Euzko-gogoa

Espainol faxismoak piztutako 1936ko gerrak zinez askotariko lurrikara eragin zuen. Sinesmen erlijiosoak auzitan jarri zituen -zenbaitetan gehiago finkatu ere-, eta euskal kulturaren transmisioa errotik ebaki zuen, besteak beste, euskal kulturgintzan ari zirenetako askok ihes egin behar izan zutelako faxismoaren atzaparretatik, eta erlijiosoak kanpora egotzi zituztelako, maletak egin beharrean suertatu ziren 150.000 lagunen artean.

Hura gertatzean haur edo gaztetxo zirenak aurreragoko belaunaldi euskaltzale-abertzaleekiko erabat etenik geratu ziren -Internetik ezean, onenean, gutungintzara beharturik harremanetarako; fraideen obedientziapean zirenek hori ere debekatua askotan-; aurrekoek egindakoaren ezagutzarik gabe, kasik zerotik hasi beharrean zirelako sentipenarekin. Esan liteke guztiek sentitu zutela Euskadiren eta euskaldunen egoera larriaren kontzientzia mingarria, eta horrek sentiberenak eta gaituenak konpromisora bultzatu zituen.

Alde batera, aldizkariei gagozkiela, mirari bezalako bat gertatu zen; hainbeste ezin eta debeku eta iluntasun artean, argi igorle bat: Euzko-Gogoa aldizkaria plazaratu zen, erabat euskaraz, eta herri-gaiak baino eskolatuen arteko gaiak jorratuz egin zuen aurrera. Euskarazko lehenbiziko kultur aldizkaria; non eta Guatemalan, Jokin Zaitegi zuzendari zuela eta Andima Ibinagabeitia laguntzaile onena, eta Orixek ere parte-hartze handia izan zuen, hots, orduko euskal idazle handienek.

Matxinatuek Jose Aristimuño Aitzol erail zuten ankerki, eta Lauaxeta ere bai -Lizardi eta Loramendi balbe gaiztoak eroan zituen- baina Zaitegik berak Aitzolen gizaldia deiturikoak bizirik jarraitu zuen erbestean, txingarrei eragiten, euskara lantzen, eta 1949ko udazkenean, Guatemalatik altxa zuen euskaraz landutako kultur aldizkari jasoaren bandera. Aitzolen gizaldia hilik ez zetzan, eta gainera kultur aldizkari bat euskara hutsez ateratzera zihoan.

Euzko-Gogoa baino lehenagotik, "Herria" zeritzan herri-aldizkaria plazaratzen zen Baionan astero 1944az geroztik -1887tik 1944ra arte plazaratu zen Eskualduna-ren erreleboa-, euskaldunei zuzendua; frantsesezko artikulu bat izan ezik -legea betetzeko- guztia euskaraz, Pierre Lafitteren zuzendaritzapean, eta kolaboratzaile nagusi Etienne Salaberri zuela. Telesforo Monzonentzat, esaterako, -garai hartan erbesteko Eusko Jaurlaritzaren kultur sailburua; gehiago lagundu zuen diruz Herria Euzko-Gogoa baino- aldizkari horixe zen garrantzizkoena gerraondoko urterik gogorrenetan: euskaldunek irakurriena.

Hori herri-aldizkaria bezala -gizarte, politika, nazioarte eta herrietako albisteak laburkiro-; Gure Herria kultur aldizkariak Euzko-Gogoak baino pittin bat geroxeago baina urte berean ekin zion bigarren aroari,J. Saint-Pierreren zuzendaritzapean, II. Mundu Gerragatik etenik egon ondotik, baina lehen aroan bezala (1921-1939), ia dena frantsesez,eta euskaraz herri-arloko gaiak jorraturik (poemak, herri kontakizunak...).

Ipar Euskal Herrian halaber, Hegoaldetik Iparraldera joan beharrean gertatu ziren nazionalistek edo jelkideen inguruan mugitzen zirenek Gernika kultur aldizkaria plazaratu zuten 1945ean; eta EAJrekin haserre, hark kontrolpean eduki nahi zuelako aldizkaria, Thalamas Landibar eta Isidoro Fagoagak berriro atera zuten 1948an: kultur aldizkari humanista, EAJtik askea. Bost urtez baino ez zuen iraun, eta gehiena gaztelaniaz agertu zen. Paper garrantzizkoa jokatu zuen, eta bertan Orixek, Zaitegik, Ibinagabeitiak, Krutwigek, Mirandek-eta kolaboratu zuten.

Lehenbizi, Joseba Intxaustik azpimarratu zuen Zaitegik Guatemalan, lehenik, eta gero Miarritzen, atera zuen aldizkariaren inflexio balioa (Jakin 12-13, 1979-1980), kultur gaiak erdaraz lantzetik –gogora bedi J. Aristimuño Aitzolen Yakintza aldizkaria, gehienik gaztelaniaz, edota Jules Moulier Oxobi eta Jean Saint-Pierreren Gure Herria, gehienik frantsesez ateratzen zirela- euskaraz lantzera igarotzearen garrantzi itzela, hizkuntzan oinarrituriko abertzaletasunarekin batera.

Zaitegi hil zenean (1979-08-17) jarri zen Intxausti Euzko-Gogoaren eta Zaitegiren garrantziaz hausnartzen, eta baieztapen honekin ekin ere:

“Gaurkoak gaurko eta gazteagoak gazteago, euskal lanetarako 1950/1960 hamarraldian jaio ginenontzat, ahantzi ezineko gizona izan da Jokin Zaitegi”.

Jon Etxaidek ere bai:

“Ezin gaitezke ahantzi euskaldunok Zaitegi-ri zor diogunaz. Honek, Estatu espainolaren barruan ezin egin zitekeen lanari, kanpotik ekin zion, Euzko Gogoa euskal aldizkaria argitaratuz Guatemala-n eta bere inguruan bilduz orduko euskal idazlerik ezagunenak”.

Guatemalatik aberrira bidali zuen Zaitegik “Asmoa” izeneko orria 1949ko udazkenean, besteak beste, hitz hauek zekartzala:

“Arrezkero, euskeraz bakarrik idatzi nai dugu, eusko-gogoaren barnemuiñetaraño eldu gaitezen: azkatasunaren giltza galdu bai-dugu, euskera galdu ezkero. (...)Aldizkari au zuri, Euzkadi laztana, eskeintzen dizugu, gure gogoko ametsen barnemuiña baitzaitugu: bai, gure aleginak oro eskeintzen dizkitzugu asmorik zintzo ta garbienaz: zure gorabide ta betiko askatasuna opaz”.

Euskara eta askatasuna biak baturik: hizkuntza pentsamenduaren eta askatasunaren ardatz. Euskaraz bakarrik idazteko erabakia. Orduraino inork ez zuen horrelakorik amestu eta burutan atera.

1955eko urtearen amaieran aberriratu zenean, errepikatu zuen mezua:

“Euskera erdaldun batzuk begietan artua dute zoritxarrez, eta zazpi eginalak egiten dituzte, len-bai-len gal dadin: nolarebait, ori adi liteke. Inola ere, ezin ditzakegu siñetsi, Euskalerrian sortuak diran euskaldun seme-alabak euskera bazterrerazteko egiten dituzten aleginak: are gutxiago, beren buruak abertzale egin zituztenen, edo, aberriarren beren burua eriopean ikusi zutenen euskerakiko izozkeria. Euskaldunenak egin du, euskera galdu ezkero, euskerak egin baikaitu euskaldun: Erri bezala irautekotan, euskera iraunerazi bear dugu, egunean eguneango iardunean, edonon eta edonoiz”1.

Eta beste hitz hauek, aldiz, askoz problematikoagoak erantsi zituen:

“Euskerak euki baikaitu beste gizamota guzietatik bereiz, eta lengo euskaldun zindo ta zintzoen odol garbiak baitirau oraindino gure zainetan. Nor euskaldun iatorra baino Iainkozaleagorik?”.

Bera ere jakitun zen hogei urtean gauzak asko aldatu zirela:

“Ioan diran ogei urte aundiotan bada gure bazterretan bestelako aizerik, zoritxarrez: gure erri txikietan eta baserrietan ere erdera sartu nairik ari da, gurasoen zabarkeriz eta eliz-gizon eta lekaimeen zitalkeriz: orrela iarraitzekotan, emendik amar bat urteren epean, beren artean euskeraz itz egingo duten aurrik arkitzen naikoa lan. Garai artantxe, Euskal-erriaren etsaiek izango duten atsegina!”.

Estatuko botereen zapalkuntza salatzea du eskas, haren beldurrak eragina hain segur. Ez zetorren, haatik, amore ematera; aitzitik, gerra ematera euskararen alde. Joseba Intxaustik zioen bezala, etorkizunean sor zitezkeen euskaldun eskolatuentzat pentsatua zegoen Euzko-Gogoa aldizkaria, geroko euskal unibertsitaterako langaiak sortuz joateko. Horretan, Zaitegik eta Ibinagabeitiak erradikal jokatu zuten, eta Lizardiren ametsa: Baña nik, izkuntza larrekoa,/ nai aunat ere noranaiko, orduan eraman zen praktikara lehenbizikoz, taldean.

J.M. Velez de Mendizabali Zaitegik berak aitortuz zionez (Iokin Zaitegi. 1981), hogeita bost urte lehenago (1924) hartua zuten Zaitegik eta Ibinagabeitiak, Primo de Riveraren diktadura garaian, Loiolako santutegi atzeko mendian R. Goikoetxea Evangelista de Ibero kaputxinoaren Ami vasco liburuxka nazionalista irakurri ondoan, jesuitetan gaztelaniaz lantzen zituzten gaiak euskaraz jorratzeko asmoa. Haien ikaskide eta euskal akademiakide izandako Iñaki Goenaga azpeitiarrak honelatsu kontatzen zuen 20ko hamarkadan egiten hasi zirena:

"Euskal akademia geuk sortu genian. Junioradoan gogor ikasten genitian Virgilio eta Horazio eta; grekoak, berriz, Homero-eta; orduan, ba, alde batetik horiek, eta horiez gain, hizkuntza modernoetako autore klasikoak ere euskarara itzultzeko asmo sendoa hartu genian, eta bestetik geure burua euskaraz ondo prestatzekoa. (...) Besteak pikatxoi eta palekin bide espainiarrak irekitzen ari zituan, horretarako prestatzen; gu, berriz, bide euskaldunak urratzeko" (Andimaren idazlan hautatuak. 1999, hitzaurrea).

Iberoko ebangelistaren liburuxkak izandako eraginera etorriz berriz ere, Zaitegiren beraren lekukotasun garrantzizkoari erantsi behar zaio liburu hargatik kargu hartu ziola orduan irakasle izan zuen Errandonea aita beratarrak, negar eraginik. Jesuitek, erabat harturik, onartzen zuten apaizgai jesuitek euskara lantzea besterik ez zekiten euskaldunek ere salbatzeko aukera izan zezaten, haiei predikuak egoki egiteko, baina inola ere ez euskal nazioa eraikitzeko: hori politika zen. Hots, politikoki espainol monarkikoak ziren eta Espainia katolikoaren alde ari ziren. Eta Iñaki Goenagaren testigantzaren arabera, Aita Bianchi errektorea aurkako handia izan zuten. Aita jesuitekiko kontrakarrean goritutako euskaltzaletasuna zuten Zaitegik eta Ibinagabeitiak.

Biek eutsi zioten 1924an egindako amets urdinak gauzatzeko asmoari; Zaitegik esku hartu zuen II. Errepublikaldiko Euskal Pizkundean, -1934ko olerki lehiaketan saritua izan zen Tori nire edontzia poemarekin-, eta batez ere 36ko gerrak Ameriketara haizatu arren, Francoren aldeko jesuitek hara joan beharturik, jarraitu zuen poemak idazten euskaraz, eta klasiko grekoen eta autore modernoagoen itzulpenak egiten, eta 1944an jesuita izateak euskalgintzan erabat murgiltzeko zekarzkion oztopo eta betebeharretatik askaturik, ez erbesteko Jaurlaritzak emandako diruz baizik eta Guatemalako unibertsitate batean eskolak ematetik ateratako diruarekin, eta mezenas baten dirulaguntzarekin aurrera atera zuen lehen alea. Altube euskaltzainaren eta Argarate misiolariaren bi lan izan ezik, gainerakoak bere uztako lanez osatu zuen lehenbizikoa. Bigarrenean, jada Orixe, Andima, Gotzon Urrutia eta Norbert Tauer euskaltzale txekiarraren lanak, eta horrela azkenean 70 idazleren kolaborazioa lortu arte. Txapela kentzekoa da Zaitegiren eta Ibinagabeitiaren kixotekada.

Guatemalako aroan (1950-1955) euskarazko aldizkari inportanteena izan zela baiezta liteke, mitikoa, heroikoa; zubi gertatu zen gerraurreko belaunaldien eta geroagokoen artean, eta erbesteratuen eta aberri barnekoen artean -batzuetan barne-erbesteratu-: Nemesio Etxaniz, Salbatore Mitxelena, J. Etxaide, F. Krutwig, J. San Martin, J. Mirande, G. Aresti...

1955eko azaroan itzuli zen gorago adierazi bezala Zaitegi, eta Euskadi penintsularrean ezin argitaratu izan zuen ahaleginak eginagatik. Frankismoan horrelako euskarazko kazetetarako askatasunik ez zegoenez, Miarritzen jarri zen bizitzen. Ordurako Egan euskaraz ateratzen zuten A. Arruek, A. Irigaraik eta Koldo Mitxelenak, Gipuzkoako Aldundiaren babes eta finantzaketarekin, eta Jakin frantziskotarren aldizkaria 1956ko irailean abiatu zen. Euskaltzaindiak Euskera aldizkaria plazaratu zuen urte berean, eta esan liteke 1956ko urte hartan desplazatu egin zela euskal kulturaren erdigunea, erbestetik aberrira.

Jada utzi zion aldizkari mitikoa izateari Euzko-Gogoak, eta eztabaidapean gertatu zen. Nabarmendu gabe utzi ezin diren eztabaida batzuk garatu ziren, eta horietako lehenbizikoa izan zen ea euskal kultura ordurarte bezala erdaraz landu behar zen, ala handik aurrera euskaraz egin behar zen.

Paulo Iztuetak zioen bezala (Erbesteko euskal pentsamendua. 2001), 50eko hamarkadaren hasiera hartan kultur aldizkari edo aldizkari politiko gehienak erdaldun hutsak edota gehienik erdarazkoak ziren: Gernika, Boletín de la R.S. Vascongada, Boletín del Instituto Americano de Estudios Vascos, Gure Herria, Alderdi, Euzko-Deya, Euzko-Jakintza...; halere, egoera hura salatzeko akuilagarri Jokin Zaitegiri Euskaltzaindiaren Euskera aldizkaria gertatu zitzaion, hark gerraondoko lehen alea ateratzean, (1956) zortzi artikulutatik sei erdaraz agertu zituenean:

“Dirudienez, zenbaiten iritzian, euskera zaitzeko biderik ederrena erderaz idaztea da. Nik behintzat, eztut aien begietatik ikusten, ala bearrik (...) iakintzaren sail geientsuenetan euskera larru gorritan ageri zaigu. Areago euskeraz mintzatzeko ta idazteko garaian bizi gera, euskera dala-ta erderaz baino (...) Euskalariak baino areago euskaldun eta euskaltzaleak bear ditugu, noski baino noskiago, beste nonbait idatzi nunez [2]

Koldo Mitxelenak ironiaz blai erantzun zion Euzko-Gogoaren zuzendariari. Batez ere Zaitegiren hitz hauei: “Euskalariak baino areago euskaldun eta euskaltzaleak bear ditugu, noski baino noskiago, beste nonbait idatzi nunez”; hona Mitxelenaren erantzuna: “Adimen aberatsa bear gizonak orren antzeko burutapen bat izateko! Orrelakorik bein bederen izan duena lasai il daiteke, esan baitezake arako arek baino eskubide obez: “Non omnis moriar”. Eta utsa balitz esaten digu U. Jaunak “nonbait” idatzi zuela! Ez ote du geiagorik merezi? Burutapen garai guztiak bezala, bakuna da, xinplea, zoroak ere igerriko liokeana. Bi gizon-mota baizik ezta; gauza nabariagorik!: euskalariak batetik, euskaldun-euskaltzaleak bestetik. Nortzu dira euskeraren etsai? Euskalariak. Nortzu laguntzaile? Euskaldun-euskaltzaleak. Akaba ditzagun, beraz, leen baiño leen euskalariak eta bake ederrean biziko gera aurrerantzean euskaldun-euskaltzaleok [3]

Azal ironikoa alde batera, edukiari bagagozkio, K. Mitxelenak zioen berak erdaraz idatzi zuela artikulua euskaldunek erdaraz irakurtzen badakitelako eta “irakurtzea nai nukean zenbait erdaldunek, berriz, eztakite euskeraz”. Euskaltzaletasuna eta zentzua ez direla elkarren etsai zioen, eta, esaterako, Suediako Studia Linguistica aldizkariak (1947an sortua, hizkuntzalaritzaren oinarri zientifikoak aztertzeko) aleman, ingeles, espainol eta frantsesezko idazlanak bakarrik jasotzen zituela.

Zaitegik aski luze erantzun zion, eta oso idatzi argigarria da arrasatearraren lana ezagutzeko eta konprenitzeko:

“Bigarren agerraldiko <<Euskera>>ren lenengo banakoari buruz bere iritzia eman zun U´k [beste batek idatzi balu bezala; baina Zaitegik berak idatzi zuen]. Okerrean ezpagaude, bere lantxoan auxe adierazi nai zien Euskaltzaindi´ari ta bertako euskalariei, beren lanak euskeraz emateko beraren aldizkarian, alegia. Euskaltzaindi´ari ta zenbait euskalariei ori eskatzea, ordea, ONU´ri ta Einstein edo Fleming´i beren erabaki ta asmakizunak euskeraz emateko eskatzea bide da: zentzugabekeri ta quijotekeri utsa, alegia. Ori dala-ta, U. ori astinduka darabil Mitxelena iaunak (...) Lan bikain-bikaina burutu dezake Euskaltzaindia´k; egin bear luke. Egingo al du. (...) Euskeraren alde zerbait egiteko bildurrez ta izu-ikaraz euskaldunak lur iota ziranean, asi ginan Guatemala urrunetik gure erriko izkeraren alde, zoli ta ozen, oiu ta irrintzi. Asiera asieratik gure biotz-begiak [Lizardiri keinua] gure erriarengan tinkaturik egon ziran. Ezkinan laino goietan galduta ibili, gure erria euskeraren alde iratzartzeko asmotan baino. Laguntzaile eder euskal-idazleak izan ditugu. Eundik gora baditugu gure inguruan. Gurean erosta geitxoegi darabilgula esan digute. Bai, erostarik badarabilgu, baita erosta eztiran lanak ere, euskerari erderaz ari diran kritikuak baino indar geiago dakarkioten lanak, izan ere. (...) Lizardi aundiak egin zun amets txarra egia izaterik eztugu opa, inolaz ere. <<Euskalerria nenkusan, ordeka soil bat iduri. Ez mendi, ez baserri, ez ezetasunik inon: ez-eta ere euskerarik, ila baitzan betirako. Bainan, ordeka erdian yaun ilezuri agurgarri batzuk ari zenituen zerbaitetan, mai baten inguruka, paper ta idatzi sail aundien artean. Urbildu natzaie, ta...badakizute zer ziarduten?...Euskel-iztegi bikain bati azken orraztuak egiten, euskera ordurako ila ta lurperatua zanik oartzeka. Agian, bazekiten berak, artean; baita..., erderaz ari baitzenituen...Olakorik ez bezaigu gerta, Yainko ona, otoi.>>”. [4]

Zergatik gertatu zen Euzko-Gogoa eta Eganen zuzendaritzen arteko talka bortitz hori?

Zaitegi etorri zen Guatemalan lan asko eginda bere aldizkaria aurrera ateratzen, bere euskara ereduarekin konbentzituta -Azkueren hiztegian eta Altuberen joskeran oinarritua gutxi asko-, eta aberrian asmo handiak burutzeko asmotan: lehenik, Euzko-Gogoa aberrian bertan ateratzea; bigarrenik, Euskal Idazleen Elkartasuna sortzea; hirugarrenik, Euskal Idazleen Etxea atontzea, eta laugarrenik, Euskal Argitaletxea eratzea Euskal Unibertsitaterako langaiak sortuz joateko. Hasteko, ez zuen lortu bere aldizkaria “barruan” ateratzeko baimena, eginahalak eginagatik.

Bigarrenik, ez zuen behar bezala pisatu Francopean lanean ari ziren euskaltzaleek zer-nolako morrontzak zituzten erregimenarekiko, bizirik jarraitu nahi bazuten: Euskaltzaindia indartzen hasi berria, eta Egan aldizkaria, euskara hutsez argitaratzen hasi berria. Alfontso Irigoienek eta Koldo Mitxelenak trukatutako gutunetan ikusten da oso arriskutsua zeritzotela bi Euskadietako idazleez osatutako elkarte bati, esaterako, Antonio Arrue-eta gaitzitu eta erregimenaren tolerantzia galbidean jar zezakeelako. Gainera, euskara batuaren ibilera ez zuen Zaitegik erabaki behar, baizik eta hizkuntzalari profesionalek, hots, Koldo Mitxelenak eta. Euskal mundutxoan botere borroka bat egon zen hor, Francoren erregimenak ezarritako zapalkuntza eta askatasun murrizketen azpian.

Honela ziotson Alfontso Irigoienek Koldo Mitxelenari, 1956ko irailean Euskaltzaindiak hiru eguneko batzarrak egin ondotik:

“Arantzazuko bilkurek naikoa ondorio ekarri dituzte gentearen girora. Lengo egun batean Aretxabaletako Peli Ugalde ta Jaunsoro jaunak egon ziren nirekin Arantzazun eta galdetu zidaten ia Euskaltzaindiaren itzalpean edo egin zitekean idazle-elkargu bat. Ori horrela izanik datorren igandean Arantzazun biltzeko asmotan gara ortaz itz egiteko, nola eraman ditekean aurrera asmo ori ikusteko (...). Gauzak onela daudelarik gaur goizean agertu zait Zaitegi jauna modu oso txarrean eta eztakit zeinbat astakeri esan dizkidan Euskaltzaindiaren kontra. Bere gogo bizia Euskaltzaindiatik kanpo egitea da elkargu orren listak Baionan edukitzea emen arriskugarri izango litzakeala idazleentzat-eta. (...) Gaiñera arriskugarriago litzakeala klandestinitatean ibiltea, kanpotik zuzendurik. Datorren igandean an izango dugu eta gentea bere aldera eramateko asmoz dijoa, iñoren errazoirik entzun gabe” [5].

Eta K. Mitxelenaren erantzuna:

“Norbaitek pentsa dezake billera ori beste zerbaiten isatsa dela [Parisen egin zen Lehen Mundu Batzarraren isatsa, alegia]. Ezta ala, baiña orrelakorik iñori bururatuko balitzaio, nork kenduko lioke burutapen ori? (...) Baiña bada besterik, zerorrek diozunez. Delako jaun horrek, bere itsumen arroan, bestek urteen buruan aalegiñez egin dutentxoa instant batean deusezta dezake. Eta, gaizki pentsatzea bada ere, eztut uste orrelako ondamendiak asko minduko lukeanik. Nere burubidea auxe da: zabiltzate erne, eztedilla beintzat ortik iñorentzat -eta batez ere etxekoentzat- ixtillurik sor. Eztut uste galduan aterako giñakeanik erabaki zeatzik artuko ezpazendute. Asmoarekin aski izango litzake oraingoz. (...) Nere ustez, eztugu iñoren asmoen kontra joan bearrik: ikusiko dugu zer ondore duten. Maizenik, badakizu, bururik gabe asitako lanak bururik gabeko azkena izan oi du”.

Borrokak gorabehera, Euskaltzaindian eragitea lortu zuen Zaitegik, eta Euskera agerkaria euskaraz ateratzea. Euskaltzaindiaren ahozko jokabideari zegokionez, F. Krutwig izan zen zirikatzaile eta lortzaile, eta idatziari dagokionez, Zaitegi, besteak beste.

Baina Zaitegik hein batean erbesteko Eusko Jaurlaritzaren, batez ere lehendakariaren laguntzarik izan bazuen ere, Euskal Lehen Mundu Batzarrean (Paris. 1956ko iraila) eraturiko Euskal Kulturaren Alde batzordearen bitartez, laguntza apalegia izan zuen, eta euskal lanerako gogo biziz aberriratu zen Zaitegi etorri eta urte eta erdira oso jota zegoen, lagunik handiena izan zuen Andima Ibinagabeitiari kontatzen zionez:

“Aurrerantzean, geroago ta bakarrago bizi izateko gogoa dizut, gogait aundi egin baitut euskaldun idazle garako geientsuenekin. Asmorik onenaz etorri nintzan, eta gutxien uste nitun zakurrek zaunka egin didate. Iñoiz baino alkartuago egon bear ginan aldi gorriotan, bildurra, diru-zalekeria, norkeriak dira nagusi, damurik [hiru etsai nagusi: Francoren erregimenarekiko beldurra; diruzalekeria eta protagonismo-guraria]. Jauntxo oiek auxe nai lukete: berak neurri, gu ibili. Egiten dan baino amar aldiz geiago egin diteke oraintxe bertan, nik uste. Zerbait egiten ari naizelako, begiko zikina baino ezin ikusiago naute. Gure Mitxelena´k eman zidan astindua ikusia duzu: Iturria´k idatzi zunez, ori idatzi dun gizona zitala baino zitalagoa izan bear. Arrue´k (zarrontzalea bera) ioan dan Euskaltzaindi´ko batzarra ondoren, Etxaniz´ek idatzi didanez: irugarren banakoa abertzale-uts azaldu dala, euskera baino politika geiago maite dudala, paltsua naizela ta abar eta abar...Labaien ergelak, berriz, or zabaldu digu beltzagoa oraindik: lapurtutako diruz ari naizela euskeraren alde, igesi etorri nintzala Ameriketatik lapurreta ori dala-ta, diru-arazoetan kontuz ibiltzekoa dala nerekin, errekara ioanen dirala ta abar. (...) Orain arte erre dudan diru osoa nere sakeletik aterea duzu: zenbaki bat bakarra ordaindu dit orain arte lendakariak eta urteko beste bat Ameriketako euskaldunek ordainduko omen dit [sic]. Oiek aginduak dituzu oraindik. Dana dala, Lendakaria nere alde ikusi dutelako, estu ta larri. Lendakariarengana berarengana eraman omen dute nere diru arazoa. (...) Buruko mina eman bide dizut onezkero, ta parkatu. Oraingoz aski dugu. Tori nire euskal-agurrik kartsuena. Guzion aleginez euskera iraun erazi, edertu ta zabaldu dezagun. Agindu euskeraren onerako adiskide laztan duzun Zaitegi eta Plazaola´tar Iokin´i” [6]

Aurrera jarraitu zuen, halere; harik eta 1962ko urtarrilean, atzera berriz Guatemalara abiatu zen arte. Ibinagabeitiak Hirutasun Santua deizioa asmatu zuen Orixek, Zaitegik eta berak osatutako hirukotea izendatzeko. Orixe aita, 50eko hamarkadan idazle miretsiena; Zaitegiren bizitzak baditu Jainkoaren Semearen ezaugarrietarik, aldeak alde, Guatemalako zerutik itzuli aberrira eta hemen kulturalki erabat jipoitua eta erreta Guatemalara joan beharrean izaki, eta Ibinagabeitia Espiritu Santu aski liberala, aurrerago ikusiko dugunez.