Ezkabarte

Ezkabarte[3][lower-alpha 1] Euskal Herriko udalerri eta ibar bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Iruñeko merindadean eta Iruñerria eskualdeko Ibarrak azpieskualdean dago, Iruñea hiriburutik 6,4 kilometrora. Altuera 429 eta 977 metro artekoa da, eta 33,88 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 1837 biztanle zituen.

Ezkabarte
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Orikain, Arre eta Azotz kontzejuak Ezkabatik
Ezkabarte bandera
Bandera

Ezkabarte armarria
Armarria

Map
Kokapena
Herrialdea Euskal Herria
Lurraldea Nafarroa Garaia
Merindadea Iruñea
EskualdeaIbarrak (Iruñerria)
Administrazioa
Estatua Espainia
Erkidegoa Nafarroa
BarrutiaIruñea
Izen ofiziala Ezcabarte
Alkatea
(2015-2027)		Pedro Maria Lezaun
(bizilagunak)
Posta kodea31194
INE kodea31101
Herritarraezkabartear
Geografia
Koordenatuak42°52′22″N 1°37′58″W
Azalera34 km²
Garaiera429-977 metro
Distantzia6,4 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria1.837 (2023:  20)
alt_left 861 (%46,9)(2019) (%51,4) 944 alt_right
Dentsitatea54,22 biztanle/km²
Zahartzea[1]% 13,22
Ugalkortasuna[1]‰ 42,08
Ekonomia
Jarduera[1]% 82,35 (2011)
Desberdintasuna[1]% 0 (2011)
Langabezia[1]% 10,52 (2013)
Euskara
Eremuaeremu mistoa
Euskaldunak[1][2]% 16,70 (2018: %4,35)
Datu gehigarriak
Sorrera1857. urtea (administratiboki)
Oharrakwww.ezkabarte.es

Ezkabarte Pirinioaurreko ibarra da, Iruñaren iparraldean kokatua, baina Ezkaba mendiak bereizten du haranetik. Horregatik, hiriburutik gertu egon arren, bere izaera landatarra mantentzea lortu du. Azken urteotan, Orikaingo industrialdearen eraikuntzarekin eta Arre kontzejuaren garapenarekin, biztanleria eta jarduera handitu egin dira. Ultzama ibaiak zeharkatzen duen ekialdeko zatia komunikazio-korapilo garrantzitsua da, N-121-A errepidea Iruñeko ingurabidearekin lotzen baitu.

Bertako biztanleak ezkabartearrak dira. Ibarburua Orikain kontzejua da, non udaletxea da.

Izena

Ezkabarte beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[4]

  • Eçquauart (1237)
  • Ezcavart (1268)
  • Eçcauart (1270)
  • Val de Ezquauart (1350)
  • Val d'Ezcauart (1366)
  • Val de Ezcabarte (1534)
  • Ezcabarte (1767)
  • Vale de Ezcabarte (1800)
  • Ezkabarte (1974)
  • Ezkabarte (2009)

Etimologia

Begi hutsez, badirudi Ezkabarte euskal toponimoa dela, Ezkaba (mendia) + -arte (udalerriak mendiarekiko duen kokapena adierazten duen atzizkia) hitzetik datorrena. Horrela, "Ezkaba artean dagoena" esan nahiko luke, mendia "C" formaren antzekoa baita, eta ibarra barrualdean geratzen da.

Baina Mikel Belaskok dioen bezala, izen horrek agian ez du mendia aipatzen, izen bereko herria baizik: Ezkaba. Horrela, Belaskoren ustez, izena Canal de Ezkaba ("Ezkabako kanala") euskarazko bertsio tradizionala izan daiteke. Izen horrekin ezagutzen da gaztelaniaz Ezkaba eta Ezkaba Txiki mendien artean dagoen ibarbidea, Iruñeko Ezkaba auzoaren iparraldean (menditik hartzen du izena) eta Ezkaba herriaren hegoaldean. Horrela, -arte haitzarteari erreferentzia egingo liokeela iradokitzen du, Arakil eta Itza artean dagoen Oskia haitzartea bezala, Iruñerrirako beste sarreretako bat, tradizionalki Oskiate edo Oskiarte bezala ezagutzen zena. Horrela, haitzartearen izena haran osora hedatuko zen azkenean.[5]

Ezaugarriak

Armarria

Ezkabarteko armarriak honako blasoi hau du:[6]

«

Armarri erdibituta: lehen hondo urdin batez eta aurrean urrezko arrano batez osatuta dago eta bigarren hondo hori batez eta aurrean lehoi gorri batez.

  »

Mende bat baino gehiagoz, 1840tik 1953ra bitartean, gurutze bat erabili zuten armarri gisa, Goñiko jauregiko armarriei erreferentzia eginez, zalantzarik gabe. 1953tik aurrera, kontsignatutakoetara itzuli ziren, historikoki dagozkienak.

Bandera

Ezkabarteko banderak Ezkabarteko armarria dauka hondo gorri baten gainean. Armarriak eguzki bat du gainean.

Geografia

Iruñeko merindadearen ekialdean dago, Nafarroako Mendialdean.

Inguru naturala eta kokapena

Udalerria Iruñeko saihesbideak (PA-30) eta N-121-A errepide nagusiak zeharkatzen dute, baita Aitzoainekin lotzen den tokiko errepide batek ere. Udalerriaren erliebea Ultzama ibaiaren ibarrak definitzen du ekialdean, eta Pirinioaurreko lur-eremu menditsu batek gainerako lurraldean. Hegoaldean, gainera, Ezkaba mendia nabarmentzen da (895 metro), Iruñearekiko eta haren metropoli-eremuarekiko hegoaldeko muga egiten duena. Geografikoki, Atarrabiako lurraldea ere haranaren parte da, nahiz eta lotura administratiboak inoiz ez izan.

Klima eta landaredia

Ezkabartek klima atlantiarra dauka, urteko batez besteko balioek erakusten duten moduan. Urteroko prezipitazioak 1.000mm eta 1.400mm bitartekoak dira, eta tenperaturak 10 eta 13 gradu artekoak. Egun euritsuak 120 inguru izaten dira. Euria urte osoan zehar egiten badu ere, uda garaian hilabete bateko lehortea izan ohi da.

Prezipitazio ugariek eraginda, landaredia eta basoak ugariak dira. Basa pinuak, pagoak eta beste hainbat zuhaitz espezie daude ibarreko basoetan.

Estazio meteorologikoa

Ezkabarten ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Txulapain pareko udalerrian, estazio bat dagoen Beltzuntze kontzejuan, itsasoaren mailatik 530 metrora, Nafarroako Gobernuak 1988an jarritako estazio meteorologikoa dago.[7]

    Datu klimatikoak (Beltzuntze, 1988-2022)    
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 18.0 20.0 25.0 28.0 33.3 39.5 40.3 40.5 37.0 30.0 22.0 17.1 40.5
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 8.5 10.0 13.3 16.3 20.0 25.3 27.6 27.8 23.9 19.1 12.1 8.9 17.7
Batez besteko tenperatura (ºC) 5.2 6.0 8.6 11.3 14.4 18.9 21.1 21.3 18.1 14.4 8.7 5.6 12.8
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 1.9 2.0 3.8 6.2 8.8 12.6 14.7 14.8 12.3 9.6 5.3 2.3 7.9
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -8.0 -8.0 -9.0 -1.8 -1.0 2.0 7.0 8.0 4.0 -2.0 -7.0 -10.0 -10.0
Pilatutako prezipitazioa (mm) 113.4 100.1 95.5 106.3 74.5 63.0 34.7 35.8 57.1 80.4 134.8 112.6 1008.3
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 75.0 49.0 57.5 63.0 44.0 63.0 45.0 84.0 72.0 63.0 80.5 122.0 122.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 13.8 12.8 12.3 14.9 12.4 8.7 6.6 6.3 8.7 11.8 16.0 13.9 138.0
Elur egunak (≥ 1 mm) 0.1 0.2 0.4 0.4 0.4 0.2 0.3 0.2 0.0 0.0 0.1 0.1 2.2
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8]
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Banaketa
Orikaingo azulejuzko seinalea.

Ezkabartek 8 kontzeju ditu:

Gainera, beste 3 leku batzuk ere badaude, hala nola:

Bestalde, etxalde bat du ibarran:

Azkenik, udalerrian 4 herri hustu daude:


Historia
Soraurengo gudua, Edward Hawkek margotua

Ibar gisa dokumentatuta dago 1145eko testu batean, Leireko monasterioko artxibo zaharretik datorrena. Bere lekuak, adibidez, 1268ko "Rediezmoaren Liburuan" daude. Erdi Aroan zehar, Arre eta Orikain Orreagako monasterioarenak izan ziren 1406 arte, non biak Nicolau Blanci saldu zizkioten. Ezkaba, bere aldetik, sute baten biktima izan zen 1450ean agramondar eta beamontarren arteko borroketan.

1594. urtean eztabaida biziak izan ziren Eusako apaizaren eta Makirriainekoen eta Ezkabarteko gainerako herrien artean, bikarioak uste baitzuen Eusako gurutzea lehen postuan zegoela eskualdeko ermitetara egiten ziren prozesioetan. Auzia epaitegietara eramanda, epaiak arrazoia eman zion eusatarrari, Eusaren gurutzea besteen aurretik jarririk.[9]

Filipe IV.a Espainiakoa erregeak eskatuta, 1642an Nafarroa Garaiak 1300 gizonen herena altxatu zuen, lau hilabetez Katalunian eta Aragoin erregearen kontura zerbitzatzeko, La Motte mariskalaren agindupean inguru hartan sartu ziren frantziarren aurka. Tertzioa Geronimo Aiantz Xabier landa-mariskalak aginduta atera zen Nafarroatik, Aragoira Cortestik sartuz. Fuentes de Ebron, erregea bera eta bere balidoa, Olivares konde-dukea, Nafarroako indarrak ikuskatu zituzten, ia 130 gizon falta zirela aurkituz. Desertoreen artean Ezkabarteko hiru zeuden. Tertzioak Alcañiz aldera jarraitu zuen, eta Filipe erregeak Lleida aldera joan nahi zuen. Desertzioen zati handi bat 1640. urtean Tamarit de Lliteran bi heren nafarrek jasandako hondamendiaren ondorioz gertatu zen. Gau batean 600 gizon galdu zituzten nafarrek.[10]

XIX. mendearen hasieran, bailarako batzar komunak San Martzial baselizan zeuden, Sorauren udalerrian. Errejidore bat zegoen han, auzotarrek aukeratua, eta errejidore horrek gobernatzen zuen lekua bailarako diputatuarekin, erregidore guztiek batera izendatzen zutena. Jaurerrietan, berriz, dagozkien jaunek izendatzen zituzten agintariak.

Iberiar Penintsulako gerrapean, 1813ko uztailaren 27an, gudu bat egin zuten Soraurenen Soulten agindupeko tropa frantziarrek eta Wellingtonek gidatutako hispaniar-ingelesek.

XX. mendearen hasieran, bi errota zeuden bailara osoan, eta, 1905etik, ibartar talde batek sortu zuenetik, zentral elektriko bat Soraurenen bertan, Ultzamatik eratorritako kanal baten azpian.[11]

Demografia

2023 urteko erroldaren arabera 1837 biztanle zituen Ezkabartek.[12]

1842 1857 1860 1877 1887 1897 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991 2001 2011 2021
- 1135 1125 1157 1122 1051 1154 1262 1210 1193 1043 1046 934 948 903 946 1261 1686 1809
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Ezkabarteko kontzeju, leku eta etxaldeetako biztanleriaren banaketa 2022an
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia

Azken hamarkadetan, Orikaingo industrialdean enpresa ugari ezarri direla ikusi da, Nafarroako errepideetan duen abantailaz baliatuta. Horrela, garraioari eta automobilari zuzendutako industria da nagusi. Ostalaritzaren sektorea ere Iruñetik gertu dagoelako nabarmentzen da, kanpin batekin eta ostatu eta jatetxe establezimendu batzuekin.[13]

Garraioa

Udalerri honetan Eskualdeko Hiri Garraioaren line bat da:

  Eskualdeko Hiri Garraioa
Ezkabarte 
Eguneko Zerbitzua

Gainera, La Burundesa autobus konpainiaren Donostia eta Iruñea bitarteko lineak geltokia dauka Ezkabarteko Sorauren kontzejuan. Maiztasunak aldakorrak dira, baina gutxienez, bi zerbitzu izaten dira norabide bakoitzean egunero. Lineak honako ibilbide hau egiten du:

Politika

Udaletxea

Udaletxea 1962an eraiki zen eta errepidearen ertzean dago, Orikaingo kontzejuan. Bi solairu eta lau fatxada dauzka, eta fatxadetako batean, harria eta porlana nahasten dira. Antzinako udaletxea ere kontzeju berean izan zen, eta gaur egun, eraikinean etxebizitzak daude. Udalak alkatea eta sei zinegotzi dauzka.

  • HELBIDEA: Irungo errepidea, 13 (Orikain)

Udal hauteskundeak

2007an Arreko Independenteak (IA-AI) herritar taldeko Carola Gutiérrez Collazos aukeratu zuten alkate. Udaletxeko bederatzi zinegotzietatik hiru lortu zituen bere talde politikoak; hautetsi kopuru berarekin zerrendarik bozkatuena Agrupación Concejos de Ezkabarte izan zen baina AIk Ezkabartearen Alde Bizilagunak[14] (edo Vecinos por Ezcabarte, AIVE-EAB; 2 zinegotzi) taldearekin ituna sinatu zuen. Baliogabeko botoak 112 izan ziren (emandako guztien % 12,38) eta boto zuriak hamabost (% 1,89). Abstentzioa % 28,00 izan zen.

Ezkabarteko Udala 2007
AlderdiaBotoakZinegotziak
Agrupación Concejos de Ezkabarte (ACE)2453
Arreko Independenteak (AI)2253
Ezkabartearen Alde Bizilagunak1652
Nafarroa Bai1431

2011n hauek izan ziren aurkeztutako zerrendak eta lortutako zinegotzi kopurua: Gutiérrez Collazos alkatea buru zen Agrupación Independientes de Ezcabarte-Ezkabarteko Independiente[15] (AIE, 3), Ezkabartearen Alde Bizilagunak (AIVE-EAB, 2), Bildu (2), NaBai 2011 (1) eta PSN (0). Bilduk eta NaBaik AIVE-EABko Pedro María Lezaun aukeratu zuten alkate.[16]

Ezkabarteko Udala 2011
AlderdiaBotoakZinegotziak
AIE2753
AIVE-EAB2062
Bildu1842
NaBai 20111781
PSN440

Alkateak

Hauek izan dira Ezkabarteko azken alkateak:

Alkatea Agintaldi hasiera Agintaldi amaiera Alderdia[17]
Jose Antonio Zabalza Villava[18] 1979 1983 Agrupacion Independiente del Valle de Ezcabarte
1983 1987 Independenteak
1987 1991 Independenteak
1991 1995 Independenteak
1995 1999 Independenteak
1999 2003 Independenteak
2003 2007 Agrupacion Concejos de Ezkabarte
Carola Gutierrez Collazos 2007 2011 Arreko Independenteak
Pedro Maria Lezaun Esparza 2011 2015 Ezkabartearen Alde Bizilagunak
Pedro Maria Lezaun Esparza[17] 2015 2019 Ezkabartearen Alde Bizilagunak
Pedro Maria Lezaun Esparza[17] 2019 Jardunean Ezkabartearen Alde Bizilagunak

Kultura

Euskara
Ikus, gainera: «olaibarrera» eta «nafarrera»

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Ezkabarteko herri guztiak sailkatu zituen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian.[21]

Koldo Zuazok, 2010ean, Ezkabarte ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[22]

Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Olaibarreraz. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Goñerriko mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Ezkabarte eremu mistoko udalerria da, eta hori dela eta, euskarak eskubide batzuk ditu. 2010ko erroldaren arabera, herritarren %12,35k zekien euskaraz hitz egiten eta 2018n % 16,70k.

Jaiak
  • Arreko Trinitatearen jaiak, ekainaren hirugarren asteburuan
  • Zildozko San Esteban jaiak, ekainaren laugarren asteburuan
  • Ezkabarte ibarreko eguna, ekainaren azkenurreko asteburuan
  • Orikaingo Done Jakue jaiak, uztailaren laugarren asteburuan
  • Azozko San Lorentzoren jaiak, abuztuaren bigarren asteburuan
  • Eusako Doneztebe jaiak, abuztuaren azken asteburuan
  • Soraurengo San Andres jaiak, irailaren lehengo asteburuan
  • Anozko Purifikazioko Andre Mariaren jaiak, irailaren bigarren asteburuan
  • Orrioko San Joan Bataiatzailearen jaiak, irailaren azken asteburuan
  • Makirriaingo San Martin jaiak, azaroaren bigarren asteburuan

Ondasun nabarmenak
Ikus zerrenda: «Ezkabarteko kultura ondasunak»

Ezkabartear ospetsuak

Irudiak

Oharrak
  1. /es̻kaβ̞áɾte/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza hirugarren silaban

Erreferentziak
  • Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.
  1. Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
  2. Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
  3. Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
  4. «Ezkabarte - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
  5. Ezkabarte. (Noiz kontsultatua: 2023-09-12).
  6. Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Pamplona (II) : Etxarri-Aranatz - Muruzabal. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 9788423501311. PMC 9788423501311. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  7. Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Gares» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).
  8. Beltzuntzeko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  9. Nafarroako Entziklopedia Handia | MAKIRRRIAIN. (Noiz kontsultatua: 2023-09-13).
  10. (Gaztelaniaz) «EZKABARTE - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2023-09-12).
  11. Nafarroako Entziklopedia Handia | EZKABARTE. (Noiz kontsultatua: 2023-09-12).
  12. «Ezkabarte» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  13. «Jarduera ekonomikoa» Ezkabarteko Udala (Noiz kontsultatua: 2023-09-12).
  14. Hauxe da taldeak erabiltzen duen euskarazko izena; ez nahasi 2003an legez kanpo utzitako Ezkabarteren Alde zerrendarekin.
  15. Horixe da bere izen osoa. Ikus Nafarroako Aldizkari Ofiziala.
  16. Pedro Lezaun (AIVE) desbanca a Carola Gutiérrez (AIE) en Ezkabarte, Diario de Navarra, 2011ko ekainaren 12a.
  17. (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-13).
  18. (Gaztelaniaz) «Ezcabarte - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2020-11-01).
  19. «Ziganda Ostitz, Mariano - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2019-01-02).
  20. «Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2019-01-02).
  21. Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  22. Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.

Ikus, gainera

Kanpo estekak
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.