Faltzes

Mikel Belaskok jasotzen duen bezala, aditu gehienek Faltzes izena latineko falx, falcis hitzetik eratorria izatearen alde egiten dute, "igitaia" esan nahi duena, herriaren armarrian ere agertzen den tresna.

Gaztelaniaren eraginaren ondorioz, zeinarentzat "hoz" ("igitai") eta "hoz" (arroila, Euskal Herrian foz deitua) homonimoak diren, batzuetan jatorrizko esanahia "arroila" dela pentsatu izan da, herria bi arroila sakonen artean baitago. Hala ere, kasu honetan jatorrizko latinezko ahotsa faux, faucis izango litzateke, eta, beraz, -l- hizkia azaltzea zaila izango litzateke.

Euskaraz, /z/ eta /s/ soinu frikatiboak (gaztelaniaz "z" edo "c" eta "s" hizkiekin adierazten dira) afrikarretan bihurtzeko Nafarroako euskaldunen ohiko erabilera, euskaraz "tz" eta "ts" irudikatuak hurrenez hurren, aurretik kontsonanteak daudenean l, n edo r betetzen da, eta hurbileko beste toponimo batzuetan ere ikus daiteke, hala nola Martzilla (Marcilla/Martzilla) edo Berbintzana (Berbinzana/Berbintzana) kasuan.

1964ko Baionako Euskal Idazkaritzaren Euskal Herriko leku-izenen zerrendan Falzes nolabait euskaratuta,[5] eta 1979ko Euskal Herriko udalen izendegian, Euskaltzaindiak Hatxarte edo Faltziz formak proposatzen zituen, eta 1990ean Faltzes aukeratu zuen arren.

Faltzesko armarriak honako blasoi hau du:[6]

Faltzesko banderak Faltzesko armarri dauka hondo gorri baten gainean.

Faltzes Erriberriko merindadearen hego-mendebaldean kokatzen da. Herrira heltzeko NA-115 errepidea hartu behar da Tafalla-Azkoiengo norabidean, Tafallatik 20 bat kilometrora eskuinean dagoen errepidea hartuz.

Faltzesko klima kontinental motako klima mediterraneoa da, negu hotz eta euritsu eta uda bero eta lehorrekin. Aldaketa termikoa handia da, eta udaberri eta udazkenean tenperatura maximo eta minimoaren arteko aldea hogei gradutik gorakoa izan daiteke. Horiek dira urtarorik euritsuenak, eta urtean, batez beste, 450mm euri baino ez du egiten. Batez besteko tenperatura 13 eta 14 gradu artekoa da. Urte osoan zehar iparreko ziertzo haizea nagusi izaten da, eta uda amaieratik udazkenera hegoalde eta hego-ekialdeko haizea nagusitzen da.

Jatorrizko landaredia erabat galdu da, eta gaur egun, herrigunearen inguruetan, XIX. mendetik aurrera birlandaturiko pinuak baino ez dira.

Faltzesen dagoen, itsasoaren mailatik 295 metrora, Nafarroako Gobernuak 1920n jarritako estazio meteorologikoa dago.[7]

Datu klimatikoak (Faltzes, 1981-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	18.6	21.0	26.4	30.0	36.0	39.0	44.5	42.0	38.5	31.0	25.0	20.5	44.5
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.4	11.8	15.6	17.8	22.2	27.2	30.0	29.7	25.3	19.6	13.3	9.7	19.3
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.7	7.2	10.4	12.3	16.5	20.8	23.4	23.2	19.4	14.7	9.5	6.3	14.1
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.9	2.6	5.3	6.9	10.7	14.4	16.9	16.7	13.6	9.9	5.6	2.8	8.9
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-9.0	-9.0	-5.0	-3.0	0.0	5.0	8.0	8.0	4.0	0.4	-6.0	-9.0	-9.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	28.8	24.9	32.0	51.6	50.5	37.3	22.0	19.6	38.4	48.6	43.9	35.9	433.6
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	25.0	21.0	36.2	39.0	73.0	42.0	51.0	32.8	82.8	45.8	45.0	36.5	82.8
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	7.7	6.4	7.3	9.2	8.7	5.8	3.9	4.3	5.5	9.0	8.9	8.5	85.3
Elur egunak (≥ 1 mm)	0.4	0.7	0.4	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.2	0.5	2.1
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8]

Antso I.a Gartzeitz

860. urtean Muhammad I.a Kordobakoak Erribera konkistatzeko ahalegina egin zuen, bai eta lurraldearen hegoalde guztia konkistatu ere, gaztelu askoren jabe eginda, Falah'san (Faltzes) gaztelua barne. Mende erdi geroago, Jabal-al-Bardiko borroka jazo zen eta Iruñeko errege Antso I.a Gartzeitzek emirra menderatu eta preso hartu zuen. Nafarroako erregeak Faltzes eta Kaparrotsu eskatu zizkien agintari musulmanei, emirra libre uztearen truke, eta horrela, bi herriak Iruñeko Erresumako gune kristauan sartu ziren.

924. urteko udan, Abd ar-Rahman III.a emirrak zuzenduriko armada handi batek Iruñeko Erresumari eraso zion berriro ere. Uztailaren 13an, musulmanak, Azkoien suntsitu ostean, Faltzesa heldu ziren, eta gazteluaren inguruei, herriko laboreei, eta hainbat ondasuni su eman zieten.

Musulmanen sartzeen aurkako defentsa-posizio garrantzitsua X. mendean, hurrengo bi mendeetan Nafarroako Erresumako barruti bat eratu zuen. Leireko abadia San Andres monasterioaren titularra izan zen, beharbada Antso III.a Gartzeitz dohaintzaz. Orreagako Santa Maria izeneko lursailak ere izan zituen. Bertako bizilagunek beren elizako patronatuari uko egin zioten 1263an Tibalt II.a Nafarroakoaren alde. Errege jaurerriko hiribildua zen, eta 1280an, urteko bular gisa, 1600 soldata, 400 kahitze gari eta beste hainbeste garagar eta olo zor zituen. Karga horiek jota, bere nekazariak, 1357an, Luis infantea Karlos II.a erregeko anaiaren aurka altxatu ziren, Erresumako gobernadorea zena, Faltzesko matxinada bezala ezagutzen zena. Eraso hartan parte hartu zuten biztanleetako batzuek hegoalderantz egin zuten ihes, erregearen mendekuaren beldurrez. Erregearen ofizialek dena den, herriko uzta eta ondasun guztiak hondatu zituzten eta hainbat atxiloketa egin zituzten. Kondenaturiko hemeretzi pertsonetatik zortzik, heriotza-zigorra jaso zuten.[9]

XIV. mendean zehar, biztanleriak nabarmen egin zuen behera Izurri Beltzaren eraginez. 1378an gogor jasan zituen Gaztelako gerraren ondorioak, eta Karlos II.a Nafarroakoak bere zerga-prestazioak arindu zituen, ondoren Karlos III.a Nafarroakoak 1423an egin zuen bezala. 1444an, Karlos Bianako printzeak bere elizako arrazionalen kopurua murriztu zuen, hamarrenak nahikoak ez zirelako. Joan II.ak behin betiko eman zion hiribildua Piarres Azkoiengoa handikiari 1470ean, eta haren alargun Isabel Foixekoak Katalina I.a erreginari utzi zion 1504an, baina Fernando Katolikoak berriro besterendu zuen 1513an Alonso Carrillo y Peraltaren alde, Faltzesko lehen markesaren alde. Erdi Aroan judu komunitate apal bat hartu zuen.

Faltzesek jaurerri gisa jarraitu zuen, XIX. mendearen lehen erdian erregimen hori desagertu zen arte. 1630ean, Faltzesko jaunek beren eskumenak zabaldu zituzten Faltzesko eta Azkoiengo jurisdikzio kriminala eskuratzean.

1662. urtean, faltzestarrek, markesari eta elizari hainbeste zerga ordaindu beharraz nazkaturik, baratxuriak landatzea erabaki zuten. Baratxuriak landatzeagatik ez zegoen hamarrekoa ordaindu beharrik, barazki berria zen eta. Horrela, gaur egun ere, Faltzesen baratxurien ekoizpena nabarmena da eta aintzatespena du.

1706an erregeordeak, Espainiako Ondorengotza Gerraren baitan, herriko 120 gizon gerrara bidaltzeko agindua eman zuen, Tuterara alegia, foruek agindu bezala, baina faltzestarrek ez zuten agindua bete. Erregeordeak Santa Cruz komisarioa eta beste bat bidali zituen matxinoak arrastoan sartzeko asmotan, baina izena emandakoen aita batek eraso eta bidalitakoen bat hil zen.[10]

1802an, hiribilduak hiru harriko irin-errota eta lau habeko olio-errota zituen. 7453 lur ureztatu lapurtu zeuden, eta oso barazki eta fruitu onak ematen zituzten. Gainera, Kaltzeta iturri minerala ezagutzen zen, bere mendietan. Faltzesko markesek, agintari zibilak hiribilduaren jauntxo izendatzeaz gain, eliz patronatu eskubidea ere bazuten, eta, beraz, priorra, bikarioa eta hamabost onuradun osoak izendatzen zituzten, eta, beste lau apaizekin batera, XIX. mendearen hasieran parrokia-eliza zerbitzatzen zuten bi komunikabideetako biak. 1847an eskola bat zuen, eta hango irakasleak 6000 erreal hautematen zituen urtean; ospitalea zegoen, zentsu batzuetako etekinekin eta karitatearekin; ureztatze-lapurtutakoak 8000 inguru ziren orain; Arga ibaiaren gaineko zubiak zortzi begietako bat galdu zuen, gerraren ondorioz. Larreak hain ugariak zirenez, urtearen zatirik handienean 17 000 edo 18 000 abelbururi eusten zieten. Gari-uzta urtean 20 000 lapurretatan estimatzen zen.

XX. mendearen hasieran, eskolak hiru umerenak ziren, bat parkuluena eta bat helduena eta ikastetxe bat Karitateko Ahizpena; guardia zibilarena jarria zuen; ospitaleari 1910ean inauguratu zen asilo bat gehitu zitzaion, Fausta Elorzen babesarekin; hiru pattar fabrika eta bi alkohol-fabrika, gurdiak eta talajeak eraikitzeko tailerrak, bost txokolate-labe eta upel.[10]

XX. mendeko gertakaririk odoltsuena Gerra Zibilean gertatu zen, 1936ko uztailaren 18aren ondorengo egunetan, errepresioa zabaldu zen Erribera guztian eta hainbat hilketa egin zituzten matxinatuek, guztira 29 faltzestar erail zituzten.

1960ko hamarkadatik aurrera, industriaren garapenari esker, hainbat enpresa berri sortu ziren herrian. Dena den, industria-jarduera asko ezin izan zuten herrian ezarri, nekazaritzatik bizi ziren herriko familiarik aberatsenek boterea galtzeko izan zuten beldurragatik. Horrek, epe luzera, industria Erriberako beste herrietara eraman zuen, lan-baldintza kaxkarragoak emanez faltzestarrei, eta hala, biztanleriak beherantz egin zuen 1970eko hamarkadatik aurrera.

Nafarroako Gobernuak industrialdeak sustatzeko sortutako Nasuinsa elkartearen ekimenez, La Vergalada industrialdea eraiki zen XXI. mendearen hasieran. Eraikuntza lanak 2006an hasi eta urtebete geroago hiritartzea amaitzean enpresen pabiloiak eraikitzen hasi ziren. Industrialdea Los Rebollos izeneko gunean dago eta 158 839 metro koadroko azalera dauka.

Industrialdea N-121 errepideko sarbide zuzenetik gertu dago.

Horrez gain, Erdi Aroan, Fustiñana, Tutera, Cortes, Buñuel, Zarrakaztelu, Melida, Kaparrotsu, Alesbes, Cadreita, Valtierra, Arguedas, Santakara, Martzilla, Cabanillas, Azkoien, Funes, Milagro, Corella, Olibako monasterioa, eta Erronkariko ibaxa eta Zaraitzuko ibarrekin batera, Nafarroako Bardeako elkartea osatu zuen Faltzesek, Bardeako lur komunak nekazaritzarako erabiltzeko asmoarekin.

Faltzesko Moncayuelo eta Vedadillo izeneko guneetan, Nafarroako Gobernuak eraikitako "Moncayuelo" eta "Vedadillo" izeneko parke eolikoak daude. Lehenak 48,00 megawattekoa potentzia dauka eta bigarrenak 49,50 megawatteko potentzia. Bi parkeen jabea Acciona Energia da.

2011n hiru zerrenda aurkeztu ziren, baina espainiar epaitegiek Faltzesko Ezkerra legez kanpo utzi zuten ezker abertzalearekin loturak zituelakoan.

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.

1868an eraiki zen, eta harlanduzko hiru zatitan banatuta dago. Beheko solairuan arku hirukoitza dago, eta lehen solairuan, bost baoz osatutako balkoi zabala. Azken solairuan XVIII. mendean egindako ikur barrokoa dago. Udaletxearen fatxadaren ondoan, Iruñeko udaletxearen plazan egondako kale argi modernistak daude, Iruñeko udalak Faltzesi oparitu ostean.

• HELBIDEA: Foruen Plaza, 11

Faltzesko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Sara Fernandez Allo da, Nafarroako Alderdi Sozialista zerrendakoa. Zinegotziak 10 daude:[12]

• Gloria Olcoz Luis (Nafarroako Alderdi Sozialista)
• Maria Pilar Juguera Busto (Nafarroako Alderdi Sozialista)
• Alicia Echeverria Jaime (Nafarroako Alderdi Sozialista)
• Francisco Javier Soto Alfaro (SOS Faltzes)
• David Tejada Ramos (SOS Faltzes)
• Javier Vidondo Navarro (SOS Faltzes)
• Jorge Olalde Armendariz (SOS Faltzes)
• Valentin Garcia Olcoz (Faltzesko Elkarte Independentea)
• Elena Troyas Martinez (Faltzesko Elkarte Independentea)
• Maria Mar Echeverria Gurrea (Faltzesko Elkarte Independentea)

Faltzesko Udalan 11 batzorde ditu. Horietako bakoitzaren buruan hautetsi bat dago:[13]

• Gizarte Ongizatea eta Osasuna (Maria Pilar Juguera Busto)
• Jaiak (Valentin Garcia Olcoz)
• Garapen Ekonomikoa (Jorge Olalde Armendariz)
• Partehartzailea, Berrikuntza eta Komunikazioa (Francisco Javier Soto Alfaro)
• Kirola (Elena Troyas Martinez)
• Ingurumena eta Trantsizio ekologikoa (Javier Vidondo Navarro)
• Kultura (Maria Mar Echeverria Gurrea)
• Gazteria (David Tejada Ramos)
• Hezkuntza eta Berdintasuna (Alicia Echeverria Jaime)
• Hirigintza (Gloria Olcoz Luis)
• Kontuak (Sara Fernandez Allo)

1979tik, Faltzesek 7 alkate izan ditu:

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Faltzes ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[15]

Koldo Zuazok, 2010ean, Faltzes ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[16]

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Faltzes eremu ez-euskalduneko udalerria zen, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania zen. 2001eko erroldaren arabera, herritarren % 1,65k zekien euskaraz, 2010ean % 1,65 eta 2018n % 2,70k.

2009ko Piloneko entzierroa

Faltzesko jaiak ospatu bitartean (abuztu bukaeran), eta umeentzako egunean izan ezik, Faltzes ondoko mendietan barrena Piloneko entzierroa antolatzen da. Entzierroan bigantxak erabiltzen dira. Ekitaldia goizeko bederatzietan hasten da, nahiz eta ordu eta erdi lehenago, entzierrotxoa izaten den (bigantxak entzierroa hasten den tokira eramaten dituztenean).

Bigantxak ibilbidearen hasierara eramatean, jendea isilik egoten da, eta herritarrek muinoaren goialdetik ikusten dute dena. Goizeko bederatzietan, herriko gazteak ibilbidean jarri, eta txupinazoa jaurtitzean, bigantxak aske uzten dituzte eta entzierroa hasten da. Gazteek Lerinerako antzinako bidean zehar korritzen dute, alde batean mendia, eta beste aldean amildegia dutela. Askotan, bigantxaren bat amildegian behera erori eta aske geratzen da, eta zauritu ugari izaten da urtero.

• Errege Magoen kabalgata, urtarrilaren 5ean
• Zuhaitzaren eguna, martxoaren 1ean
• Gazteriaren jaiak, apiril bukaeratik maiatz hasierara artean
• Euskararen eguna, ekainaren lehengo asteburuan
• Elurretako Ama Birjinaren jaiak, abuztuaren laugarren asteburuan
• Baratxuri eguna, uztailaren amaieran