Ezkaroze

Ezkaroze -oz amaiera duten euskal toponimoen sortakoa da. Julio Caro Barojak defendatzen zuen toponimo horiek -oz atzizkiari lotutako izen propio batetik zetozela, eta -iz edo -ez bezalako beste atzizki batzuk -icus atzizkiaren bilakaeratik sortu zirela. Atzizki horrek Iberiar Penintsulako latinezko hizkuntzetan erabilitako patronimikoak ere sorrarazi zituen. Caro Barojak uste zuen toponimoa Scaurus, Scatius edo Scarus ezizenarekin lotuta egon zitekeela. Hala ere, udalerri honen izenaren erregistro zaharrenek (XI. mendea) Escaloz, Escaloçe, Eschaloçe bezala aipatzen dute, eta, horren ondorioz, Ricardo Zierbide bezalako beste filologo batzuek garai galiar-erromatarreko izen propio batean pentsatzen dute.

Julio Caro Barojaren ustez, toponimiari aplikatutako -oz, -ez e -iz atzizkiek adierazten zuten antzinaroan tokia atzizkiari lotuta agertzen zen pertsonaren jabetzakoa izan zela, eta Erdi Arotik Erromatar Inperioaren garaira arteko jatorria izan zezakeela.

Ezkarozeko armarria Zaraitzuko armarria da. Armarri honek honako blasoi hau du:[5]

Ezkarozeko bandera Zaraitzuko bandera da. Armarria, gainean kasket bat eta bi aldeetan lanbrekinak dituela irudikatzen da, baita azpian "Azkenean konta" goiburua duela ere. Bandera honek Zaraitzuko armarri eskuinerantz biratzea dauka San Andresen gurutze gorri baten gainean, hiruki berdez inguratua. Bandera hau bera da Zaraitzu osatzen duten herri guztientzat, Otsagabiarentzat izan ezik; izan ere, herri honek bandera bera erabiltzen du, baina hiruki urdinak ditu.

Ezkaroze Zangozako merindadearen ipar-ekialdean kokatzen da, Iratiko oihanetik hurbil. A-21 autobideak Iruñarekin lotzen du eta NA-140 errepideak Auritz eta Izabarekin. Zaraitzu ibaiak herria zeharkatzen du.

Ezkarozek klima atlantiko eta mediterraneoaren ezaugarriak dauzka, zenbat eta iparralderago edo hegoalderago egin tenperatura eta prezipitazioak gehiago aldatzen dira. Urteko batez besteko tenperaturak 6 eta 10 gradu bitartekoak dira, eta prezipitazioak 1.400 eta 1.800mm bitartekoak. Urteroko egun euritsuak 130 inguru izaten dira.

Zaraitzun dagoen Ezpartza udalerrian, itsasoaren mailatik 695 metrora, Nafarroako Gobernuak 1974n jarritako estazio meteorologikoa dago.[6]

Datu klimatikoak (Ezpartza, 1974-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	19.0	23.0	25.0	28.0	32.0	36.0	38.0	38.0	35.0	29.0	23.0	21.0	38.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	8.2	9.6	12.6	14.2	18.7	23.5	26.8	26.6	22.6	17.4	11.7	8.6	16.7
Batez besteko tenperatura (ºC)	3.4	4.3	6.8	8.7	12.6	16.6	19.2	19.1	15.6	11.6	6.8	4.1	10.7
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	-1.3	-1.0	1.0	3.2	6.6	9.7	11.5	11.5	8.5	5.8	2.0	-0.4	4.8
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-17.0	-14.0	-13.0	-4.0	-2.0	1.0	3.0	0.0	0.0	-3.0	-10.0	-13.0	-17.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	106.8	99.9	88.5	124.4	101.6	64.1	45.4	51.2	79.7	122.1	136.5	139.0	1159.2
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	63.5	51.0	55.7	45.4	42.7	53.0	57.4	82.0	76.0	111.2	77.0	74.2	111.2
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	13.4	11.7	12.1	15.5	15.9	10.1	7.7	8.4	10.1	14.2	14.6	13.8	147.5
Elur egunak (≥ 1 mm)	4.8	5.2	3.7	2.7	0.5	0.0	0.0	0.0	0.0	0.1	1.9	4.1	23.1
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[7]

Antso VII.a Azkarra

Ezkarozeren historiak Zaraitzuko ibaxaren historiarekin bat egiten du. VIII. mendetik aurrera, ibarreko biztanleek autonomia politikoari eta subiranotasunari eutsi zieten. Ibar osoak alkate bakarra zeukan, "alkate nagusi" izenarekin deitua.

Bere zortzi jabeek edo sortzaileek Leireko abadiari eman zioten 1046an Santa Maria monasterioa, 1034an bertan lursail bat eskuratu baitzuen dohaintza bidez. 1072an, Orhi mendiko godalet batzuen besterentzearen lekuko gisa agertu ziren 19 herritar; geroago bezala, bigarren lekuan dago herria, Otsagabiaren ondoren, Zaraitzuko Unibertsitateko kideen artean. Gizarte-egoera bilauko bizilagunek beren urteroko paparra Nafar Koroari ematen zioten, ibaxako gainerakoekin batera, harik eta Leonor I.a Nafarroakoak 1469an hari kaparetasun pribilegio kolektiboa eman zion arte.[8]

Larrea mendiaren inguruetako batean, hegoaldera begira, duela urte asko biztanlerik gabeko gotorlekua egon zen, Zaraitzu ibaxaren zati bat, ibaxa horren izen bereko ibaiak iparraldetik hegoaldera zeharkatzen zuena. Gotorleku horren agintea eta alkatetza Antso VII.a Azkarraren erregealdian egiten zuten, hau da, Ezkarozeko jaun Ramon Ezpartzakoa jaunaren, Artiedako jaun Semeno Artiedakoaren semearen, erreinaldi horretan eta erregeen erregealdian Tibalt I.a Nafarroakoa eta haren seme Tibalt II.a Nafarroakoa, azken honen bigarren gurutzadan hil zena. Ezparzatarren izendapena, eskualdeko ospetsuenetako bat eta jada desagertuta dagoen bere oinetxea, Nafarroako Erresumako Gortean oso leinu gisa distiratu zuen. Gizon horietako bat, aipatutako bi horien artean egon zitekeena, Antso VII.a Azkarra erregearekin joan zirenen artean dago, Navas de Tolosako guduan.[9]

Ezkaroze herria sorginkeria prozesu batean murgilduta egon zen 1539an. Auzitegiek bidalitako legelaria Camus komisario gaztea izan zen. Akusatuen artean, Lope Ezpartzakoa Zaraitzuko alkatea bera, Otsagabiko lau sorgin eta Ezkaroze, Espartza, Itzaltzu eta Jaurrietako beste batzuk zeuden. Lope Ezpartzakoak egozten zitzaizkion gertaera fantastikoei emandako erantzuna zentzuzko eredua eta fede lanbide sentitua da. Errege Kontseiluak erbesteratutako hilabete batzuetako epaiak eman zituen ustezko sorgin horien aurka.

1793ko martxoan Frantziako Konbentzioak gerra deklaratu zion Espainiako Erresumari. Urte bereko ekainean Zaraitzu ibaxan hasi ziren liskarrak. Haraneko alkateak 300 gizoni izena ematea proposatu zuen, baina plan hori ezin izan zen gauzatu hornikuntza eta mantenu arazoak zituelako, mugako portuak gordetzera mugatuz. Ekainaren 26an, goizaldean, tropa frantziarrak ikusi ziren Orhin, eta berehala egokitu ziren defentsarako, eta Otsagabia, Itzaltzu eta Ezkarozeko 180 gizon joan ziren arriskuaren lekura. Goizaldeko hiruretan tiroketa hasi zen, eta Bikendi Adote ibaxako alkateak idatzi zuenez, etsaia arbuiatzeaz gain, Erroimendiko zelaira ere jazarri zuten, elur ekaitz baten erdian. Biharamunean, jende guztia bildu zen bailaran, eta 450 gizon ere bildu ziren. Frantziarrak zirikatu zituzten, baina hauek ez zuten erantzun. Gainera, Erronkaribarretik milizianoen hiru konpainia heldu ziren, eta zaraitzuarrak beren herrietara erretiratu ziren, 24 herrikide utziz tropak indartzeko. Hurrengo egunetan barrakoiak egin ziren soldaduentzat eta gotorlekuak leku estrategikoetan.[10]

1845era arte, ibaxako alkateak gobernatu zuen, erregeordea izendatzen zuena, baita herriko alkateak ere, honek bere bizilagunen artean aukeratzen zuena. Herriak berak ere haien artean aukeratzen zituen errejidoreak. 1802an Ezkarozeko irin-errota bat eta batan bat zituen Zaraitzu ibaiaren gainean. 1847an eskola bat zuen, eta bertako irakasleak 1400 erreal jasotzen zituen. Artileak, gazta, ganadua eta larruak esportatzen zituen; oihalak egiten ziren. 1845az geroztik, Zaraitzuko besteengandik erabat bananduta geratu zen Ezkaroze. Gure mendean zerrategia eta ehungintza zituen, baita errota ere.

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.

Ezkarozeko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Pablo Mikeleiz Compains da, Jasule zerrendakoa. Zinegotziak 6 daude:[12]

• Maia Ederra Barber (Jasule)
• Irma Uribarri Fernandez (Jasule)
• Ana Garreta Ekai (Jasule)
• Ignacio Sanz Perez (Jasule)
• Nerea Rekalde Ariz (Jasule)
• Ana Isabel Rekalde Eseverri (Jasule)

1979tik, Ezkarozek 3 alkate izan ditu:

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Zaraitzuko herri guztiak sailkatu zituen, ekialdeko behe-nafarrera euskalkian, hegoaldeko Pirinio ibarretik bakarra.[14]

Koldo Zuazok, 2010ean, Zaraitzuk atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[15]

Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Zaraitzuera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Zaraitzuko mintzaira zaharra oso hiztun gutxik dakite. 2007ko udazkenean, 2 zaraitzuerazko euskaldun behintzat baziren Otsagabian eta Jaurrietan, 93 eta 86 urtekoak.

Ohiko janzkerari dagokionez, Zaraitzu ibaxak adierazpen aberatsa du, kanpoko modismoen eraginei aurre egin dien nortasun errotua transmititzen duena. Jantzi horietako batzuk egun seinalatuetan ikusten dira oraindik, jaiak, erromeriak eta beste ekitaldi batzuk direla eta. Nafarroako artxiboan dagoen 1817. urteko dokumentu baten arabera, Zaraitzu ibaxako bizilagunak eta bertakoak beren jantziagatik bereizten ziren. Oihal horiek beraiek egiten zituzten beren aziendaren artilearekin, eta beren etxeetan garbitzen, iruten eta ehuntzen zituzten. Oihalezko piezak, gero, batanatuak, ehunduak eta tindatuak izaten ziren. Haiek ebaki, josi eta egiten zituzten arropak.

Mauleko apretagile talde bat

1860tik aurrera, Erronkaribar eta Zaraitzu ibarretako neskek Zuberoako Maulera bidaiatzen zuten abarketaren sasoia lantzeko. Lana gogorra zen. Urtez urte udazkenetik udaberrira arte lan egiten zuten, eta horregatik ziren ezagunak "enarak" bezala. Abarketaren merkatuak garai oso bat markatu zuen Maule-Lextarreko ekonomian, eta ibar horien emigrazioak biztanleria nabarmen handitu zuen. Apretagile batzuk 14 urterekin joaten ziren beren adinari buruz gezurretan lan egitera.

Maulera iristean, etxe beretan bizi ohi ziren, eta etxejabeei ordaindu egiten zieten lo egin eta jateagatik. Denek partekatzen zuten lehen platera, bigarrena neskek erosi behar zuten. Bertakoekin euskaraz komunikatzen ziren, euskalkiak nahiko antzekoak baitira. Tailerretan, bakoitzak lan bat egiten zuen. Batzuek oihala josten zuten, beste batzuek soka jartzen zuten, etab. Bizi zuenak dioenez, batzuetan besoetako minagatik ezin zuten lorik egin, egunean zehar egindako ahaleginagatik.

Gertaera bitxi eta garratzak gertatu dira abarketen inguruan. Eaurtar batek dioenez, urtebetez, nesketako batzuk Gabonak pasatzeko itzultzea erabaki zuten, baina ez ziren Jaurrietara iritsi, ezta Maulera itzuli ere. Handik irten eta ez ziren hona iritsi. Abodi mendilerroa, elur-ekaitz batekin, oztopo fisiko gaindiezina da. Udaberrian, elurra joan zenean, hilda agertu ziren denak Abodin, Paso Zabalean, eskutik helduta.[16]

Otsagabiko Done Joanes eliza

Ogi bedeinkatuaren tradizioa, Zaraitzun, antzina-antzinakoa da, eta oraindik bizirik dirau ibaxako herri batzuetan (Otsagabia, Ezpartza, Jaurrieta, Ezkaroze, Orontze, etab.). Igandero, herriko familia batek eramaten du ogia xerratan moztuta igandeko mezara. Ogia, herriko etxe bakoitzetik astero txandakatzen joango den egurrezko artesa batean lekualdatzen da. Ogi hau mezaren sagaratzean bedeinkatzen da eta honen ondoren fededun bakoitzari banatzen zaio. Duela urte gutxi arte, Otsagabian, ogia gizonei bakarrik banatzen zitzaien, baina udalaren erabaki batek tradizioa aldatzea eragin zuen eta, gaur egun, gizonen eta emakumeen artean banatzen da. Ogia sagaratu ondoren, salacenkoek ekitaldiari buruzko abesti bat abesten dute. Ohitura da, halaber, ogi honen zati bat etxe bakoitzera eramatea. Entregatzeko unean, honela zioen bere artean: "Bakea eta ogia izan itzazu urte osorako".

Hildakoen argia duela urte gutxi arte mantendu den tradizioa da, ibaxako herrietan. Zaraitzuar baten hileta-egunean, familiak maindire zuri bat jartzen zuen elizaren albo batean. Bere gainean argizaiolak jartzen ziren, handiak eta txikiak. Argizari horiek oihal beltz batean bildutako egur zati bat -hildakoa heldua bazen behintzat- edo zuria -hildakoa haurra bazen ere- ziren, argizarizko kordoia biltzen zuena. Heriotzaren hurrengo urtean, senide batek egunero eraman behar zuen mezatara argizari txikia. Gantzudura Santuaren garaian ere, gaixoaren senide hurbilenek hildakoen argizaria edo argia eraman behar zuten.[17]

Urteak zonbat egun tu abesti herrikoiak aspaldian herri honetako gazte batzuei jazotako ezbehar eta espetxeratzea kontatzen du.

• Kintoen xeiek eta Muskildarako erromeria, ekainaren bigarren asteburuan
• Karmengo Andre Mariaren xeiek, uztailaren hirugarren asteburuan
• Done Erromanen eguna, azaroaren 18an