Ezagutza

Ezagutza-iturriak jendeak gauzak ezagutzeko dituen moduak dira. Andrea Kern-en arabera, gaitasun arrazional gisa uler daitezke, pertsona batek ezagutza berriak lortzen dituenean erabiltzen direnak[3]. Literatura akademikoan, hainbat ezagutza-iturri eztabaidatzen dira, askotan buru ahalmenen ardurei dagokienak. Barne hartzen dituzte pertzepzioa, introspekzioa, oroimena, inferentzia eta testigantza. Hala ere, denak ez datoz bat horiek guztiek ezagutzara daramatenik. Normalean, pertzepzioa edo behaketa (hau da, zentzumenenetako bat erabiltzea) ezagutza enpirikoaren iturri garrantzitsuentzat identifikatzen da[4][5][6]. Haurra lotan dagoela jakitea behaketaren ezagutza da zurrungaka ari den haurraren pertzepzioak eragin badu. Baina hori ez litzateke horrela izango baldin eta zure ezkontidearekin telefonoz hitz eginda jakingo bazenu. Errealista zuzenek ezagutza behatzailea azaltzen dute pertzepzioa hautemandako objektuarekin kontaktu zuzena dela esanez. Bestalde, zeharkako errealistek diote kontaktu hori zeharka gertatzen dela: jendeak sentipenezko datuak bakarrik hauteman ditzake zuzenean, gero kanpoko objektuen ordezkari gisa interpretatzen direnak. Kontraste horrek eragiten du kanpoko objektuen ezagutza zuzena edo zeharkakoa den, eta, beraz, eragina izan dezake zenbait pertzepzio-ezagutza nola den[7].

Barne-begirada, pertzepzioarekin analogian, ezagutza iturri gisa ikusten da sarritan, ez kanpoko objektu fisikoena, barneko egoera mentalena baizik. Tradizionalki, hainbat teorialarik barne-begiradari estatus epistemiko berezi bat eman diote hutsezina dela edo itxuraren eta errealitatearen artean ez dagoela barne-begirada desberdintasunik baieztatzean[7][8]. Hala ere, aldarrikapen hori zalantzan jarri izan da diskurtso garaikidean. Kritikariek diote balitekeela, adibidez, azkura desatsegin bat min batekin nahastea edo zirkulu baten esperientzia elipse arin baten esperientziarekin nahastea[9][10]. Ezagutza hautemangarriak eta barne-begiradazkoak funtsezko edo oinarrizko ezagutza gisa jokatzen dute. Enpirismo batzuen arabera, ezagutza hautemangarria da oinarrizko ezagutzaren iturri bakarra, eta beste ezagutza guztien oinarria ematen du[7].

Pertzepzioan, barne-begiradan edo oroimenean oinarritutako ezagutzak ezagutza inferentziala ere sor dezake, arrazoiketa beste egitate ezagun batetik inferentziak ateratzeko aplikatzen denean sortzen dena[4][5][7]. Alde horretatik, posta-txartel batean Txekiako zigilu bat hautematezko ezagutzak lagun batek Txekiar Errepublikan bisitan dagoela ezagutza inferentziala ekar dezake. Razionalisten arabera, ezagutza forma batzuk erabat independenteak dira behaketa eta barne-begiradatik. Azaldu behar dute nola a priori emandako zenbait sineskizun (adibidez, 2 + 2 = 4 dela uste matematikoa) ezagutza osatzen duten. Zenbait teorialarik uste dute(Robert Audik, adibidez) arrazoimen hutsaren edo intuizio arrazionalaren ahalmena dela kasu horien erantzulea. Ahalmen hori erabil daiteke azaltzeko zergatik hain sineste orokor eta abstraktuak ezagutzara iristen diren, nahiz eta badirudien ez dagoela justifikatuko lukeen pertzepzio sentsorialik[8][11]. Hala ere, arrazoimen hutsaren edo intuizio arrazionalaren azalpen argia emateko zailtasunek mentalitate enpirikodun zenbait epistemologo eraman ditu zalantzan jartzera ezagutza-iturri independenteak ote diren[4][5][7]. Hurbiltasun hertsiki lotua da ezagutza mota hori sortzetikoa dela esatea. Platonen oroimenaren teoriaren arabera, adibidez, oroitzeko modu berezi baten bidez lortzen da[4][5].

Lekukotasuna ezagutza iturri garrantzitsua da eguneroko helburu askotarako. Epaiketa batean emandako testigantzak kasu berezia dira.

Lekukotasunak maiz sartzen dira jakintza-iturri gehigarri gisa. Beste iturrietan ez bezala, ez dago gaitasun kognitibo zehatz bati lotuta. Horren ordez, ideia honetan oinarritzen da: pertsona bat gauza bat ezagutzera irits daiteke beste pertsona batek horri buruz hitz egin duelako. Lekukotasunak modu askotan gerta daitezke, hala nola ohiko hitzaldia, gutun bat, egunkaria edo sareko blog bat. Lekukotasunaren arazoa da zein zirkunstantziatan eta zergatik den ezagutza-iturri argitzea. Jendearen erantzuna izaten da testigantza ematen duen pertsonaren fidagarritasunaren araberakoa dela: iturri fidagarrietatik datozen testigantzek soilik ekar dezakete ezagutza[7][12][13].

Ezagutzaren egitura, ezagutza sor dadin, pertsona baten adimen-egoerak elkarren artean erlazionatzeko modua da[14][15]. Teorialari gehienen ustez, sineste bat ezagutzarena izan behar bada, eragile batek arrazoi sendoak izan behar ditu sineste bat edukitzeko, besteak beste. Horrela, errefusatzen denean, egileak bere sinesmena zuritu ahal izango du bere arrazoiak azalduz. Kasu askotan, arrazoi hori bera ere zalantzan jar daitekeen sinesmena da. Beraz, agenteak Ford autoak BMWak baino merkeagoak direla iturri fidagarri batetik hori entzun duela uste duelako, bere jatorria fidagarria dela zergatik uste duen justifikatzeko erronka jo dakioke[4][7][16]. Aurkezten duen edozein laguntza ere aurkaratu daiteke. Horrek erregresio amaigabe bat ekarriko du, maila bakoitzeko egoera epistemikoa aurreko mailaren egoera epistemikoaren mende baitago[17][18]. Ezagutzaren egituraren teoriek arazo hori konpontzeko erantzunak eskaintzen dituzte[4][7][16].

Fundazionalismoa, koherentismoa eta infinitismoa ezagutzaren egituraren teoriak dira. Gezi beltzek sineskizun batek beste sinesmen bat nola sostengatzen duen sinbolizatzen dute.

Hiru teoria ohikoenak fundazionalismoa, koherentismoa eta infinitismoa dira. Fundazionalistek eta koherentistek, infinitisten aldean, ukatu egiten dute erregresio amaigabe horren existentzia[4][7][16]. Fundazionalisten arabera, oinarrizko arrazoi batzuek beren izaera epistemikoa independentea dute beste arrazoi batzuekiko, eta, horrela, erregresioaren azken puntua osatzen dute. Oinarrizko arrazoiaren kontzeptua kontraesankorra dela esan izan da. Kritika horren oinarria da arrazoi batzuk oinarrizkoak direla eta beste batzuk. Horrek esan nahi du oinarrizko arrazoiak beste arrazoi batzuen mende daudela eta, beraz, ez direla oinarrizkoak. Beste arazo bat da hautagai sinesgarriak aurkitzea oinarrizko arrazoiengatik[4][7][16].

Koherentistek eta infinitistek arazo horiek saihesten dituzte oinarrizko arrazoien eta ez-oinarrizkoen arteko kontrastea ukatuz. Koherentistek arrazoi kopuru mugatu bat besterik ez dagoela argudiatzen dute, elkarri eusten diotenak eta, horrela, elkarri estatus epistemikoa ziurtatzen diotenak[4][7]. Kritikoek, berriz, hori arrazoiketa zirkularraren falazia dela diote[19][20]. Adibidez, b1 sinesmenak b2 sinesmenari eusten badio, eta b2 sinesmenak b1 sinesmenari eusten badio, autoreak arrazoi bat dauka sineste bat onartzeko, baldin eta haiek bestea badute. Hala ere, bien laguntza soilik ez da arrazoi ona bi sinesmenak batera onartzeko. Oso lotuta dagoen kontu bat da sinesmen koherenteen multzo ezberdinak egon daitezkeela. Koherentistek aurre egin behar diote esplikatzerakoan norbaitek zergatik onartu behar duen multzo koherente bat beste baten aurretik[4][7]. Infinitistentzat, fundazionalisten eta koherentisten aurrean, ezin konta ahala arrazoi dago. Jarrera horrek aurre egiten dio nola den posible giza ezagutza azaltzeko arazoari, bada, giza izpiritua mugatua dela baitirudi eta ezin duela ezin konta ahala arrazoiren jabe izan[4]. Beren forma tradizionaletan, fundazionalistek zein koherentistek aurre egiten diote Gettierren arazoari, hau da, benetako sineste bat izateko arrazoi edo justifikazio bat edukitzea ez dela aski ezagutzarako zori kognitiboa arrakastaren erantzule den kasuetan[4][21].

Ezagutza epistemologiaren aztergai nagusia da, dakiguna, hau nola dakigun eta jakiteak zer esan nahi duen ikertzen duena.[22]

Platonen definizio klasikoaren arabera uste batek ezagutzatzat hartzeko ondorengo hiru irizpideak bete behar ditu: justifikatua egotea, egia izatea eta uste izatea.[23] Egun, epistemologoek orokorrean onartzen dute irizpide horiek ez direla nahikoa. Ezagutzaren definizio alternatibo ugari daude, horien artean, Simon Blackburnen proposamena, zeinaren arabera egiazko uste justifikatu bat akats baten ondorioz duenak ez du ezagutza, edota Richard Kirkhamena, zeinaren arabera ustearen justifikazioak honen egiazkotasuna dakarren ezinbestean.[24]

Teoria hauen aurka eszeptikoak daude. Pentsalari hauen ustez ezinezkoa da ezagutza eskuratzea, ez baita posible usteak justifikatzea.

René Descartes

Ni-aren ezagutzak pertsona batek bere sentsazio, pentsamendu, uste eta beste gogo-egoerei buruz duen ezagutzari egiten dio erreferentzia.[25] Filosofiaren historian zehar ezabaida ugari egon da Ni-a eta honi buruz dugun ezagutzari buruz. Rene Descartesek, bere eszeptizismoaren eskutik, ondorioztatu zuen  Ni-a dela ziur ezagutu dezakegun gauza bakarra, eta hau izan zen bere teoriaren oinarria: Pentsatzen ari naiz, beraz banaiz (Cogito ergo sum). Bestalde, David Humek, zalantzan jarri zuen Ni-aren ezagutza izan dezakegunik, esanez hau ez dela pertzepzio multzo bat baino gehiago.

Historian zehar onartu izan da ezagutzea uste izatea baino baliotsuagoa dela. Ezagutzaren balioaren lehen aurkezpena Platonen Menon dialogoan agertzen da. Bertan Sokratesek esaten du Larisarako bidea dakien pertsona batek soilik gidatu ahal dituela beste pertsona batzuk hara. Baina esaten du, hara nola joatearen egiazko ustea zuen norbaitek ere gidatu ahal dituela. Sokratesen ustez biek, ustez ezagutza duenak eta egiazko ustea duenak, ahal dute ekintza gidatu. Menonek orduan galdetzen dio zergatik ematen zaion ezagutzari egiazko usteari baino balio handiagoa. Sokratesek erantzuten dio ezagutza baliotsuagoa dela hau justifikatua dagoelako. Hortaz, egiazko uste bat justifikatuta izateak bihurtzen du hau ezagutza.[26]

Sir Francis Bacon

Zientzia eta ezagutza zientifikoa filosofiaren aztergai garrantzisuak izan dira historian zehar. Metodo zientifikoaren garapenak ekarpen garrantzitsua egin dio mundu fisikoa eta bertan ematen diren fenomenoei buruzko ezagutza lortzen den moduari.[27] Ezagutza zientifikotzat hartzeko, ikerketa metodo bat ebidentzia behagarri eta neurgarriak batzean, arrazoiean eta esperimentazioan oinarrituta egon behar da. Zientzia beraren garapenarekin batera, ezagutza zientifikoak erabilera orokorragoa du gaur egun biologia eta giza eta gizarte zientziak bezalako diziplinetan.[28]

Sir Francis Bacon kritikoa izan zen ezagutza zientifikoaren garapen historikoarekin; bere lanek ikerketa zientifikoan metodologia induktiboa finkatzen eta zabaltzen lagundu zuten. Baconek ezagutza boterea dela zioen, bere aforismo famatuan agertzen den bezala.[29]

Ezagutza zientifikoak ez du zertan ziurtasuna esan nahi; izan ere, zientifikoek ez dute inoiz jakingo ea beren teoria guztiz egiazkoa den ala ez. Horregatik ezagutza zientifikoaren oinarria guztia zalantzan jartzea litzateke, hala, zalantza horrek egia absolutuago batera eramango duelakoan.[30]

Donna Haraway

Ezagutza kokatua egoera jakin bati dagokion ezagutza da. Ezagutza sortzeko modu batzuek, saiakera eta akatsa edo esperientziaren bitartez ikastea bezelakoek, ezagutza kokatua sortu ohi dute. Ezagutza kokatua hizkuntzan, kulturan edo tradizioetan txertatuta egon ohi da. Gainera, ezagutza gizakien gaitasun kognitiboekin guztiz lotua dagoela esan ohi izan da.

Donna Harawayk erabili zuen kontzeptua lehen aldiz, Sandra Hardingen ekarpenen oinordeko gisa. Teoria honek munduaren ikuskera egokiago, aberatsago eta hobe bat ematen du Harawayren ustez.[31] Ezagutza kokatuaren arabera, egoera bakoitzak garai jakin horretako zientzia narratiba bilakatzen du. Arturo Escobar antropologoak narratiba hori ez dela ez fikzio ez egitate dio, baizik eta biak nahastuta sortutako narratiba historiko bat.[32]

Nahiz eta Harawayen argudioak teoria feministan oinarrituta egon, ezagutza kokatuan nagusi den oinarri eszeptikoa post-estrukturalismoaren argudio nagusietan presente dago. Oinarrian bi teoriek historiaren, boterearen eta geografiaren garrantzia azpimarratzen dute, lege unibertsal edo estruktura funtsezko oro baztertzeaz gain.[33]

Kristautasunaren aldaera ugaritan, Katolizismoan edota Anglikanismoan bezala, ezagutza Espiritu Santuaren zazpi oparietako bat da.[34]

Gnostizismoan, ezagutza jainkotiarra eskuratzea helburuetako bat da.

Islamean, ezagutzari garrantzi handia ematen zaio. “Dakiena” (al-ʿAlīm) Jainkoaren ezaugarri nagusiak islatzen dituen 99 izenetako bat da. Koranak dio ezagutza Jainkoarengandik datorrela eta Hadith askok ezagutzaren eskuratzea bultzatzen dute.[35]

Tradizio judutarrean, ezagutza pertsona batek lor dezakeen ezaugarri baliotsuenetako bat kontsideratzen da.

Sarasvati erakusten duen olio-pintura, hinduismoaren ezagutzaren eta arteen jainkosa da.

Eszeptizismo filosofikoa, bere formarik indartsuenean eszeptizismo globala ere deitua, gizakiek inolako ezagutzarik ez dutela edo ezagutza ezinezkoa dela dioen tesia da. Oso filosofo gutxik defendatu dute, esplizituki, jarrera hori. Hala ere, eragin handia izan du, oro har, zentzu negatiboan: aditu askok uste dute edozein teoria epistemologikori aurre egiteko erronka larria dela, eta sarritan saiatzen dira erakusten nola beren gogoko teoriak teoria hura gainditzen duen[4][36][37]. Adibidez, eskuarki onartzen da esperientzia hautemangarria ezagutza-iturria dela. Hala ere, ametsaren argudioaren arabera, hori ez da horrela, ametsak informazio ez fidagarria ematen baitu eta agentea ametsetan egon baitaiteke jakin gabe. Ametsa eta pertzepzioa bereizteko ezintasun horren ondorioz, ezagutza hautemangarririk ez dagoela argudiatzen da[4][36][37]. Askotan aipatzen den antzeko pentsamendu-esperimentu baten arabera, agentea ontzi batean dagoen burmuin bat da, estimulu elektrikoak elikatzen dituena. Horrelako burmuinak gorputz bat eduki eta kanpoko munduarekin elkarrekintzan aritzearen irudipen faltsua izango luke. Oinarrizko argudioa bera da: agentea ez denez gauza aldea sumatzeko, ez daki pertzepzio fidagarrien ardura duen gorputz bat duela[7].

Buruko esperimentu horien bidez agerian jartzen den arazo bat azpizehaztapenaren arazoa da: eskura dagoen ebidentzia ez dela nahikoa teoria kontrajarrien artean erabaki arrazional bat hartzeko. Eta kontrako bi hipotesik modu berean azaltzen badituzte agerpenak, orduan, agenteak ez du zertan hipotesi horietako bat bestea baino gehiago sinestu. Premisa horretatik abiatuta, ohiko eszeptikoak argudiatu behar du hori egia dela gure ezagutza osoarentzat, beti dagoela azalpen alternatibo eta oso ezberdin bat[7]. Beste argudio eszeptiko bat da giza ezagutza hutseginkorra dela eta, beraz, ziurtasun absoluturik ez duela dioen ideian oinarritzen da. Argumentu zehatzagoek ezagutzaren teoria partikularrak dituzte helburu, hala nola fundazionalismoa edo koherentismoa, eta beren ezagutzaren kontzeptua sakonki okerra dela frogatzen saiatzen dira[4][7]. Eszeptizismo globalaren aurkako argudio garrantzitsu bat da itxuraz kontraesanean dagoela[37]. Beste erantzun batzuk zentzuaren filosofiatik datoz, eta eszeptizismo globala arbuiatzen dute sinesmen arrunt sinesgarri askorekin kontraesanean oinarrituta. Orduan, eszeptizismoaren aurka argudiatzen da sen ona eszeptizismoaren alde aipatutako arrazoiketa abstraktua baino fidagarriagoa dela ikusiz[7][38].

Eszeptizismo-forma ez hain erradikalek ukatu egiten dute jakintza dagoenik eremu edo diziplina jakin baten barruan, batzuetan eszeptizismo lokala edo selektiboa esaten zaiona[36][37][7]. Maiz, fenomeno batzuek beren subjektua zehazki errepresentatzen ez dutelako ideiak motibatzen du. Horrela, bere izaerari buruzko inpresio faltsuak sor ditzakete. Kanpoko eszeptikoek diote norberak sentipenezko inpresio eta esperientziez bakarrik jakin dezakeela, baina ez kanpoko munduaz. Hori kanpoko munduari buruzko sinismenak sentipenen bidez bitartekatuak direla pentsatzean oinarritzen da. Sentipenak akastunak dira batzuetan, eta, horrela, benetan ez dauden gauzak erakuts ditzakete. Arazo hori saihestu egiten da sentsore-inpresioen mailan, esperimentatzaileari zuzenean ematen baitzaizkio, bitartekaririk gabe. Alde horretatik, pertsona, Ferrari gorri bat kalean ikustean, oker egon daiteke maserati bat edo argi-isla arin bat izan zitekeelako. Baina ezin dira oker egon kolore gorriaren inpresio sentsoriala izateagatik[36][37][7].

Materialista batzuek alderantzizko bidea hartzen dute, kanpoko mundu fisikoaren existentzia onartzen baitute, baina gogoaren eta kontzientziaren barne-erresumaren existentzia ukatzen dute. Jarrera hori hartzeko arrazoietako bat bi erreinuak elkarrekin nola existi daitezkeen azaltzeko zailtasuna da[16]. Tokiko eszeptizismoaren beste forma batzuek ezagutza zientifikoa onartzen dute, baina ezagutza moralaren ahalgarritasuna ukatzen dute, adibidez, enpirikoki baieztapen morala egiazkoa edo faltsua den neurtzeko modu fidagarririk ez dagoelako[36].

Ezagutzaren definizioaren eta arauen gaia eszeptizismoa bere forma ezberdinetan egia ote den galdetzean datza. Oso estandar altuak erabiltzen badira, adibidez, ezagutzak hutsezintasuna inplikatzen duela, orduan, eszeptizismoa sinesgarriagoa bihurtzen da. Kasu horretan, eszeptikoak frogatu besterik ez du egin behar ezein sinesmen ez dela absolutuki ziurra, sinesmen erreala egiazkoa den bitartean faltsua ere izan zitekeela. Hala ere, arau horiek zenbat eta ahulagoak izan terminoa eguneroko hizkuntzan nola erabiltzen den, orduan eta eszeptizismo sinesgarriagoa bihurtzen da[37][39][7]. Adibidez, epistemologia pragmatistan, horrelako jarrera bat defendatzen da, sinesmen eta teoria guztiak hipotesi faltsutzat hartzen dituena eta froga berriak lortu ahala berrikusi behar direla uste duena[40][41][42].

Ezagutzaren antropologia diziplina anitzeko ikerketa-eremua da[43][44]. Ezagutza nola eskuratu, gorde, berreskuratu eta komunikatzen den aztertzen du[45]. Interes berezia ematen zaio ezagutza nola erreproduzitzen den eta nola aldatzen den gizarte- eta kultura-egoerei dagokienez[43]. Testuinguru horretan, ezagutza terminoa oso zentzu zabalean erabiltzen da, ulermena eta kultura bezalako terminoen baliokide, gutxi gorabehera[43][46]. Horrek esan nahi du adimenaren formak eta erreprodukzioa aztertzen direla, haien egiazko balioa alde batera utziz. Epistemologian, aldiz, ezagutza, eskuarki, egiazko sinesmenaren formetara mugatzen da. Antropologiaren ardatz nagusia behaketa enpirikoetan datza, alegia, nola jendeak egia-balioak edukitzat hartzen dituen, baieztapen bat baieztatzen denean modura, nahiz eta eduki horiek faltsuak izan[43]. Baina osagai praktikoak ere barne hartzen ditu: ezagutza da mundua interpretatzeko eta hari ekiteko erabiltzen dena, eta askotariko fenomenoak barne hartzen ditu, hala nola sentimenduak, trebetasun gorpuztuak, informazioa eta kontzeptuak. Gertaerak ulertu eta aurreikusteko erabiltzen da horren arabera prestatu eta erreakzionatzeko[46].

Ezagutzaren erreprodukzioa eta bere aldaketak komunikazio moduren baten bidez gertatzen dira sarri[43][45]. Hor sartzen dira aurrez aurreko eztabaidak eta sareko komunikazioak, baita mintegiak eta erritualak ere. Testuinguru horretan, erakundeek zeregin garrantzitsua dute, unibertsitateko sailek edo aldizkari zientifikoek, esaterako testuinguru akademikoan[43]. Usadio edo ezagutza tradizional bat gizarte edo eskualde geografiko baten barruan belaunaldiz belaunaldi erreproduzitu den ezagutza gisa defini daiteke. Hala ere, gizarteek kanpoko eraginei ere erantzuten diete, beste gizarte batzuek moduan. Horietan aurkitzen diren ezagutza-baieztapenak era aldatuan interpretatu eta txertatzen dira[43][46][47].

Gizarte-talde bereko pertsonek, normalean, gauzak ulertu eta elkarren antzera antolatzen dituzte ezagutzak. Zentzu horretan, gizarte-identitateek zeregin garrantzitsua betetzen dute: beren burua antzeko nortasunekin lotzen duten pertsonek (hala nola adinean eragina dutenek, identitate profesional, erlijioso eta etnikoek) antzeko ezagutza-moduak gorpuzteko joera dute. Identitate horiek zerikusia dute, bai pertsona batek bere burua nola ikusten duen (adibidez, bilatzen dituen idealei dagokienez), bai beste pertsona batzuek nola ikusten dituzten, hala nola pertsonarekiko dituzten itxaropenei dagokienez[43][48].

Ezagutzaren soziologia oso lotuta dago ezagutzaren antropologiarekin[49][46][50]. Soziologiaren azpieremua da, pentsamendua eta gizartea elkarren artean nola erlazionatzen diren aztertzen duena. Bertan, ezagutza terminoa oso zentzu zabalean ulertzen da, produktu mental mota asko biltzen dituena: ideia filosofiko eta politikoak barne hartzen ditu, baita doktrina erlijioso eta ideologikoak ere, eta folkloreari, legeari eta teknologiari ere aplika dakizkieke. Horri dagokionez, ezagutza kulturaren sinonimotzat hartzen da batzuetan. Ezagutzaren soziologiak zer zirkunstantzia soziohistorikotan sortzen den ezagutza aztertzen du eta zer baldintza existentzialen mende dagoen. Aztertutako baldintzek faktore fisikoak, demografikoak, ekonomikoak eta soziokulturalak barne har ditzakete. Ezagutzaren soziologia ez dator bat epistemologiaren forma gehienekin, bere ardatz nagusia ideiak nola sortzen diren eta zein ondorio dituzten aztertzea baita. Alde horretatik, ez du galdetzen ea ideiak koherenteak edo zuzenak diren. Arlo horretako teoriaren adibide bat Karl Marx da, gizarte batean nagusi den ideologia azpiko baldintza sozioekonomikoekin aldatzen den produktu bat dela dioena[51][52][53]. Erlazionatutako ikuspegi bat deskolonizazioko erudizioan aurkitzen da, zeinak kolonia-botereak mendebaldeko ezagutza-sistemen nagusitasunaz arduratzen direla baitiote. Ezagutzaren deskolonizazioa bilatzen dute hegemonia hori hondatzeko[54][55].

• Jakintza