Exoeskeleto

Exoeskeletoa (grekotik datorren hitza, ἔξω, éxō, kanpo eta 'σκελετός, eskeleto) edo kanpo hezurdura zenbait animaliaren gorputza estaltzen, babesten eta eusten duen kanpo eskeleto jarraitua da. Aldiz, gorputzaren barneko eskeletoari edo hezurdurari endoeskeleto esaten zaio. Exoeskeletoa dute artropodo guztiek (araknidoek, intsektuek, krustazeoek eta miriapodoek besteak beste), eta zenbait belakik eta moluskuk (txirlek eta barraskiloek adibidez)[1].

Ibai-karramarroek exoeskeletoa dute.

Badira biak, exkoeskeletoa eta endoeskeletoa, aldi berean dituzten animaliak; adibidez, ugaztunetan armadiloak eta narrastietan dordokak eta krokodiloak.[2]

Funtzioa

Exoeskeletoek osagai zurrun eta gogorrak dituzte eta hainbat funtzio izan ohi ditu. Harraparien aurkako babesa eta barne organoen euskarri izatea (batez ere lokomozio-aparatuko giharrentzat) dira garrantzitsuenak. Beste funtzio batzuk ere baditu, hala nola gorputzaren lehortzea saihestea, arnasketa, iraizpena, elikatzea eta zentzumenak. Kasuan kasu, exoeskeletoak funtzio horiek guztiak bete ditzake, edo horietako batzuk baino ez.[3]

Aniztasuna

Exoeskeletoak hainbat material desberdinez egon daitezke osatuta. Hezur, kartilago edo dentinazkoa izan daiteke ostrakodermoetan eta narrastietan; dortokek, adibidez, hezur-oskola dute. Artropodoen exoeskeletoek kitina dute (zenbait onddok eta bakteriok ere kitinazko babesa dute); kaltzio karbonatoa gehituz gero gogorragoak eta erresistenteagoak dira, hau krustazeoetan gertatzen da batez ere. Moluskuen, brakiopodoen, poliketoen eta koralen oskolak kaltzio karbonatozkoak dira. Zenbait erradiolario eta diatomeo mikroskopikok silizezko exoeskeletoa dute. Horrez gain, bada molusku espezie bat (Chrysomallon squamiferum) greigita eta pirita burdin sulfuroak erabiltzen dituena oskola osatzeko.[4]

Zenbait organismok, foraminiferoek esaterako, exoeskeletoa eraikitzen dute beren inguruan gorputzari harea-pikorrak itsatsiz. Bestalde, nahiko zabaldua dagoen uste oker bat da ekinodermoek exoeskeletoa dutela, baina zuntz biziz inguratuta daude eta, beraz, ez da exoeskeletotzat jotzen.

Artropodoek gorputz osoa estaltzen dien exoeskeletoa dute, zeina zelula epidermikoen jariaketaren ondorioz sortzen duten. Normalean, nahiko erresistentea izaten da. Oskola polisakaridoz eta kitinaz osatuta dago. Kasu batzuetan,exoeskeletoa kaltzilifikatuta agertzen da, adibidez krustazeoetan.

Exoeskeletoak sarritan sortu eta eboluzionatu dira independenteki; adibidez, exoeskeleto kaltzifikatuak 18 adar desberdinetan sortu dira independenteki. Hona exoeskeleto mota desberdinen adibideak:

Exoeskeletoa eta animalien haztea
Txitxarraren muda.

Exoeskeletoek, kasu askotan zurrunak direnez, animalien haztea mugatzen dute. Oskol irekia duten animaliek hazi ahala materiala gehitzen dute oskolaren irekieran, era horretan oskola animaliarekin batera haziz doa. Artropodoek ordea exoeskeleto itxia dute, eta hazi ahal izateko aldian-aldian azalberritu egin behar dira, ordura arteko exoekeletoa gainetik kenduz; ekintza horri ekdisi (artropodoen muda) esaten zaio. Dena dela artropodo askok oskol malgua dute, eta hazteko ekdisia ez lukete ezinbesteko, baina ekdisiak funtzio gehiago ere baditu, adibidez metamorfosia intsektuen kasuan. Ekdisiaren unea heltzean, bultzatuz, exoeskeleto zaharra urratu eta oskol bigunago batekin ateratzen dira, epe labur samarrean gogortzen dena. Gogortu aurretik animaliak bere burua hanpatzen du, oskol berriak tamaina aski handia izan dezan; pausu hau behar bezala egiten ez badu eta oskol berria aski handia ez bada, ez du hazteko lekurik izango eta baliteke heldutasun sexualera ezin iritsi izatea. Oskol berria gogortu artean ahultasun egoeran aurkitzen dira, harraparien erasoen aurrean babesgabe.

Zenbait krustazeok ugalketarako baliatzen dute ekdisia.[5]

Exoeskeleto artifizialak

Gizakiak antzinatik erabili izan ditu armadurak exoeskeleto artifizial bezala, babeserako, batez ere jarduera militarrean.

Ortesia medikuntzan erabiltzen den exoeskeleto zati bat da, hanketan, besoetan edo soinean jartzen dena, ibilera eta mugimendua hobetu edo zuzentzeko asmoz.

Gaur egun exoeskeleto mekanikoak edo robotikoak ere badira, nahiz eta prototipoak diren oraindik. Batez ere medikuntzan eta industrian dute aplikazioa, eta mugimendua errazteko eta pisu astunak jasotzen laguntzeko balio dezakete.[6]

Erreferentziak
  1. study.com (Noiz kontsultatua: 2022-10-14).
  2. «Difference Between Endoskeleton and Exoskeleton» VEDANTU (Noiz kontsultatua: 2022-10-14).
  3. study.com (Noiz kontsultatua: 2022-10-14).
  4. (Ingelesez) Arthropod exoskeleton. 2022-04-22 (Noiz kontsultatua: 2022-10-14).
  5. academic.oup.com (Noiz kontsultatua: 2022-10-14).
  6. (Ingelesez) «ORTE. Robotics Exoeskeleton for shoulder rehabilitation» HUB Digital de Innovación (Noiz kontsultatua: 2022-10-14).

Ikus, gainera

Kanpo estekak
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.