Frantziako historia

Saliar frankoen buruak, Klovis I.ak, 486an Siagrio garaituta Galiako iparraldea eta erdialdea batu zituen bere agindupean. 496an, katoliko bihurtu zen. Honela, legitimazioa eta boterea lortu zuen beste erresumen aurrean, eta bisigodoen kontra egiteko, apaizen babesa lortu zuen. Izan ere, bisigodoak, kristauak izanda ere, arrianoak ziren, eta ez katolikoak. Bisigodoen errege Alariko II.a 507an garaitu zuen Vouilléko guduan, eta Tolosa eta Akitania bere eskuetan hartu zituen.

Hala ere, Klovis hil ondoren, erresuma ondorengoen artean banandu zen. Frankoak bananduta eta elkarren kontra aritu ziren hainbat alditan eta haien lurraldea zatikatu egin zen. Funtsean Austrasian eta Neustrian agindu zuten ("Frantzia"), alegia, Loira ibaitik iparraldera, eta Akitania eta Baskonia burujabe izaten hasi ziren, bereziki 660. urtearen ondoren.

Merovingiar leinu hau, azkenean, benetako boterea galtzen hasi zen, jauregiko buruen leinuaren mesederako. Karolingiar leinu honek, musulmanak geldiarazi zituzten 732an. Azkenean, 751n, Pepin Laburrak errege titulua hartu zuen, azken merovingiarra baztertuta.

Merovingiarren erpina Karlomagnok, Pepin Laburraren seme eta ondorengoak lortu zuen, lonbardarrak (774), Bavaria (788), avararrak (796), Bartzelona (801) eta Behe Saxonia (804) konkistatuta eta garaituta. Gainera, Aita Santuak enperadore izendatu zuen 800ean.

Alabaina, Ludoviko Pio bere semearen heriotzaren ostean (840), erresuma erraldoi hori banandu zen Verdungo Hitzarmenean (843). Mendebaldeko zatitik Frantzia erresuma sortzeko zen. Enperadore titulua ekialdeko zatian berreskuratu zuten 962an.

Azken karolingiar erregealdietan, erresuma bikingoek arpilatu zuten. Rollo burua edukita, bikingoak Normandian finkatu ziren azkenean. Edonola ere, haien aurkako borroketan, Parisko Odon kontea eta Roberto, bere anaia, nabarmendu ziren. Haiengandik kapeto leinua sortu zen.

Hugues Capet, kapetar leinukoa, errege aukeratu zuten Reimsen 987ko ekainaren 1ean. Garai horietan, erregeen boterea oso ahulduta zegoen, eta Paris inguruko lurraldea baino ez zegoen bere aginpean. Nahiz eta de jure erresuma handi baten burua izan, de facto eskualdeak jaun feudalek kontrolatzen zituzten. Baina Louis VI.arengandik aurrera, erregeen boterea handituz joan zen.

Hala ere, erresumako basailu nagusiek, Normandiar, Plantagenet, Lusignan, Hauteville, Ramnulfid, edo Tolosako etxeek Frantziatik kanpoko lurraldeak bereganatu zituzten. Horietako garrantzitsuena, Normandiarrek burututako Ingalaterraren konkista izan zen (1066). Hala, Frantzia eta Ingalaterra Normandiaren bidez loturik geratuta, gatazka ugari sortu ziren. Philippe Augustok Bouvinesko batailan (1214) Joan Lurgabea menderatuta, Angevinar Inperioa amaiarazi zen.

Kataroen kontrako gurutzadari esker (1209-1229), hegoaldeko lurralde asko Parisko erregeen mendera geratu ziren. Saint Louisen eta Philippe IV.aren agintaldiekin (1226-1270) eta (1285-1314), Frantzia erresuma zentralizatu bilakatu zen. Philippe IV.ak Tenpleko Ordena amaiarazi eta Aita Santuak Avignonera ekarri ahal izan zituen, hain zen boteretsua.

Ingalaterrako erregeekiko gatazka nagusia Ehun Urteko Gerra izan zen (1337-1453). Garai gogorra izan zen frantziarrentzat, Izurri Beltzaren garaia ere izan zelako (1348). Baina heroiak ere agertu ziren, Jeanne d'Arc kasu. Azkenean, Ingalaterrak Frantzian zeukan lurralde guztiak galdu zituen.

Luis XV.a izan zen XVIII. mendean Frantziak izan zuen errege nagusia.

Frantzian Argien Mendea deitu izan diote garai honi, bereziki 1715etik 1789ra doan tarteari[1][2][3]. Luis XV.a 1715etik 1774ra izan zen errege. Bost urterekin, bere birraitona Luis XIV.a hil zenean, boterea, Orleanseko dukea buru zuen erregeordetza kontseilu bati eman zitzaion. Azken hau arduratu zen Parisko Parlamentuak hildako erregearen testamentua baliogabetzeaz, bere boterea mugatzen zuena, errieta egiteko eskubidea itzultzearen truke (droit de remontrance). Luis XIV.ak eskulotutako potentzia autonomoetako batek XVIII. mendean zehar erabiliko zuen monarkiaren aurkako protesta botere bat berreskuratu zuen horrela. Moralaren erlaxazio baten, goraldi ekonomiko baten eta espekulazioaren garaia iritsi da. Produktu exotikoekiko gustuak Atlantikoko portuen garapena errazten du. Merkatari kolonialek, monarkiak eta esklabo trafikatzaileek aberastasun izugarriak egin zituzten, eta kolonoek manufakturatutako produktuak inportatu zituzten Frantziatik. Nantesko portua garatu egin zen, eta esklabistak Nantesen, Bordelen eta Arroxelan ezarri ziren, eraikin izugarriekin. New Orleans 1718an sortu zen, komertzio horren parte.

Erregeordea 1723an hil zenean, Luis XV.a bere ministroetako baten alde jarri zen, Fleury, erabateko konfiantza zuen bere tutore ohia. 1743an hil zenean erregeak benetako agintea hartu zuen. Bere erregealdian, Frantzia hedatu egin zen. 1735ean, Lorrena printzerri subiranoa, Frantziak hainbat aldiz okupatu zuena, Estanislao I.a Leszczynski errege dohakabeari eman zioten, errusiarrek eta austriarrek poloniar tronutik kanporatutako erregea eta Luis XV.aren aitaordea. 1766an hil zenean, errege domeinuan sartu zen. Korsika, de facto 1755etik independentea, Genovako Errepublikak sinbolikoki laga zuen 1768an eta, ondoren, militarki menderatua izan zen Ponte-Novoko guduaren ondoren, 1769ko maiatzean. Hori baino lehen, 1762an, Dombes eskualdea ere Frantziari lotu zitzaion. Luis XV.a eta Luis XVI.aren erregealdien pean, mugen sinplifikazio eta erregularizazio politika bat abiatu zen. Inguruko estatuekin leku aurreratuak trukatzea zen kontua, mugetatik kanpo nahiz lurralde barruko atzerritarren enklabeak saihesteko. 1789an, atzerriko hiru kokagune baino ez zeuden Frantziako lurraldean, Avignon eta Comtat, Aita Santuarenak, Montbéliardeko Printzerria eta Mulhouseko Errepublika[4].

XVIII. mendean sortu zen Frantziako muga naturalen teoria. Erregeari zuzendutako memorandum batek dio: "Frantzia Rhinean konfinatua egon behar du, eta ez du inoiz Alemaniaren konkistan pentsatu behar. Hesi hori eta naturak mendebaldeko eta hegoaldeko kostaldeetatik agindu dizkion beste hesiak egingo balitu: itsaso ozeanoa, Pirinioak, Mediterraneo itsasoa, Alpeak, Mosa eta Rin, orduan Europako arbitroa izango litzateke eta bakea mantentzeko moduan egongo litzateke, asaldatu beharrean"[5]. Bere erregealdian, Luis XV.ak behin eta berriz arbuiatu zituen Austriar Herbehereak (egungo Belgika) bereganatzeko egin zitzaizkion proposamenak, bere aliantza edo neutraltasunaren truke, historialariek arrazoia erabat ulertu gabe[4]. Luis XV.ak Austriako Herbehereak anexionatzeari uko egin izanak erakusten du ideia hori ez zela, une horretan, Estatuaren doktrina ofiziala.

Zazpi Urteko Gerra (1756-1763) galtzean, Frantziak itsasoz haraindiko bere garrantzi politikoa galdu zuen, bereziki Amerikan (Frantzia Berriaren galera) eta Indian (non Yanam, Chandernagor, Karikal, Mahé eta Pondicherry bakarrik kontserbatzen zituen), 1763ko Parisko Itunaren bidez bere lurraldeak aurkari britainiarrari lagatzean.

Luis XV.aren erregealdian zehar kultura mailan pertsonaia oso garrantzitsuak izan ziren, Ilustrazioko filosofoen agerpenarekin, Voltaire, Rousseau, Montesquieu, Diderot eta d'Alembert kasu. Hala ere, euren garaian filosofo hauek ez zuten gaur egun duten zabalpen bera[6].

Luis XV.aren biloba, Luis XVI.a, 1774an iritsi zen boterera. Errege lotsatia zen. Intrigek eta zurrumurruek zeharkatutako gorte batean bizi da. Bere erregealdia, noraezean hartutako politikek markatu zuten. Gortearen, parlamentuen eta nobleziaren presiopean, ezin zituen hartu gehiegizko zor publikoari eta aurrekontu defizitei aurre egiteko beharrezko neurriak. AEBetako matxinoei emandako laguntzak are gehiago larriagotzen du defizita. Beste hainbat faktorek monarkia absolutuaren zailtasunak azaltzen dituzte.

Estatuaren arazorik handiena aurrekontu defizit kronikoa zen, erregea finantzarioen eta dirua maneiatzen dutenen menpe egotera eraman zuena. Gobernu sistemen beste paralisi iturri bat parlamentuen oposizioa da, erresumako legeen defendatzaile eta kontrabotere gisa jarduten dutenak. Erresuma erreformatzeko edozein saiakeraren aurka eginez, monarkia absolutuaren krisian lagundu zuen Luis XVI.aren erregealdian. Administrazioa zentralizatzeko ahaleginak egin arren, herrialdea bateratuta egotetik urrun zegoen. Probintzien artean ohiturak eta foruak zeuden (ikus, Foruen amaiera Ipar Euskal Herrian), ez zegoen pisu eta neurri batasunik. Horrek guztiak zaildu egiten zuen Frantziaren garapen ekonomikoa, Ingalaterra aireratze industrial baten erdian dagoen une batean. Zergak ez ziren modu berean biltzen herrialde osoan, nahiz eta administratzaileek haien banaketa eta bilketa gainbegiratzen zuten. Frantzisko I.ak Villers-Cotterêtseko ordenantzarekin egindako ahaleginak gorabehera, legeak ez ziren berdinak erresuma osoan. Frantziako Iparraldeak ohiturazko zuzenbidearen menpe jarraitzen zuen, 300 ohitura inguru, hegoaldea, berriz, zuzenbide idatziaren menpe zegoen, zuzenbide erromatarrean oinarritua. Antzinako Erregimenak egoera korapilotsuago besterik ez zuen egiten. Ondorioz, 1780ko hamarkadan, tamaina eta funtzio ezberdineko barrutien sorta bat egon zen: Antzinaroko elizbarrutia, Erdi Aroko bailiak eta seneskaliak, XVI. mendeko généralités. Adibidez[7]:

Nahaste hau, errege boterea sortu zen moduagatik azaltzen da. Eskuratze bakoitzarekin, erregeek, probintzia eta hirietako pribilegio eta ohiturak errespetatuko zituztela agintzen zuten. Frantziako Iraultzaren ateetan, eskualdeen berezitasunak oso ezbedinak ziren oraindik.

Eugène Delacroixen La Liberté guidant le peuple.

Frantziako Iraultza (Revolution française) XVIII. mendeko pasarterik garrantzitsuenetako bat da, batzuen ustez historia unibertsaleko gertakari nagusietako bat[8][9]. Mundu mailan, Iraultzak errepubliken eta demokrazien gorakada bizkortu zuen. Ideologia politiko modernoenak garatzeko gune fokala bihurtu zen, liberalismoa, erradikalismoa, nazionalismoa[10] eta sekularismoa hedatzera eramanez, beste askoren artean. Erabateko gerraren jaiotzaren lekuko ere izan zen Iraultza, Frantziaren baliabideak eta bere herritarren bizitzak defentsa nazionalaren helbururantz antolatzean[11]. Bere dokumentu zentraletako batzuek, Gizakiaren eta Herritarraren Eskubideen Adierazpena kasu, abolizionismoaren eta sufragio unibertsalaren aldeko mugimenduak inspiratzen jarraitu zuten hurrengo mendean[12][13][14].

1789tik aurrera Frantzian eta bere kolonietan izandako asaldura sozial eta politiko sakona izan zen. Iraultzak monarkia garaitu zuen, errepublika bat ezarri zuen, asaldura politikoko aldi bortitzak katalizatu zituen eta, azkenik, Napoleonen agindupeko diktadura batekin zen, bere printzipioetako asko Mendebaldeko Europan eta harantzago konkistatu zituen eremuetara eraman zituena.

Frantziako Iraultzaren arrazoiak konplexuak dira, eta oraindik ere historialarien artean eztabaidatzen dira. Lehen aipatu dugun bezala, Zazpi Urteko Gerraren eta Amerikako Gerra Iraultzailearen ondoren, Frantziako gobernua erabat zorpetuta zegoen. Bere finantza egoera berrezartzen saiatzen da erregimen fiskal inpopularren bidez, oso erregresiboak direnak. Iraultzaren aurretik, uzta txarren urteak okertu egin ziren ale-industriaren desarauketa zela eta (Pacte de Famine izeneko konspirazioa[15]), eta ingurumen-arazoek herri-erresumina areagotu zuten, ezarritako elizako aristokrazia eta klero katolikoaren pribilegioengatik. Historialari batzuek Thomas Jeffersonek aldarrikatu zuenaren antzeko zerbaiti eusten diote: Frantzia "gure Iraultzak [amerikarrak] esnatu zuela". Aldaketa-eskariak Ilustrazioaren idealen arabera formulatu ziren eta 1789ko maiatzean Estatu Orokorren deialdiari lagundu zioten. Iraultzaren lehen urtean, Hirugarren Estatuko kideek (plebeioak) kontrola hartu zuten, Bastillari uztailean eraso zioten, Gizakiaren eta Herritarraren Eskubideen Deklarazioa abuztuan onartu zen, eta Versaillesera Emakumeen Martxak errege gortea urrian Parisera itzultzera behartu zuen. Lehen etapako gertaera nagusi bat, 1789ko abuztuan, feudalismoaren abolizioa eta Antzinako Erregimenetik geratu ziren antzinako arau eta pribilegioak deuseztea izan zen.

Hurrengo urteetan borroka politikoak izan ziren hainbat batzar liberalen eta monarkiaren eskuineko aldekoen artean, erreforma garrantzitsuak zapuztu nahi zituztenak. 1792ko irailean aldarrikatu zuten Errepublika, Frantziak Valmyn irabazi ondoren. Nazioarteko kondena ekarri zuen gertaera garrantzitsu batean, Luis XVI.a 1793ko urtarrilean exekutatu zuten.

Kanpoko mehatxuek gertutik markatu zuten Iraultzaren ibilbidea. 1792an hasi ziren Gerra Iraultzaileek italiar penintsula, Herbehereak eta Rhin ibaiaren mendebaldeko lurralde gehienak konkistatzea lortu zuten Frantziako garaipenak jaso zituzten, aurreko gobernu frantziarrek mendeetan zehar saihestu zituzten lorpenak. Barnean, herri asaldurak nabarmen erradikalizatu zuen Iraultza, Maximilien Robespierre eta jakobinoen gorakadarekin amaituz. Salbamen Publikorako Batzordeak ezarritako diktadurak, Izu Garaiak, 1793tik 1794ra elikagaien eta beste artikulu batzuen prezioen kontrola ezarri zuen, esklabotza indargabetu zuen atzerriko kolonia frantsesetan, eliza katolikoa ezegonkortu zuen (gizartearen deskritautzea), egutegi errepublikar sekular bat sortu zuen, buruzagi erlijiosoak kanporatu zituen eta errepublika berriaren mugak etsaiengandik ziurtatu zituen.

Erreakzio Termidoriarraren ondoren, Direktorioa bezala ezagutzen den kontseilu exekutibo batek Frantziako estatuaren kontrola hartu zuen 1795ean. Hauteskundeak bertan behera utzi zituzten, zorrak errefusatu zituzten (prozesuan finantza ezegonkortasuna sortuz), klero katolikoa jazarri zuten eta atzerrian konkista militar garrantzitsuak egin zituzten. Ustelkeria karguek jazarria, direktorioa Napoleon Bonapartek 1799an zuzendutako estatu kolpe batean kolapsatu zen. Napoleon, bere herri kanpaina militarren bidez Iraultzaren heroi bihurtu zena, Kontsulatua ezarri zuen, eta, beranduago, Lehen Inperioa, Napoleondar Gerretako gatazka global sorta zabalago baterako eszenatokia prestatuz.

Etorkizuneko mugimendu iraultzaile ia guztiek atzera begiratu zuten, Iraultzara, haren aurrekari gisa. Bere esaldi nagusiak eta sinbolo kulturalak, hala nola Marseillesa eta Liberté, fraternité, égalité, ou la mort, historia modernoko beste nahasmendu handi batzuen erakargarri bihurtu ziren, Errusiako Iraultza barne mende bat beranduago. Iraultzaren balioak eta instituzioak nagusi dira Frantziako politikan gaur arte. Iraultza sistema feudala ezabatzean, gizabanakoaren emantzipazioan, lurraren jabetzaren banaketa handiago batean, jaiotza noblearen pribilegioen abolizioan eta gizonen arteko berdintasunaren ezarpen nominalean gertatu zen. Frantziako Iraultza beste iraultza batzuetatik bereizi zen, ez soilik bere nazio izaeragatik, baizik eta gizateria osoari mesede egin nahi ziolako.