Eusko Gudarostea

Eusko Gudarostearen lehenengo aroan (1936ko uztaila-1936ko urria), EAJ-ren milizia izan zen garaian, agintaritza bana izan zituen Azpeitian eta Bilbon. 1936ko urritik 1937ko apirila bitarte Euskadiko Operazio Gudarostearen baitan txertatu zen Eusko Gudarostea, Euzkadiko Herri Milizia Antifaxistekin eta CNTren Milizia Antifaxistekin batera. Azkenik, 1937ko apiriletik aurrera, Jose Antonio Agirre lehendakaria Jaurlaritzaren agindupeko indarren buruzagi bilakatu zen eta indar hauen berregituraketa bultzatu zuen. Ondorioz, alderdi politikoen miliziak oinarri zituen indar metaketari amaiera eman zitzaion, osorik militarizaturiko gudaroste bat sortuz. Hau da, ideologia guztietako batailoiak bere baitan desegin ziren. Azken honen izena Euskadiko Armada Erregularra izan zen, bere euskarazko adiera Eusko Gudarostea izan zelarik (Ejército de Operaciones del País Vasco / Eusko Gudarostea)[1].

Bestalde, Eusko Gudarostea Errepublikako Herri Armadaren menpe zegoen. Honen baitan Ipar Ejertzitoaren I. Gorputza izenez ezagutzen zen, naiz eta modu informalago batean Euskal Gudaroste Gorputza deitzen zitzaion. Eusko Gudarostea teorian Errepublikako Herri Armadaren menpe bazegoen ere, praktikan era independentean aritu zen.

Altxamendu militarraren berri izan bezain laster, Euzko Alderdi Jeltzaleak ordena bermatuko zuten guardia armatuak eratzea agindu zuen, errepublikarren kontrolpean zeuden beste eremu batzuetan gertatzen ari ziren gehiegikeria iraultzaileak saihestu asmoz. Udalerri-mailan pikete armatuak sortu ziren, errepideak zein herrietako sarrera-irteerak zaintzeko, baita kontrolik gabeko elementuen jarduna eragozteko ere. Pikete horiek, beste alderdi batzuetakoekin batera, Gobernu Zibilaren aginduetara jarduten zuten guardia zibikoak ziren. Hala ere, egiaz erakunde politiko-sindikalak ziren norbere militanteen aurrean aginte eraginkorra zuten bakarrak. Ondoren, abuztuan, Bizkaiko militante eta jarraitzaile abertzaleak Artxandan bildu ondoren, jeltzaleak boluntarioak trebatzen hasi ziren, lehenengo konpainiak eta gero infanteriako batailoiak osatuz. Irailean konpainia horietako asko fronteetara abiatu ziren, Bizkaian suzko armen eskasiari amaiera eman zion itsasoz iritsitako armamentuari esker[2].

Gazteria abertzalea milizia unitateetan izen ematen hasi zen batzokietatik zuzendutako herri mailako mobilizazioari esker. Bizkaiaren kasuan, Ramon Azkuek bideratu zuen izen ematea Sabin Etxeatik Bizkai Buru Batzarraren (BBB) kudeaketaren bitartez. Gipuzkoan, aldiz, Azpeitia izango zuen erdigune Eusko Gudarosteak. Hilabete batzuk geroago, Gipuzkoaren galerarekin bat, Bizkaiko antolakundea Gipuzkoakoari gailenduko zitzaion.

Errepublikako Gobernuak 1936ko urriaren 1ean Euskadiren Autonomia Estatutua onartu eta astebetera, urriaren 8an, Gernikako Juntetxean Jose Antonio Agirrek Eusko Jaurlaritzaren lehendakari kargua zin egin zuen.[6]

Ordurako, milizia guztiak batuko zituen Euskadiko Operazio Gudarostearen oinarriak finkaturik zeuden. Egitura batailoiek osatzen zuten, banaketa edo azpibanaketarik gabe. Batailoi hauek erakunde politiko-sindikalek sortuak ziren. Guztira 79 batailoi izango zituen. Aginte gorena lehendakari eta defentsa sailburu bilakatuko zen Jose Antonio Agirreren eskuetan geratu zen.

Euskadiko Operazio Gudarostea Eusko Jaurlaritzaren menpe zegoen, Defentsa Departamenduari atxikita zegoelarik. Jose Antonio Agirre lehendari izateaz gain Defentsa Kontseilaria ere bazenez, Eusko Gudarostea bere esanetara zegoen. Hala ere, lehendakariak Joseba Rezola Arratibel ezarri zuen Defentsako Idazkari Orokor, eta ondorioz azken honek izan zuen aginpide zuzena. Euskadiko Operazio Gudarosteak izan zuen lehenengo Estatu Nagusian Alberto Montaud Nogerolek bete zuen Estatu Nagusi Buru kargua eta Modesto Arambarri Gallastegiri aldiz Operazio Buru izatea egokitu zitzaion.

Urriaren 16an, Eusko Jaurlaritzak errekruten lau kintak soldadutzara deitu zituen. Estepan Urkiaga Lauaxetak zuzendutako Bilboko Bidarte kuartelean Eusko Gudarosteko milaka gudarik instrukzioa jaso zuten[7]. Aldi berean Bilbora hegazkin, kanoi, metrailadore eta armaz jositako itsasontzia heldu zen. Urriaren 26an Agirrek eusko indarrak berak zuzendutako Euskadiko Defentsa Batzarraren agindupean zeudela aldarrikatu zuen, Errepublikako Armadatik independentea zela adieraziz.

Azaroaren 7an Euskadiko Operazio Gudarostearen Aginte Nagusia sortu zen. Azaroaren 20an entrenamendurik gabeko infanteriazko 27 batailoi (25.000 lagun inguru) zituen. Gainera, une hartan 10.000 edo 12.000 miliziano inguru zituen, geldirik zegoen frontean[8][9].

1937ko apirilaren 28ko aginduaren ondorioz, Euskadiko Operazio Gudarostea berrantolatu egin zen. Batetik, izena aldatu zitzaion: aurrerantzean Euskadiko Armada Erregularra izango zen, bere euskarazko adiera Eusko Gudarostea izango zelarik (Ejército Regular de Euzkadi-Eusko Gudarostea). Hau da, "Eusko Gudaroste" deitura milizia abertzaleen izena izatetik armada osoarena izatera pasa zen, Euzkadi'ko Agintaritzaren Egunerokoak erakusten duen moduan[1]. Bestetik, berrantolaketa sakona burutu zen, bost dibisio eta hemezortzi brigada sortu zirelarik. Dibisio bakoitzak lau brigada zituen bere baitan eta brigada bakoitzak hiru edo lau batailoi zituen bere baitan.

1937ko martxoaren bukaera aldera Eusko Gudarosteak 75.000 borrokalari inguru zituen guztira, horietatik 45.000 frontean zeudelarik. Hala ere Emilio Mola jeneral matxinoa oker zebilen, bere ustez Eusko Gudarostea "25.000 laguneko 40 konpainia" besterik ez zirelakoan bait zegoen[10]. Portaera heroikoa azaldu arren, Eusko Gudarosteak 1937ko udaberrian porrotak baino ez zituen jasan: Frankistak ondo hornituta zeuden bitartean, errepublikarren artilleria astunaren urritasunak eta hegazkin ezak bere nagusigoa oztopatzen zuten. Isolamendu geografikoak oztopoak besterik ez zizkion jarri Valentzian zegoen gobernu errepublikazaleari eta honek ezin zuen Iparraldeko Frontera arma eta muniziorikk bidali, tartean Bizkaiara. Errepublikarrak gutxitan saiatu ziren Euskal Herrira hegazkinak bidaltzen, eta bidali zituztenean hegazkinen aurkako artilleria aurkitu zuten bidean, eta etsaien aire nagusitasuna iristean. Eraso bat egiteko baliabiderik ez zuenez (errekruta eta boluntario ugari izan arren), Eusko Gudarosteak taktika defentsiboa erabili behar izan zuen, eta Bilbo defendatzeko Burdin Hesia eraikitzea erabaki zen.

1937ko apiril eta maiatzean eusko gudarosteek ezin izan zuten matxinoen aurreratzea gelditu.Saibigainen, Intxortetan, Bermeon, Solluben eta Bizkargin, hurrenez hurren, porrotak jasan ondoren, gudariak Bilbo defendatzeko prestatu ziren.

Maiatzaren bukaerarako errekete-tertzio nafarrak Bilboko Burdin Hesitik hurbil zeuden, baina Burdin Hesiaren % 60a eraiki gabe zegoen oraindik. Matxinoak Burdin Hesiaren ahulezia guztien jakitun ziren, Alejandro Goikoetxea ingeniariaren traizioari esker planoak lortu bait zituzten[8][11].

Euzko Mendigoxale Batzaren eskuzapia

Ekainaren hasieran, Errepublikako Gobernuak Bilbora Mariano Gamir Ulibarri bidali zuen, Agirreri aginte gorena uzteko eskatuz. Mariano Gamir euskal militar profesional eta independentea izanik, Agirrek onartu eta 40.000 gudariren agintea eman zion. Ekainaren 11an, matxinoak Bilboko Burdin Hesia setiatzeari lotu zitzaizkion, eta 36 orduren buruan, 500 hildako inguru izanik, gainditzea lortu zuten. Bilbo erortzear zegoelarik, Bilbo defendatzeko gai ez bazen Mariano Gamirrek Ezkerraldeko industria txikitzeko asmoa zuela jakin zuen Agirre lehendakariak. Irunen gertatutakoa oroituz, eta Donostian jeltzaleen, sozialisten eta anarkisten artean izandako istiluen jakitun, Ezkerraldeko industriaren txikizioa eragozteko asmoa adierazi zion Agirre lehendakariak Mariano Gamirri. Ondorioz Ezkerraldeko industriaren txikizioa eragozteko agindua eman zuen Agirre lehendakariak, baita 2.000 preso politiko inguru askatzeko agindua ere. Askatutako preso haiei frankisten lerroetaraino lagundu zieten Eusko Gudarosteko batailoi batzuk. EAJko batailoien eta batailoi asturiarren arteko borrokak ere izan ziren, asturiarrek Deustu erre nahi zutelako[8][12].

Ekainaren 19an nafar brigada matxinoak Bilbo hartu eta eusko gudarosteek mendebalderantz jo zuten, Portugalete eta Enkarterri aldera, beraien kontrolpean zeuden Euskal Herriko azken lurraldeetara. Hilaren bukaerarako matxinoek Bizkaia osoa kontrolaturik zeukaten. Etxetik kanpo, eusko gudarosteen borrokarako grina desagertu zen. Egoera honetan EAJ eta ELAren batailoiak Santoñan Corpo Truppe Volontarie italiarraren aurrean errenditu ziren (Santoñako hitzarmena izenez ezagutzen den errendizioa). Errepublikako Gobernuarekin adostu gabeko hitzarmena izan zen, ez eta oraindik borrokan zeuden beste gudarosteekin ere.

Italiarrekin negoziaturiko hitzarmenak ez zuen Francoren onespenik eta Santoñan errenditutako gudariak preso hartu zituzten. Batailoi komunista, anarkista, sozialista eta ekintzaleek (baita isolaturik zeuden zenbait jeltzaleek ere) berriz, Santandergo fronteetan borroka eusten saiatu ziren. Tamalez, denbora eta garraiobide faltak Santanderren amore ematera behartu zituen. Agirre lehendakariak zuzendutako Eusko Jaurlaritzaren Aginte Gorenak ez zuen Gudarosteekin kapitulatu eta Ipar Euskal Herrira ihes egin zuen. Eusko Gudarosteko "Isaac Puente", "Larrañaga" eta "Gipuzkoa" batailoiek soilik jarraitu zuten borrokan, Iparraldeko Frontea erori arte eutsi ziotelarik.

1937ko urrian, Iparraldeko Frontea erori ondoren, euskal zutabe batzuk (beste kantabriar eta asturiar zutabe batzuekin batera) mendira joan ziren etsaiaren erretagoardian gerrilla-gerra hasteko asmoz; gainerakoek itsasontziz Frantziara ihes egin eta Kataluniatik muga zeharkatu ondoren berriro borrokan jarraitu zuten. Beste fronte batzuetan euskal miliziek Armada Errepublikarraren barnean bere izaera mantendu bazuten ere, ez zuten Eusko Gudaroste izeneko beste gorputzik osatu.

Eusko Gudarien omenezko Aterpe 1936 monumentua Artxanda mendian (Bilbo)

Euzko Gudarostearen oinarria alderdi ezberdinek osatutako batailoiak izan ziren. Batailoi bakoitzak plana nagusi edo buruzagitza bat (komandante bat, intendente bat, teniente bat, eta bi brigadak osaturik), lau konpainia edo gudari sail (konpainia bakoitza 118 gizonez osaturik), ametrailadora konpainia bat (58 gizonez osaturik), dinamitatzaile eta lubakigile sail bat, bitartekari sail bat eta azkenik hamabost lagun zerbitzu laguntzaile modura.

Guda osoan zehar Eusko Gudarosteak 80 batailoi izan zituen bere baitan (tartean hamazazpi ingeniari-zulatzaileen bataloi). Alderdiei dagokienez:

• EAJ: 28 batailoi
• PSOE eta UGT: 13 batailoi
• JSU: 9 batailoi
• EPK: 8 batailoi
• CNT: 7 batailoi
• IR: 7 batailoi
• EAE: 4 batailoi
• ELA: batailoi 3
• Jagi-Jagi - EMB: 2 batailoi
• Unión Republicana: 1 batailoi
• Ofizialak: 8 batailoi

Ideologiei erreparatuz gero, abertzaleek 37 batailoi zituzten; komunistek ,17; sozialistek. 13; errepublikazaleek, 8; eta anarkistek, 7.

Euskadi Buru Batzar jeltzaleak Eusko Gudarostearen kontrol politikoa mantendu zuen, eta Eusko Gudarostearen helburu nagusietariko bat ordena publikoa mantentzea izan zen. Jeltzaleek ez zuten nahi beste leku batzuetan —Bartzelonan, adibidez— izandako iraultza proletarioak Euskal Herrian gertatzerik. Hori zela eta, UGTren zenbait batailoirekin eta miliziano anarkistekin tirabirak izan zituen.

Lurreko indarrez gain, itsasorako Eusko Itsas Gudarostea sortu zuten[14]. Artilleriaz hornituriko bou txiki horiek gogor borrokatu ziren Canarias gurutzaontzi matxinoaren aurka Matxitxakoko itsas batailan.

Era berean, lortu zituzten hegazkinekin aire-armada txikia sortu zuen. Polikarpov I-16, Polikarpov I-15, Tupolev SB-2 eta beste hainbat hegazkinez osaturiko eskuadroi hori hain zen txikia eta klase askotakoa, ezen garaikideek artean «Price zirkua» famatuaren deituraz izendatu baitzuten.

Gudariak, Elgetan, 1936-37 urteen inguruan

Eusko Gudarosteak 1936ko abuztutik 1937ko uztailera arte Iparraldeko frontean Francok zuzendutako tropa matxinoak borrokatu zituen, Legutioko guduan eta Bilbo inguruko guduetan parte hartuz. Hasieran Estatu Nagusi gaituaren eza jasan arren, 1936ko irailean Alberto Montaud komandante izendatu zutenean egoera guztiz aldatu zen. Gainera ez zituen borrokarako logistika eta komunikabide zerbitzu aproposak.

Tropen arteko ideologia-desadostasunak nabariak ziren: ezkertiar ideologia zuten batailoiek (sozialista, komunista eta anarkistak) jeltzale edo ekintzaleak ziren batailoiekin batera borrokatzen zuten. Zatiketa hau hasiera-hasieratik bistakoa zen, ezkertiar batailoiek bere zutoihaletan Espainiako Bigarren Errepublikaren hiru koloreko bandera zeramaten, abertzaleek, berriz, bere zutoihaletan ikurrina izatea eskatu eta lortu zuten.

Gerran egon arren, EAJk eta Eusko Jaurlaritzaren bitartez Eusko Gudarostearen kontrol politikoa mantendu zuen. Era berean Francisco Llano de la Encomiendak zuzendutako "Iparraldeko Armada"rekiko (teorian Asturias, Kantabria eta Euskal Herrian aginte beliko errepublikazalea batzen zuena) independentzia eta autonomia operatiboa mantentzea lortu zuen. Hau lortzeko 1937ko apirilaren bukaeran Jose Antonio Agirre lehendakariak berak Eusko Gudarostearen Estatu Nagusiaren agintea bere gain hartu zuen, Alberto Montaud jenerala laguntzaile zuelarik. Dena den, gerraren egoerak alde batetik eta Emilio Molaren soldaduek Gipuzkoatik egindako erasoek bestetik, batailoietan oinarritutako antolakuntza bertan behera uztera behartu zuten Eusko Gudarostearen Estatu Nagusia, armada dibisio eta brigadetan antolatuz.

Eusko Gudarosteko gudariei monumentua, 2018an inauguratua Gernikan.

Eusko Gudarostearen ereserkia Eusko gudariak abestia izan zen. «Atzo Bilbon nengoen» abesti tradizional arabarraren doinuan oinarritua, hitzak 1932an Jose Maria Garatek jeltzaleak idatzi zituen. Gerran, Alejandro Lizaso kapitainak letra aldatu zion azkeneko estrofari kutsu borrokalariagoa emateko[15].

Lehenengo estrofak honela dio:

1944an Frantziako Gironde eskualdean Gernika Batailoia Pointe de Graveko guduan alemaniarren aurka borrokatu zen.

• Eusko Itsas Gudarostea
• Espainiako Gerra Zibila Euskal Herrian
• Gudari Eguna

• Joseba Aurkenerena: Bediaga komandantea eta Sabigaingo gudariak.