Fraisoro Haur Abandonatuentzako Etxea

XIX. mendean 14000 haur inguru abandonatu zituzten Gipuzkoan, eta horietako asko behar baino lehen hil ziren.[7] Hori dela eta, egoera larri horren aurrean, Gipuzkoako Foru Aldundiak eta La Caja de Ahorros Provincial[8] (Kutxa) erakundeak Fraisoroko Sehaska Etxea sortu zuten 1903an Zizurkilen (Gipuzkoa), Europako zentro horien parametroei jarraituz.

Abandonatutako haurrak hartzen hasi ziren, eta 1913tik aurrera amatasuna sortu zen, haurdunaldiko zazpigarren hilabetean emakumeak hartuta. Horiek baldintza batzuk bete behar zituzten, hala nola ezkongabeak eta lehen mailakoak izatea, semea uzteko asmoz.

Amatasunaren sorrerarekin Fraisororen tornuari amaiera eman zitzaion 1913.[9]

Ramón Cortázar[10] arkitektoak zuzendu zuen eraikinaren eraikuntza, eta eraikina mantentzeko Las Hijas de la Caridad8 elkartearen lana izan zuten,[11] erlijioso, 25 edo 30 barneko inude, mediku zuzendari, bi garbitzaile, bi neskame, sukaldari bat, jostun bat, gauzain bat eta demandadero batekin batera. Hasieran kapilau bat ere bazegoen, eta amatasuna hasi zenean hainbat emagin kontratatu ziren.[12]

Amasako hilerrian, Gipuzkoako Foru Aldundiak panteoi bat ordaindu zuen establezimenduan hildako erlijiosoentzat.

1804az geroztik, Donostian, Tolosan, Azpeitian eta Bergaran "torneras" [11] etxeak zuzentzen zituzten lau etxe inguru zeuden probintzian, eta 1910ean itxi ziren, probintziako jarduera Fraisoron zentralizatuz, non haurrak 5 urte bete arte egoten ziren.[13]

Elikadura-sistema bat ezarri zen, amagandiko edoskitzea lehenetsiz, edo inudeen bidez.[14] Sistema horrek, aplikatutako zainketa mediko eta higienikoei gehituta, Espainiako Estatuko beste sehaska batzuetako heriotza-tasa baino askoz txikiagoa izatea ekarri zuen.[15] Esne hautserako formula osatuagoen garapenak, berrogeiko hamarkadatik aurrera, inudearen figura desagertzea ekarri zuen.[16]

Nabarmentzekoa izan zen Wassermannek 1906an sifilia detektatzeko egindako proba. Horren arabera, jaioberri asintomatiko batetik ume-hazleetara kutsatzea aurreikusten zen.[16] Serapio Mugica Zufiria historialariak adierazten duenez, Fraisoro izan zen gaixotasun hori erabili zuen lehen erakundea Espainian.[12] 1946an penizilina iritsi zenean gaixotasun hori desagerrarazi zen.

Beste gertaera aipagarri bat '1930ean izan zen. Sehaska Etxea aitzindaria izan zen tuberkulosiaren aurkako txertaketan Gipuzkoan. Une horretan 256 haur zeuden Zentroan hartuta.[17]

Kontuan hartu behar da XVIII. mendera arte Gipuzkoan abandonatutako haurren ia % 100 hiltzen zirela, eta XIX. mendean heriotza-tasa % 50etik gorakoa zela. Fraisoro sortu zenetik, heriotza-tasak izugarri murriztu ziren, eta erreferentzia-zentroa izan zen Espainian.

XX. mendeko lehen urteetan 150 haur uzten ziren ofizialki urtean Gipuzkoan.[18]

Emakume bakar batek ere ez zuen erraz hartzen seme edo alaba bat uzteko erabakia, eta, funtsean, "ohoreagatik" egiten zuten, ama ezkongabeak zirelako, arrazoi ekonomikoengatik, seme-alabak zaindu ezin zituztelako, edoskitzerik ez zutelako, haur ezinduak zirelako edo neurri txikiagoan, bortxaketak, prostituzioa, tratu txarrak edo aita eta aitona pertsona bera ziren kasuetan bezala.[1]

Bertan behera uzteko beste arrazoi bat ama hiltzea zen.

Zoritxarrez aipagarria da adimen-desgaitasuna duten haurrak, hala nola Down-en sindromea edo poliomielitisa, tuberkulosia edo meningitisaren ondorioak (itsutasuna edo gorreria, esaterako), ez zituela familia batek hartzen eta Tolosako Miserikordiara bideratzen zituztela bost urte betetzean. Haur alderrai horien kopurua (urtean 5 inguru) jaitsi egin zen XX. mendearen erdialdean, infekzioen aurkako farmako eraginkorrak eta lehen aipatutako gaixotasun infekziosoak desagerrarazi zituzten txertoak agertu baitziren. 1930 arte, Gipuzkoan tuberkulosiaren aurkako txertoa (BCG)[19] erabiltzen hasi ziren arte, baztangaren eta sukar tifoidearen aurkako txertoa baino ez zegoen.

1950era arte, haurren artean heriotza gehien eragiten zituzten gaixotasunak honako hauek ziren, hurrenez hurren: infekzioak eta intolerantzia gastrointestinalak; arnas infekzioak; meningitisa; tuberkulosia eta kukurrukua.

Amen jatorriari dagokionez, % 64 gipuzkoarrak ziren, % 13 nafarrak eta maizago 15 eta 25 urte bitarteko gazteak. Fraisorotik igaro ondoren, % 50 etxera itzultzen ziren eta gainerakoak inude gisa kokatzen ziren, etxeko zerbitzuan, eta gutxiengo bat ordena erlijioso batean sartzen zen, bereziki bihotz guztiz santuko oblatak.[20]

1921etik aurrera, anonimotasuna gordetzen zuten ama haurdunentzako ordainpeko banakako hamar gela gehitu ziren.[21]

1916az geroztik, zentroan erditzen ziren amak bi hilabetez gera zitezen saiatzen zen, eta, ondorioz, haurraren biziraupena hobetzen zen eta ama batzuek abandonua biraztertzen zuten.[20]

1923an, Pediatriari buruzko 2. kongresu nazionala egin zen Donostian, eta irailaren 4an, Juan Bravo Frías eta Juan Antonio Alonso Muñoyerro[22] biltzarkideek, besteak beste, Fraisoroko Sehaska Etxea bisitatu zuten, beste leku batzuetarako ikasteko.[23] Mediku horiek, 63 urtez Sehaska Etxea zuzendu zuten Alustiza doktoreekin batera, aitaren legezko identifikazioa formalizatzearen aldekoak ziren, eta horrek aukera emango zion amari semea ez uzteko, baina oztopo asko egon ziren eta ez zen egin.[24]

1981ean, Gipuzkoako Foru Aldundiak zentroa ireki zion "Asociación Guipuzcoana pro-subnormales" elkarteari, garai hartan "atzeratutako sakonera handiko" [25] pertsona artatzeko.

Fraisoroko Sehaska Etxearekin, XX. mendearen hasieran, Gipuzkoako probintzia antzinako atzerapen batetik ama eta abandonatutako haurra zaintzeko puntako lurralde izatera igaro zen, bere eperako administrazio-sistema egokiarekin.[26][27][28][29]

Fraisoro 1929

Fraisoro 1929

Guztira, 12.000 haur inguru igaro ziren Sehaska Etxetik, eta 3500 erditze inguru artatu ziren, horietatik gehienak ezkongabeak eta haurra behin betiko uzten zuten lehen umeak.[30] Lehen mailakoak ez ziren emakume ezkonduen edo ezkongabeen erditzeak, semea uzteko asmoz, probintziako beste amatasun batzuetan egiten ziren.[31]

Jesus Alustiza medikuak Fraisororen jarduera osoaren % 50 artatu zuen. 1890ean, Donostiako etxe-tornuan abandonatutako haurren heriotza-tasa % 52koa zen; Fraisoron, 1910ean, % 25ekoa; 1926an, % 12ra jaitsi zen, eta 1953tik aurrera, % 1ekoa izan zen.

Fraisoro Umezurtztegiko haurrak

Amaren hilkortasunari dagokionez, ez dago zenbatuta hilkortasun horren kopurua, baina kausarik ohikoenak erditze ondoko odoljarioa eta infekzio erdiberria. Berrogeiko hamarkadan hasi ziren odol-transfusioak besotik besora egiten, eta 1946an penizilina erabiltzen hasi ziren.39 XX. mendearen hasieran ama bat hiltzen zen 175 partetik behin.

1923an 333 haur egon ziren Zentroan, bere historiako handiena izan zena. Probintzian zehar kanpoko inudeekin banaturik, haur kopuru antzekoa zegoen, ahulenak Fraisoron geratuz. Azken hamarkadetan gutxituz joan zen eta 1976tik aurrera ez zituen 100 haur baino gehiago. Jaiotza-kopuru handiena 1948. urtean izan zen, non 76 haur jaio baitziren.

1931n, Jesus Alustiza medikuaren ekinari esker, jarraibide aurrerakoi bat ezarri zen hainbat hamarkadatan iraun zuen garairako; garai hartan, Aldundiak bi urtez ordaintzen zien ekonomikoki semea geratzea erabakitzen zuten amei, eta horrek behera egin zuen abandonatutako haurren kopuruan.[32]

1960tik aurrera, erditzeak Gipuzkoako Probintzia Ospitale sortu berrira bideratu ziren, eta, ondorioz, jaiotzak ia erabat murriztu ziren 1968ra arte, orduan jaio baitzen azken haurra.

Azken horrek, neurri antikontzeptiboetan izandako aurrerapenarekin batera, erakundeko haurren kopurua pixkanaka jaistea eragin zuen, 1994an itxi zen arte, orduan gerontologia-zentro bihurtu baitzen.[1]

Aldi baterako uzteei dagokienez, haurraren adinik ohikoena bizitzako lehen hilabetea zen, eta hori izan zen aldi kritikoena; izan ere, batzuk arazo neonatologikoekin iristen ziren Sehaska Etxera, hala nola pisu txikiko haurrekin, amagandiko edoskitze faltagatik, eta abar. Haur talde hori, oro har, familia biologikoek berreskuratzen zuten, abandonua bultzatu zuten miseria- edo osasun-arazoak gainditu ondoren.

Aranzadi Zientzia Elkarteak 1940 eta 1990 bitartean egindako ikerketa batean ondorioztatu zen haurren % 51 beren familia biologikoetara itzultzen zituztela, % 32 adoptatzen zituztela, % 5 debekatzen zituztela eta % 4 Tolosako Miserikordiara bideratzen zirela, bost urte bete zituztenean etxean hartu gabe. Datu horiek aldi baterako uzteak Fraisoroko behin betiko uztearen aldean zuen garrantzia indartzen dute.

2010ean "Fraisoroko amak, Fraisoroko aurrak" liburua argitaratu zen euskaraz, Euskal Etxearen historia eta 1903an sortu zenetik izandako hainbat pasadizo kontatzen dituena. Eva García Magriñá egileak aurkeztu zuen Cizurquilen. Liburu honetan bere historian gertatu ziren bi osasun-egoera ezohiko deskribatzen dira. 1920an, elgorri-izurrite batekin lotutako gripearen pandemia, sinabirusa, eta 1947an, Jesus Alustiza Urteaga medikuak deskribatutako toxikosi orokor bat izan zen:

"Abuztuan, egun sargori jarraituekin, gaixotasun gastrointestinalak hasi ziren, haur asko dituzten zentroen berezko epidemia-izaera hartuz. Ia denak jota zeuden egun bat iritsi zen. Gutxi gorabehera larriak diren 48 kirurgia akutu eta 23 toxikosi diagnostikatu ziren. Tratamendu bizia egin zen, isolamendua, hidratazioa, plasma transfusioa, etab. Langile guztiek, bereziki ahizpek eta nire semeak laguntzaile gisa, esan ezin zena landu zuten, baina, hala eta guztiz ere, 11 baja izan genituen eta egoera oso larri horretatik 12 haur salbatu ahal izan genituen ".[33]

Victor Ormaetxea medikuaren arabera, Fraisoron hil ziren azken haurrak Down sindromea zuen haur bat eta GIB/sida zuen beste haurra izan ziren[34]

1941ean, Jesus Alustiza medikuak eskatuta, Diputazio Probintzialak lehen mailako bereizgarri zuria eman zion Pilar Pano Castarlenas sor-markari, 1909.[35] urteaz geroztik Sehaska Etxean egindako lanagatik. Ildo horretan, 1986an, Xabier Aizarna Diputazioko presidente izandakoak oroitzapenezko plaka bat eman zion Sehaska Etxean Jose Antonio Alustizari, Fraisoron egindako lana aitortzeko.

2021ean Eva García Magriñáren "Mujeres de barro, infancias de cristal" liburuaren gaztelaniazko edizio berri bat argitaratu zen. Tabakaleran aurkeztu zen, abandonua bizi izan zuten emakumeek eta haurrek familian jasan zuten ulermen eza eta estigma soziala azpimarratuz.[36] Liburuan aipatutako datu eta testigantza asko Jesus Alustiza medikuaren eta Andres Izaskun Aldundiko agente bisitatzailearen dokumentu-ondaretik atera ziren.

Haurren abandonua Gipuzkoan, eta hedaduraz Espainian eta Europan, benetako holokaustoa izan zen.

Gipuzkoan ofizialki hamar mila haur abandonatu ziren XIX. mendean. Pairatzen zuten marjinaltasun sozial eta ekonomikoaren ondorioz, erdiak baino gehiago ez ziren bizi urtera iristen.[1]

Fraisoroko Sehaska Etxeak hobekuntza nabarmena ekarri zuen, haurren heriotza-tasa bere garaiko gizartearen antzeko zifretara eramanez.

Gipuzkoako Foru Aldundiak bere historian zehar eman duen zerbitzurik garrantzitsuenetako bat izan zen, gizarteak hainbeste diskriminatutako kolektiboari laguntza emanez.

Jesus Alustiza Urteaga 1940. inguruan

1951. urtera arte, Villabonako mediku titularrak ziren Sehaska Etxeko zuzendariak, eta egunero egiten zuten kontsulta Fraisoron.[11] Ordutik aurrera, zuzendariak mediku espezialistak izan ziren.

• Jose Joaquin Albea Larzabal. 1903 - 1909
• Toribio Albea Arregui. 1909 - 1923
• Jesus Alustiza Urteaga. 1923 - 1951.
• Julio Albea Urrutia (ginekologoa). 1951 - 1960.
• Jose Antonio Alustiza Iriarte (pediatra). 1951 - 1981) Kolaboratzailea 1946tik. Azken urteak Elena Alustiza alaba pediatraren laguntzarekin.
• Victor Ormaetxea Goiri (pediatra). 1981 - 1993

• La Casa Cuna de Fraisoro. Mujeres de barro, infancias de cristal.
• Mujeres de barro, infancias de cristal. Casa Cuna de Fraisoro. Asociación cultural Manuel Larramendi. Youtube.

• Jesús Alustiza Urteaga
• Zizurkil

• La Casa Cuna de Fraisoro. Manuel Larramendi Kultur Bazkuna. Kutxa Kultur.