Joera atzerakoi horri besteen sinesmen eta ohiturekiko intolerantzia irekia gehitzen zaionean, espektro politikoaren eskuin muturrean kokatutako ideologiekin parekatzen da. Muturreko kasuetan eta kasu intrusiboenetan, horrek erregimen totalitarioak ezartzera eraman dezake[11].

Fundamentalismo kristaua

Kristau testuinguruan, fundamentalista hitzak kristautasunaren barneko mugimendu bati egiten dio erreferentzia, fede horren oinarrienganako atxikimendua baieztatzen duena. Hainbat kristau konfesiotan, fundamentalistak ez dira, berez, deitura bat, kristautasuna osotasunean zehar egiten duen mugimendua baizik. Deitura jakinaren arabera ezaugarri bereziak ditu baina, oro har, Eliza kristauaren hegal kontserbadoretzat hartzen da.

Fundamentalismo kristauari egotzi ohi zaizkion ezaugarri deigarrienetako batzuk dira: Genesiaren interpretazio literala eta Darwinen espezieen eboluzioaren teoriaren arbuioa.

Hala ere, kristau-fenomeno fundamentalista kristau-erlijio espektroaren zenbait jarrera kontserbadoreren onarpenetik sortzen den arren, hitzak zentzua bereganatu du denboran zehar, batez ere mundu islamiarrera esportatzearen ondorioz, eta horrek bere jatorriari buruzko akatsak sor ditzake, eta, hasieran, benetan jasotzen zuenetik eta gaur egun kristau-esparruan aipatu nahi duenetik desbideratu.

Jatorria

Lehendabizikoz, XIX. mendearen bukaeran eta XX. mendearen hasieran, presbiterianismoaren barruan sortu zen kristauen integrismoa[12], liberalismo teologikoa erasotzeko asmotan. Haren ezaugarri nagusiak hauek izan ziren: Aita Santuaren aginduei mendekotasun itsua izatea; moralaren aldetik puritanismoa, eta borroka gogorra naturalismoaren, laikotasunaren, iraultzaren eta sozialismoaren kontra.

1910ean, AEBko Eliza Presbiteriarraren Batzar Nagusiak fede kristauaren Bost Oinarri Beharrezkoak eta Esentzialak enuntziatu ondoren datatu daiteke fundamentalista hitzaren jatorria. Aurreko urtean, Kristoren jaiotza birjina baten gorputzetik izan zela baieztatzeari uko egin zion nobizio talde bat ordenatu ala ez gatazkatik etorri zen. Aukeratutako oinarriak hauek izan ziren:

  • Espiritu Santuarengandik sortutako Bibliaren inspirazioa eta Eskrituren hutsezintasuna inspirazio horren emaitza gisa.
  • Kristoren jaiotza birjina baten sabeletik.
  • Jesukristoren heriotza egiazkoa zelako ustea.
  • Jesusen gorputz-pizkundea.
  • Jesukristoren mirarien errealitate historikoa.

Jarraibide horiei jarraituz, argi dago, gaur egun, fundamentalista bati berehala esleituko litzaizkiokeen ideia asko daudela eta, hala ere, izena hartzen duen adierazpenetik kanpo daudela. Adibidez, ez da beti gertatzen Bibliaren hutsezintasuna baieztatzen duenak haren interpretazio literalaren alde ere argudiatzen duenik. Izan ere, korronte literalistek fundamentalismoak baino sustrai sakonagoak dituzte, eta garai bateko eztabaidetan oinarritzen dira: Biblia itzul daitekeen, eta abar.

Nolanahi ere, egia da askoz errazagoa zela, gaur egun fundamentalismo erlijiosoarekin lotzen ditugun ezaugarri antimodernistak eta antizientifikoak aurkitzea Bost Oinarriak sinatzen zituztenetan baino. Horri erreparatu zion Harry Emerson Fosdick teologo baptistak ere; 1922an, Fundamentalistek irabaziko dute? sermoia idatzi zuenean.

Horixe izan zen fundamentalistak gaur egungoen oso antzeko terminoetan definitzen zituen eta ondorioak izan zituen lehen zabalkunde-lana. Fosdickek, bere kritika, Eliza presbiteriano eta baptisten elementuetara zuzendu zuen, zientzia eta erlijioa berriro adiskidetzen saiatzen zirenen ahaleginaren aurka baitzeuden. Hala, fundamentalistak intolerante-kontserbadore gisa definitzen zituen, eztabaida teologikoan onartzen zenaren mugak arbitrarioki ezarri zituztenak. Horri aurre egitearen alde zegoen, Mariaren birjintasunari edo zientziak frogatzen zuenaren arabera, Kristoren berpizteari buruzko zalantzak azaltzen zituztenak komunitatean integratzearen alde.

Sermoia arrakastatsua izan zen, eta panfleto moduan banatu zen Estatu Batuetako artzain protestante guztientzat. Kontserbadoreen probokazioa zerbitzatua zegoen, eta John Gresham Machen eta Benjamin Breckinridge Warfield pertsonaiek (1929an Eliza presbiteriano ortodoxoa osatu zutenak) gustura jaso zuten eskularrua.

Fundamentalismo kristaua hasi zen, baita hainbat konfesio protestantetako kideek Bost Oinarrienganako atxikimendua ere.

Hitzaren garapena

Denboran zehar, fundamentalismoa protestantismo ebanjelikoaren segmentu berezi bati lotuta egon zen, gainerakoengandik bereizten dena modernitatearenganako eta, beren ustez, mundu modernoaren ezaugarri diren kulturaren alderdienganako ikuspegi separatistagatik eta, beren gisa, mundu horretatik aldentzea erabaki ez duten beste kristauenganako. Lehen esan bezala, fundamentalista batek egin beharreko gauza batzuk hauek dira: Bibliaren itzulpen moderno/liberalegiak saihestea eta herri-tresnekin otoitz egitea (gitarrak, etab.). Era berean, ez luke edari alkoholdunik, droga estupefazienterik edo tabakorik kontsumitu behar, eta ez daude ondo ikusita dantza eta, oro har, gizonen eta emakumeen artean alde eta muga zorrotzak ezartzen ez dituen edozein jarduera edo estilo. Gauza horiek besterentzat kaltegabeak dirudite, baina, fundamentalista batzuentzat, mehatxuaren punta dira beren bizimodu bertutetsuarentzat eta haiek babestu eta mundua eredutzat jarri nahi duten fede garbienarentzat.

Eskatologia hierarkiko baten nagusitasuna dela eta, fundamentalista batzuek sutsuki babesten dute Israelgo estatu modernoa, Jainkoaren asmoetan Eliza Kristauen esanahi paraleloa duela uste baitute, eta, Munduaren amaieran, rol berezia ematen diote.

Oro har, anbiguotasunik gabe fundamentalista hitza aplikatzea zaila da AEBtik kanpo, estatubatuarrak ez diren taldeak ez baitira hain dogmatikoak. Bere zentzurik zabalenean, fundamentalismoa talde kristau katolikoei zein protestanteei aplika dakieke. Hala ere, fundamentalismoa goranzko joera duen indarra da erlijio-elkarteetan, eta gero eta irismen sarkorragoa du. Ikusteko dago hori izendapenak aldatze hutsagatik eta antzinatik existitzen diren ezaugarriei begiratzeko modu berri batengatik gertatzen ote den edo ideia fundamentalistak hartzen dituzten pertsonen kopurua handitu delako.

Hala eta guztiz ere, Eliza katolikoak eta Eliza ebanjelikoek, oro har, presio politikoko talde gisa jardun arren, aspaldi onartu zuten Eliza eta Estatua bereizita edukiko zituen sistema pluralista bat, non bizikidetza modu demokratikoan onartutako giza legeen sisteman oinarrituko zen. Horrela lortu da interpretazio fundamentalistak erlijio-legeetan oinarritutako sistema teokratikoetan eragiten dituen gehiegikeria totalitarioei eustea.

Hala ere, nahiz eta estatu laikoa izan pentsamolde desberdinak eta erlijio-aniztasunaren adierazpenak berdintasun-baldintzetan bateratzeko agertokia, XXI. mendean, jarrera fundamentalistak areagotu egin dira berriro, eta kristau erlijioso batzuek kanpainak egin dituzte Erdian Jainkoa duen Estatua deitzen diotenaren alde, eta estatu laikoan izandako aurrerapenak deitoratzen dituzte, hala nola gutxiengoen eskubideak aitortzea, haurren arraza, sexu edo sexu-joeragatiko diskriminaziorik gabeko hezkuntzaren aldeko proposamenak, eta abar, eta, horren truke, estatuak eta haren ordenamendu juridikoak ikusmolde moral eta erlijiosoen eragin handia izatea nahi dute, erlijio-askatasunaren benetako bermatzailea izan den estatu laikoaren figura bera arriskuan jarriz.

Mormoien fundamentalismoa

Fundamentalismo mormoia mugimendu kontserbadorea da, bere jarraitzaileek mormonismoaren funtsezkotzat jotzen dutena sinesten edo praktikatzen duena. Horrek Azken Egunetako Santuen Jesukristoren Elizak egindako mormonismo-lerroarekin haustura adierazten du, eta fundamentalistek sinesten duten doktrina eta ohiturak bertan behera uztea akats bat izan dela uste dute, hala nola poligamia, Sagarapenaren Legea, Adan-Jainkoaren Teoria, odolezko ordainketa, apaizgo patriarkala, inbestidura mormonikoaren elementuak. Fundamentalista mormoiek sekta ugari sortu dituzte, eta, horietako asko, AEBko mendebaldeko eremuetako komunitate isolatuetan finkatu dira.

Fundamentalismo judua

Juduen eskola errabiniko eta talmudiko gehienek uste dute Tanakh (Itun Zaharra) ez dela hitzez hitz ulertu edo isolatu behar, ahozko Tora izenez ezagutzen den laguntza osagarria behar duela. Material hori Mishnán, Talmuden, Gemaran eta Midrashen dago. Hala ere, judaismo ortodoxoak, Tanakh literalki irakurtzen ez duen arren, jainkotiartzat jotzen du, hutsezina eta funtsezko aldaketarik gabe transmititua; gainera, garrantzi handia ematen die testuan erabilitako hitz eta letra zehatzei.

Era berean, judaismo ortodoxoko zenbait kidek, batez ere harediek, Mishnahn, Talmuden eta Midrashen, jainkozko eta hutsezinak diren edukiak ikusten dituzte, baina ez terminoetan. Judu hasidikoek, berriz, egiaren iturri tradizionalen beren interpretazio propioaren hutzesintasuna onartzen dute. Azkenik, karaitarrak, beren ustez: «Talmuden eta geroagoko errabinoen lanetan gorpuzten den tradizio biblikoaren osteko autoritatea aitortzen ez duen sekta judu bat da».

Korronte ultrasortodoxo oso minoritario batzuek sionismoa baztertu egiten dute heresia gisa, Israelgo Estatuarekin eta berarekin identifikatzen diren judu guztiekin, modu aktiboan borrokatzen dira, eta hebreeraz hitz egiteari uko egiten diote, bere ordez yiddisha erabiliz. Izan ere, Israelgo Estatuaren existentzia berak Mesias iristea eragozten duela uste dute.

Sionismo erlijiosoak, zeinaren aita espirituala Abraham Isaak Kook (1865-1935) judua izan baitzen, Israelgo Estatuan mesianiar garaiaren hasiera ikusten du, eta Sei Eguneko Gerra gisako gertaerak hori baieztatzen duten seinaletzat hartzen ditu. Sionistek Eretz Israel deituriko Lur Santuaren (Jainkoaren babesarekin) juduen aldarrikapenak garrantzi politikoa du. Esaterako, jarrera hori Gush Emunim («Sinestunen Blokea», 1974an sortua) taldeko fundamentalistek ere defendatu zuten. Talde horientzat, Israelgo lurraldeari uko egiteak sakrilegioaren baliokide ziren, eta, ondorioz, haietako batek, 1995ean, Isaac Rabin hil zuen. Ikuspegi hori sionismo sekularraren aurkakoa zen, haien arabera beste edozein nazio modukoa izan behar baitzen juduena.

Islamiar integrismoa
Sakontzeko, irakurri: «Islamiar fundamentalismo»
Anwar as Sadat Egiptoko presidentea Islamiar fundamentalismoak erahila

Islamak betidanik uztartu ditu politika eta erlijioa; hala ere, islamiar integrismoak garrantzi berezia hartu du XX. mendearen bukaeran, Ekialde Hurbilean batez ere (Iranen, Iraken eta Libanon), eta islamaren eraginpean dauden ia estatu guztietan agertu dira indar handiz integrismo kutsuko joerak.

Islamiar fundamentalismoa XX. mendean jaiotako mugimendu erlijioso-politiko musulmana da, eta lege koranikoak zorrotz interpretatzearen alde eta lege horiek eremu zibil eta penalean arautzearen alde egiten du, baita erlijio-aginduak, jokabide publiko eta pribatuei aplikatzean, zorrozkeriara itzultzearen alde ere. Era berean, modernismoaren aurkako bere jarrerak (gerra santuaren edo jihadaren bidez) proselitismoa eta proiekzio unibertsala ditu bereizgarri, zeina, liderren moderazio-mailaren arabera, modu bortitzean edo ez hain bortitzean interpretatu eta aplikatzen baita.

Fundamentalismo islamiarra oinarritzen den arrazoibide tipiko zaharrenetako bat Al-Khidr eta Moisesen legendan aurki daiteke. Moisesek Al-Khidren jarrera irrazionalak zalantzan jartzen zituen, ulertu gabe Al-Khidrek Alatik zuzenean eratorritako ezagutza handiagoa zuela.

Irango iraultzaren garaipenak (1979) fundamentalismo arabiarra suspertu zuen, eta gizartearen aurkako eta inperialismoaren aurkako dimentsioa eman zion. Ordutik, inperialismoaren aurkako erretorika gehitu zitzaion, eta panarabismo laikoa bereganatu zuen alderdi askotan. Iran, Pakistan eta Sudan, gehiengo musulmaneko beste nazio batzuen antzera, lehenago, nola halako laizismo bat ezartzen saiatu ziren, gero, herrialde horietatik erabat ezabatua izan zena. Lege-mailan, horrek duela milurteko bat idatzitako lege islamiarra bere sistema juridikoan sartzea ekarri zuen.

Bestalde, gerra arabiar-israeldarrek (semitismo zaharraren kontrako alderdiak berpizten dituen sionismoaren kontrako amorruarekin batera) juduak egitean beren gaitz guztien errudun, fundamentalismo islamiarra ere areagotu zuten.

Ideologiari dagokionez, fundamentalismo islamiarra suposizio sinple batzuetatik abiatzen da:

  • Iraganean, Islama loriatsua zen Xaria zorrotz betetzeari esker.
  • Iraganeko distira hura, Mendebaldeak (perbertsio eta ustelkeria moralaren paradigma) hondatu zuen.
  • Mendebaldearen erorketak ahalbidetuko du Islamak oinordetzea.

Muturreko taldearen indarkeriagatik eta mundu osoan egindako jardueren ugaritzeagatik, existitzen diren guztien artean, fundamentalismo islamiarra da, alde handiarekin, erasokorrena. Bere adierazpen kriminalenen artean, eta sakonak izateko asmorik gabe, Anwar Sadat Egiptoko presidentearen magnizidioa (1979) da —Israelekin zuen bake akordioagatik; AMIAren aurkako atentatua (Argentinako handiena), New Yorkeko irailaren 11ko atentatuak edo M-11koak Madrilen (Europako atentatu terrorista handiena) daude.

Fundamentalismo hinduista

Fundamentalismo hinduistatzat hartzen dira hinduismoaren jarraitzaile diren talde fanatikoak, batez ere Indian. Talde horiek ultrakontserbadoreak dira; India hinduistentzat bakarrik izan behar duela uste dute; eta musulmanak, kristauak eta beste erlijio-kredo batzuk kanporatzea sustatzen dute. Hinduismoaren interpretazio literala sustatzen dute: kasten sistema berrezarriz eta esklabotzatik beherako kastetara murriztuz, emakumearen erabateko azpiratzea eta indiarrak ez diren erlijioen eta mendebaldeko sinboloen debekua, baita mendebaldeko ikurrak ere (San Valentinen txartelak saltzen dituzten saltokiak suntsitzera ere iritsiz).

Hinduista fundamentalistek lotura izan dute hinduen eta musulman indo-pakistandarren arteko gatazkarekin, hinduisten eta sij-en arteko gatazkarekin Punjaben eta gutxiengoen aurkako erasoekin. Mahatma Gandhi, izan ere, fundamentalista hinduistek hil zuten. Duela gutxi, Indiako bi alderdi nagusietako bat, BJA, bere barruan talde fundamentalistak edukitzearekin erlazionatua izan da[13].

Eztabaidak

Associated Press AP Stylebook-ek gomendatzen du fundamentalista hitza ez erabiltzea hitza bere buruari aplikatzen ez dion taldearentzat. Akademiko askok antzeko jarrera hartu dute[14]. Beste aditu batzuek, ordea, zentzu deskriptibo zabalagoan erabiltzen dute hitza tradizio erlijioso desberdinetako hainbat talde aipatzeko, fundamentalistatzat sailkatzearen aurka dauden taldeak barne, Fundamentalismo Proiektuan modura[15]. Beste batzuek, berriz, definizio zabalagoa hartu dute, uste baitute ideia batenganako arbuioa, hala, bere pertsonarekiko edo gizartearekiko erasoa edo mehatxua dela uste duena fundamentalista dela.

Peter Higgs CERNeko zientzialariak, bestalde, askotan adierazi du Richard Dawkins eta beste egile batzuen ikuspegia erlijioaren aurkako fundamentalismo mota bat dela[16]. Horri dagokionez, Barry Morgan Galesko artzapezpikuak 2007an esan zuen fundamentalismo ateoak erlijioaren aurkako eraso bortitzak eta irrazionalak eragin dituela, hala nola kristau ikur guztiak ospitaleetako kaperetatik kentzea, airelineetan gurutziltzatuta erabiltzea debekatzea, besteren artean[17].

Tex Samplek dio akatsa dela fundamentalista musulman, judu edo kristau bat aipatzea. Aitzitik, fundamentalista baten fundamentalismoa da haren kezka nagusia, beste kontsiderazio konfesional edo federen gainetik[18].

Kritikak

Elliot N. Dorff-en kritika:

« Programa fundamentalista praktikan gauzatzeko, jatorrizko testuaren antzinako hizkuntza ondo baino hobeto ulertu beharko litzateke, baldin eta benetako testua aldaeretatik bereizi badaiteke. Gainera, gizakiak dira belaunaldien arteko elkar ulertzea transmititzen dutenak. Nahiz eta Jainkoaren hitzez hitzeko hitzari jarraitu nahi izan, jendeak hitz hori lehenik ulertu beharrak giza interpretazioa eskatzen du. Higidura horren bidez giza faltsutasuna jainkozko hitzaren esanahian bertan nahasten da. Ondorioz, ezinezkoa da Jainkoaren hitz eztabaidaezinari jarraitzea, Jainkoaren nahimenaren giza adimena bakarrik lor baitaiteke[19].  »

1970eko hamarkadaren amaieran, Howard Thurman elkarrizketatu zuten BBCko erlijioari buruzko erreportaje baterako. Honela esan zion elkarrizketatzaileari:

« Kredoak, dogmak eta teologiak izpirituaren asmakizunak direla diot. Gogamenaren izaera esperientziatik at zentzua hartzea da, esperientzia-multzoak printzipio, ideologia edo kontzeptu deitzen ditugun ulermen-unitateetara murriztea. Erlijio-esperientzia dinamikoa da, arina, eferbeszentea, zurrunbilotsua. Baina izpirituak ezin ditu horiek maneiatu, eta esperientzia erlijiosoa nolabait kartzelatu behar du, botilaratu. Gero, esperientzia kitzikatzen denean, gogamenak ideia bat marrazten du, eta kontzeptuak, nozioak, dogmak ateratzen ditu, erlijio-esperientziak adimenduari zentzua emateko moduan. Bitartean, erlijio-esperientziak esperimentatzen jarraitzen du, eta, beraz, nire dogma esaten didatenerako, pentsatu ahal izateko, erlijio-esperientzia pentsamendu-objektu bihurtzen da[20].  »

Fundamentalismoaren gaineko kritika eraginkorren artean daude James Barrek fundamentalismo kristauari buruz idatzitako liburuak eta Bassam Tibik fundamentalismo islamikoari buruz egindako analisia[21].

Edinburgoko Unibertsitatean egindako ikerketa baten arabera, erlijiotasunaren sei dimentsio neurtuetatik «adimen baxuagoa fundamentalismoaren maila altuagoekin lotzen da gehien»[22].

Espainiako eta Hego Euskal Herriko integrismoa
Sakontzeko, irakurri: «Alderdi Integrista»

Espainian karlismoaren barnean sortu zen integrismoa, baina 1888. urtean hartatik bereizi eta Partido Católico Nacional alderdi politiko integrista sortu zen Ramón Nocedalen eskutik. Garrantzia izan zuen Hego Euskal Herrian, Gipuzkoan eta Nafarroan batez ere. Bereizketa hartan arazo pertsonalek zer esan handia izan zuten arren, ideologia eta politika mailako faktore batzuek ere izan zuten bere eragina, integristek ez baitzituzten inola ere onartu karlisten arteko zenbait buruzagik liberalen aldera abiarazi nahi izan zituzten harremanak. Integrismoak, hala ere, ez zuen arrakasta handirik inoiz izan, eta errepublikaren garaian integristak karlisten alderdian sartu ziren berriro.

Hala ere, integrismoak berebiziko eragina izan zuen eliz jendeen artean, Felix Sardà i Salvany elizgizon kataluniarrak argitara eman zituen idazki sukarren ildoan (apaiz honek 1884. urtean idatzi zuen Liberalkeria bekatua da liburuaren zenbait bertsio egin zen ondoko urteetan euskaraz), eta, Dios y Patria (Jaungoikoa eta Aberria) lemapean, garaipen handiak erdietsi zituen hauteskundeetan, nekazari giroko eremu guztiz katolikoetan bereziki. 1897. urtean bitan banatu ziren Gipuzkoako integristak, Ignacio de Lardizabal eta Aniceto Rezola buruzagiek Sabin Aranaren integrismo abertzalerantz jo zutenean. Espainolismo gartsuan iraun zuen Juan de Olazabal y Ramery, 1909an Espainiako estatuko integristen buruzagi nagusi bihurtu zen politikari irundarrak. Integrismoak berebiziko eragina izan zuen Gipuzkoako nekazari eremuetan eta gainerako eskuin taldeetan, Sabino Aranaren ondoko mugimendu nazionalista barne. Parte hartu zuen Hego Euskal Herriko autonomia estatuturako proiektuetan eta Eliza katolikoarekin lotura zuzena defenditu zuen gizarteko maila eta erabaki guztietan. 1931. urtean berriro batu ziren karlismotik bereizitako adar guztiak (integristak, tradizionalistak eta jaimistak) eta Comunión Tradicionalista taldea osatu zuten. Erakunde berri honen espainolismoak eta erlijio integrismoak eragotzi zuen neurri handi batean Hego Euskal Herriko lurralde guztiak bateratuko zituen autonomia estatutuaren onarpena (1932).

Espainiako estatuko eskuineko alderdiak bateratu zirenean (Confederación Española de Derechas Autónomas, 1933), erabat desagertu zen integrismoa politika joera gisa, baina indartsu iraun zuten ideologia integristaren irizpide nagusiek.

Frankismoaren garaian, zuen indar guztia galdu zuen integrismoak, diktaduraren esanetara guztiz makurtu zelako. Euskal Herrian integrista ospe handiko bat Ignacio Etxaide (1884-1962) izan zen, euskaltzainburu eta senatari izan zena.

Ipar Euskal Herriko integrismoa

Ipar Euskal Herrian ere, ideologia gisa indar handia izan zuen integrismoak, euskaldunen artean bereziki. Michel Elissambururen idazki politikoetan ikus daiteke joera horren eragina, baita J. Hiriart-Urrutik eta bestek Eskualduna astekarian idatzitako artikuluetan ere.

Erreferentziak
  1. Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa. Integrismo. .
  2. Altemeyer, Bob; Hunsberger, Bruce. (1992-04-01). «Authoritarianism, Religious Fundamentalism, Quest, and Prejudice» The International Journal for the Psychology of Religion 2 (2): 113–133.  doi:10.1207/s15327582ijpr0202_5. ISSN 1050-8619. (Noiz kontsultatua: 2019-06-03).
  3. (Ingelesez) Sam, David L.; Thomsen, Lotte; Kunst, Jonas R.. «Late Abrahamic reunion? Religious fundamentalism negatively predicts dual Abrahamic group categorization among Muslims and Christians» European Journal of Social Psychology 44 (4): n/a–n/a. ISSN 0046-2772. (Noiz kontsultatua: 2019-06-03).
  4. (Ingelesez) Hunsberger, Bruce. (1995). «Religion and Prejudice: The Role of Religious Fundamentalism, Quest, and Right-Wing Authoritarianism» Journal of Social Issues 51 (2): 113–129.  doi:10.1111/j.1540-4560.1995.tb01326.x. ISSN 1540-4560. (Noiz kontsultatua: 2019-06-03).
  5. Harris, Harriet A.. (2008, ©1998). Fundamentalism and evangelicals. Oxford University Press ISBN 9786611346201. PMC 646800368. (Noiz kontsultatua: 2019-06-03).
  6. New keywords : a revised vocabulary of culture and society. Blackwell Pub 2005 ISBN 9780631225683. PMC 57357498. (Noiz kontsultatua: 2019-06-03).
  7. (Ingelesez) «Secularization Falsified | Peter L. Berger» First Things (Noiz kontsultatua: 2023-05-01).
  8. XX. mendeko Euskararen Corpus estatistikoa, Zubeldia, Txanton
  9. XX. mendeko Euskararen Corpus Estatistikoa, Euskaltzaindia
  10. Euskaltzaindiaren Hiztegia, Euskaltzaindia
  11. Rodríguez Araujo, Octavio (2004). Derechas y ultraderechas en el mundo. México, D. F.: Siglo XXI Editores. pp. 94-95. ISBN 968-23-2519-6.
  12. Mardones, José María. (1999). 10 palabras clave sobre fundamentalismos. Lizarra: Verbo Divino.
  13. (Ingelesez) «India: The rise of the Hindu fundamentalists» thestar.com 2014-03-02 (Noiz kontsultatua: 2023-05-02).
  14. "¿Puede alguien definir 'fundamentalista'?", Terry Mattingly, Ventura County Star, 12 de mayo de 2011. Recuperado el 6 de agosto de 2011.
  15. Véase, por ejemplo, Marty, M. y Appleby, R.S. eds. (1993). Fundamentalisms and the State: Remaking Polities, Economies, and Militance. John H. Garvey, Timur Kuran y David C. Rapoport, editores asociados, Vol 3, The Fundamentalism Project. University of Chicago Press.
  16. «Peter Higgs criticises Richard Dawkins over anti-religious 'fundamentalism' | Peter Higgs | The Guardian» amp-theguardian-com.cdn.ampproject.org (Noiz kontsultatua: 2023-05-02).
  17. (Ingelesez) 'Atheistic fundamentalism' fears. 2007-12-22 (Noiz kontsultatua: 2023-05-02).
  18. Tex Sample. Public Lecture, Faith and Reason Conference, San Antonio, TX. 2006.
  19. Dorff, Elliot N. and Rosett, Arthur, A Living Tree; The Roots and Growth of Jewish Law, SUNY Press, 1988.
  20. (Ingelesez) «Theology Overview» Princeton Theological Seminary 2016-05-22 (Noiz kontsultatua: 2023-05-02).
  21. Tibi, Bassam (2002). The Challenge of Fundamentalism: Political Islam and the New World Disorder. University of California Press. ISBN 978-0520236905
  22. Gary J. Lewis; Stuart J. Ritchie; Timothy C. Bates (September 3, 2011). "The relationship between intelligence and multiple domains of religious belief: Evidence from a large adult US sample" (PDF). Archived (PDF) from the original on April 21, 2013.

Ikus, gainera


Kanpo estekak
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.