Euskal deklinabidea

Euskararen beste ezaugarri bat ere aipatu behar da. Kasu gramatikalek aditzari komunztadura eragiten diote. Horrenbestez, euskal adizkiek oso morfologia aberatsa dute, perpauseko hiru osagairekin izan baitezakete komunztadura. Arrazoi horregatik, edo besteren batengatik, euskaraz zilegi da hiru sintagma horiek isilpean ematea, perpausak horregatik inolako informazio funtsezkorik galdu gabe. Alegia, euskaraz, perpausak adizkiz bakarrik osatuak egon daitezke. Edo hiru sintagma horietakoren bat falta daiteke. Adibidez, aurreko ataleko azken bi etsenpluetako perpausen ordez, honako hauek zilegi dira:

• a. Zuri beti egia esaten dizut.
• b. Nik beti egia esaten dizut.
• c. Beti egia esaten dizut.
• d. Beti esaten dizut.
• e. Hari beti ipuinak kontatzen dizkiot.
• f. Beti ipuinak kontatzen dizkiot.
• g. Beti kontatzen dizkiot.

Haietan guztietan bada osagairen bat isilpean utzia. Hala ere, perpausak ez du ezer galtzen. Jakina, osagai horietakoren bat mintzagai hanpatua edo galdegaia bada, adibidez, orduan, gainerako osagaietatik nabarmendu egin behar denez, nahitaezkoa da agerraraztea. Baina, bestela, izen-sintagma kasudun horiek erraz utz daitezke isilpean.

Absolutiboa kasu neutroa da, edo, bestela esan, Ø da absolutiboaren kasu-marka. Hortaz, ez du izen-sintagmaren forma ezertan aldatzen. Izen-sintagmak mugatzailerik ez baldin badarama, izen-sintagma mugagabea izango da. Mugatzailea baldin badarama, mugatua, singularra nahiz plurala:

• Mugagabea: bost gizon + Ø ⇒ BOST GIZON; zenbait etxe + Ø ⇒ ZENBAIT ETXE
• Mugatu sing.: gizon + a + Ø ⇒ GIZONA; etxe + a + Ø ⇒ GIZONA; etxe + a + Ø ⇒ ETXEA
• Mugatu pl.: bost gizon + ak + Ø ⇒ BOST GIZONAK; hango etxe + ak + Ø ⇒ HANGO ETXEAK

Hona hemen absolutiboaren funtzio nagusiak:

a. Aditz iragangaitza duen perpauseko subjektua:

• Bost gizon etorri dira.
• Gizona hil da.
• Gizonak joan dira.

b. Aditz iragankorra duen perpauseko objektua:

• Bost gizon ikusi ditut.
• Gizona eraman dute.
• Gizon haiek jarri dituzte etxea zaintzen.

c. Predikatu osagarriaren kasua ere absolutiboa izan ohi da:

• Peru herri honetako alkatea da.

Predikatu osagarria adjektibo-sintagmak nahiz izen-sintagmak osatua egon daiteke. Bietan absolutiboa erabiltzen da:

• Neska hori oso jatorra da.
• Eider Bilboko nire laguna da.

d. Zenbait adizlagun ere, bereziki kantitatea adierazten dutenak (prezioa, pisua, denbora, etab.) absolutiboan izango dira:

• Hamar minutu daramat zure zain.
• Idiak zazpiehun kilo pisatu zuen.
• Alkandorak lau mila pezeta balio du.

e. Bokatibo deitzen dena ere absolutiboan joan ohi da:

• Jainko maitea! Zergatik hau dena niri?
• Miren, zaude lasai!

f. Zenbait postposiziok ere (arte, barru, …) absolutiboa gobernatzen dute:

• Larunbata arte ez naiz Mundakara joango.
• Hamar urte barru zuhaitz hauek handiak izango dira.

Partitiboa ere absolutiboaren kidekoa da, nahiz eta baldintza bereziak eskatzen dituen agertzeko. Partitiboaren marka -ik da. Baina izen-sintagma bokalez amaitzen bada, -r- kontsonante bat tartekatu behar da. Partitiboa beti mugagabea da: ez du mugatzailerik ez zenbatzailerik ametitzen sintagman. Hortaz, erabat mugagabea dela esan daiteke:

• Ez dut ogirik behar.
• Liburu onik ikusten baduzu…

Hots-aldaketa hori argi ikusten da goiko adibideetan:

• Mugagabea: gizon + IK ⇒ GIZONIK; zenbait etxe + IK ⇒ ETXERIK (bokal + ik > bokal + r + ik)

Partitiboa, absolutiboa bezala, subjektu nahiz objektu izan daiteke:

• Ez da irakaslerik agertu. (subjektua)
• Dirurik behar al duzu? (objektua)

Partitiboa mugagabea da eta, horrenbestez, erreferentziaren aldetik balio berezia du. Honako bi perpaus hauek ez dira berdinak:

• Ez da atezaina oraindik etorri.
• Ez da atezainik oraindik etorri.

Lehenbizikoan, atezain jakin bat aipatzen da. Atezain hori da etorri ez dena. Bigarrenean, ez da inongo atezainik etorri, ez atezain ezagunik ez bestelakorik. Partitiboa bereziki mugagabea da. Horregatik, oso testuinguru jakinetan erabil daiteke: ezezkako perpausetan, galderazkoetan, baldintzazkoetan:

• Ez du lagunik aurkitu.
• Lagunik aurkitu al duzu?
• Lagunik behar baldin baduzu, hemen naukazu.

Baiezko perpausetan ere ager daiteke partitiboa, baina orduan balio enfatikoa hartzen du:

• Bazen neska eta mutil ederrik jaialdi hartan.

Era berean, baldintzetan zuzena da:

• Galderarik baldin baduzu, lasai galdetu (= Galderaren bat baldin baduzu, lasai galdetu).

Sarritan, zenbait zenbatzaile lagun duela (asko, franko…) aurki daiteke partitiboa:

• Eskerrik asko!
• Mendirik franko baduzu han.

Superlatiboetan ere partitiboa ager daiteke:

• Txoririk ederrena.

Atzizki berak, -ik atzizkiak alegia, balio du zenbait aditzondo sortzeko ere: pozik, bizirik, gazterik, bakarrik etab. Jakina, oraingoan -ik atzizki hau ez da egiazki partitiboa, bestelako atzizki bat baizik. Atzizki bera ablatiboa ere bada, honako esapide hauetan bezala:

• Etxerik etxe dabiltza diru biltzen.

• Mugagabea: bost gizon + K ⇒ BOST GIZONEK (kontsonante + K > konts. + e + K); zenbait etxe + K ⇒ ZENBAIT ETXEK
• Mugatu sing.: gizon + a + K ⇒ GIZONAK; etxe + a + K ⇒ ETXEAK
• Mugatu pl.: gizon + ak + K ⇒ GIZONEK; etxe + ak + K ⇒ ETXEEK (ak + k > akek > aek > ek)

Ergatiboan doan izen-sintagma beti perpausaren subjektu da. Gainera, subjektu horrek, gehienetan, aditzak adierazten duen ekintzaren egile-errola betetzen du.

• Amak zopa atera digu.
• Irakasle berriak proposamen bat egin digu.
• Hitzaldiak bi ordu iraun zuen.

Ergatiboak ere –kasu gramatikala baita– komunztadura ezartzen dio aditz jokatuari. Aditz batek ergatiboa eskatzen duen edo ez, hiztegiak esango du. Alde horretatik, euskalkien arabera, gerta daiteke aditz berak euskaldun batzuentzat ergatiboa eskatzea eta beste batzuentzat, berriz, absolutiboa. Adibidez, irten aditzak, euskaldun askorentzat, ergatiboa eskatzen du (hark irten du, hark urten dau, etab.); beste batzuentzat, berriz, absolutiboa eskatzen du soil-soilik (hura irten da). Berdin gertatzen da jardun aditzaz: (Nik) Ikasten jardun dut / (Nik) Ikasten dihardut baina (Ni) Ikasten jardun naiz.

Izen-sintagma bokalez amaitzen bada, azken bokal horren eta kasu-markaren (-i-ren) artean -r- kontsonantea tartekatzen da.

• Mugagabea: bost gizon + I ⇒ BOST GIZONI (...-e + i > ...-e + r + i); zenbait etxe + I ⇒ ZENBAIT ETXERI
• Mugatu sing.: gizon + a + I ⇒ GIZONARI (...-a + i > ...-a + r + i); etxe + a + I ⇒ ETXEARI
• Mugatu pl.: gizon + ak + I ⇒ GIZONEI; etxe + ak + I ⇒ ETXEEI (ak + i > ...-ei)

Datiboa zehar-objektu da. Horrek ere komunztadura ezartzen dio aditz jokatuari. Zenbait aditzek nahitaez gobernatzen dute datiboa: ekin, irabazi, itxaron, jarraitu, eutsi, begiratu, eragin eta abar.

• Gogotik ekin zioten lanari.
• Aurpegira begiratu diot Mariari eta lotsatu egin da.

Nolanahi ere, zenbait aditzek, euskalkien arabera, datiboa edo absolutiboa goberna dezakete: lagundu diot / lagundu dut; deitu diot / deitu dut, etab. Zenbait postposiziok ere datiboa gobernatzen du: buruz, esker, ….

• Zeri buruz mintzatu zineten?
• Zure lanari esker asko aurreratu dugu.

• Mugagabea: bost gizon + Z ⇒ BOST GIZONEZ (konts. + z > konts. + e + z); zenbait etxe + Z ⇒ ZENBAIT ETXEZ
• Mugatu sing.: gizon + a + Z ⇒ GIZONAZ; etxe + a + Z ⇒ ETXEAZ
• Mugatu pl.: gizon + ak + Z ⇒ GIZONEZ; etxe + ak + Z ⇒ ETXEEZ (...-ak + i > ...-ei)

Horrezaz aparte, izen-sintagma erakuslez amaitzen bada edo izenordaina bada, atzizkia -z barik, -taz da: gizon honetaz, etxe hartaz, etab.

a. Adizlagun-funtzioa betetzen du. ZERTAZ edo ZEREZ galderari erantzuten dio, baina zenbait aditzen osagarri ere bada (baliatu, jabetu, ohartu, konturatu, oroitu, gogoratu, kezkatu, arduratu, etab.):

• Gazteen arazoez mintzatu da hizlaria.
• Zutaz maitemindurik dago Jon.
• Ez naiz oroitzen zure galderaz.

b. Instrumental mugagabea erabiltzen da NOLA galderari erantzuten dion zenbait adberbio osatzeko. Mugagabea dago, nahiz eta zenbatzailerik eta horrelakorik agertu ez. Horregatik, [izena + z] beste osagairik gabekoa denez, egiazki adberbiotzat hartzekoak dira horrelako sintagmak:

• Beldurrez bizi zen gizona.
• Nekez egin daiteke okerrago.
• Buruz ikasten ditu lagunen telefono-zenbakiak.

c. Zenbait postposiziok ere instrumentala gobernatzen du:

• Zuk esandakoaz gainera, hau ere kontuan izan dugu.
• Lehenaz gain, orain hau.

d. Aditz jokatu gabeko mendeko perpaus batzuek ere instrumentala daramate:

• Pasadizo barregarri bat kontatuz amaitu zuen hitzaldia.

• Mugagabea: bost gizon + EKIN ⇒ BOST GIZONEKIN; zenbait etxe + EKIN ⇒ ZENBAIT ETXEREKIN (...bokala + ekin > bokala + r + ekin)
• Mugatu sing.: gizon + a + EKIN ⇒ GIZONAREKIN; etxe + a + EKIN ⇒ ETXEAREKIN (...bokala + ekin > bokala + r + ekin)
• Mugatu pl.: gizon + ak + EKIN ⇒ GIZONEKIN; etxe + ak + EKIN ⇒ ETXEEKIN (...-ak + ekin > ...-ekin)

Bizkaieraz, -ekin-en ordez -gaz postposizioa erabiltzen da.

a. Adizlagunaren zeregin gramatikala betetzen du, eta NOREKIN edo ZEREKIN galderari erantzuten dio. Konpainia adierazten du, hortaz. Horregatik, hain zuzen, soziatiboa deitura ere:

• Joxerekin etorri nintzen Gasteiza.
• Mutil eder batekin ezkondu zen.
• Ez nator zuekin bat.

b. Baina denbora-balioa ere izan dezake. NOIZ galderari erantzuten dio orduan:

• Egunsentiarekin irten ginen Gorbeiarantz.

«-ekin batera» esapideak ere NOIZ galderari erantzun diezaioke, batez ere jokatu gabeko perpaus batekin doanean:

• Hori esatearekin batera, sabaia lurrera erori zen.

Gainerakoetan, konpainia soila aditzera eman dezake:

• Zurekin batera joango naiz etxera.

• Mugagabea: bost gizon + (EN)GATIK ⇒ BOST GIZONENGATIK; zenbait etxe + (EN)GATIK ⇒ ZENBAIT ETXERENGATIK (...bokala + engatik > bokala + r + engatik)
• Mugatu sing.: gizon + a + (EN)GATIK ⇒ GIZONA(REN)GATIK; etxe + a + (EN)GATIK ⇒ ETXEA(REN)GATIK (...bokala + engatik > bokala + r + engatik)
• Mugatu pl.: gizon + ak + (EN)GATIK ⇒ GIZONENGATIK; etxe + ak + (EN)GATIK ⇒ ETXEENGATIK (...-ak + engatik > ...-engatik)

Adizlagun-funtzioa betetzen du. Atzizki horrekin hornitutako postposizio-sintagmak beti kausa adierazten du, hots, ZERGATIK galderari erantzuten dio. Beraz, honako bi perpaus hauek erabat desberdinak dira esanahiaren aldetik:

• Liburu hau zuregatik izan da erosia (= haren gaia zeure gustukoa delakoan baitago eroslea, lagungarri izanen zaizula uste du...)
• Liburu hau zuk erosia izan da (= zeu zara eroslea).

Hurrenez hurren, liburu hau zuk erosi duzu eta liburu hau zuregatik erosi dute haien baliokideak dira.

• Mugagabea: bost gizon + (EN)TZAT ⇒ BOST GIZONENTZAT; zenbait etxe + (EN)TZAT ⇒ ZENBAIT ETXERENTZAT (...bokala + entzat > bokala + r + entzat)
• Mugatu sing.: gizon + a + (EN)TZAT ⇒ GIZONARENTZAT; etxe + a + (EN)TZAT ⇒ ETXEARENTZAT (...bokala + entzat > bokala + r + entzat)
• Mugatu pl.: gizon + ak + (EN)TZAT ⇒ GIZONENTZAT; etxe + ak + (EN)TZAT ⇒ ETXEENTZAT (...-ak + entzat > ...-entzat)

NORENTZAT galderari erantzuten dion adizlaguna da postposizio-sintagma hori. Aditzaren ekintzak duen jomuga edo ekintza horren onura hartuko duena adierazten du.

• Neure seme-alabentzat ekarri ditut jostailu hauek.
• Edozein enpresarentzat onuragarri izan liteke proiektu hau.

Sarritan, hala ere, NORENTZAT eta ZERTA(RA)KO galderak elkarren lehian ibil daitezkeen bezala, etxearentzat eta etxerako bezalako postposizio sintagmen artean ere erabakitzea zaila gerta daiteke:

• Lursail hauek fabrika berriarentzat onak izan litezke.
• Lursail hauek fabrika berrirako onak izan litezke.

Leku-denborazko adizlagunak osatzen dituzten postposizio-sintagmek zenbait ezaugarri dituzte gainerako kasu eta postposizio-sintagmetatik bereizten dituztenak. Ezaugarri bistakoena -ta- artizkia agertzea da, mugagabean eta mugatu pluralean. Horretaz gainera, bizidunak eta bizigabeak formaz ere bereizi egiten dira.

Inesiboaren marka -n bada ere, marka hori zenbait elementuz «aberastua» aurkitu daiteke. Alde batetik, izen-sintagmako izena [+biziduna] bada, -enga- artizkia agertuko da. Eta bestetik, mugagabean eta pluralean -ta- artizkia agertuko da. Elementu-gehitze horrek leku-denborazko postposizio-sintagma guztietarako balio du. Egiazki,-enga- hori -en genitibo-markari -ga- postposizioa erantsiz lortu da.

Beraz, -en+ga+n bide da postposizio horren analisia. Postposizio ihartua dela esaten da. Gainera, hain ihartua ez dagoen beste postposizio baten baliokidea da sarritan, -en baitarena alegia. Hortaz, hauek dira, funtsean, formak:

• Mugagabea [+BIZ]: bi ume + enga + N ⇒ BI UMERENGAN; zenbait gizon + enga + N ⇒ ZENBAIT GIZONENGAN (bokala + engan > bokala + r + engan)
• Mugagabea [-BIZ]: bi etxe+ ta + N ⇒ BI ETXETAN; edozein bazter + ta + N ⇒ EDOZEIN BAZTERRETAN (konts. + konts. > konts. + e + konts.)
• Mugatu sing. [+BIZ]: ume + a + enga + N ⇒ UMEA(REN)GAN; gizon+ a + enga + N ⇒ GIZONA(REN)GAN
• Mugatu sing. [-BIZ]: etxe+ a + N ⇒ ETXEAN; bazter+ a + N ⇒ BAZTERREAN (ez *bazterran)
• Mugatu pl. [+BIZ]: ume + ak + enga + N ⇒ UMEENGAN; gizon + ak + enga + N ⇒ GIZONENGAN (...ak + engan > ...engan)
• Mugatu pl. [-BIZ]: etxe + ak + ta + N ⇒ ETXEETAN; bazter + ak + ta + N ⇒ BAZTERRETAN (...ak + ta > ...-eta)

Izen bereziak euskaraz mugagabean doaz, mugatzailerik gabe, alegia, baina kontuan har bedi, leku-denborazko kasuetan, izen arruntek mugagabean -ta- marka erakusten badute ere, izen berezietan ez dela marka hori agertzen. Beraz:

• Zein mendiTAn izan zineten?

baina

• Ernion izan ginen (ez *Erniotan).

Ohar horrek leku-denborazko postposizio-sintagma guztietarako balio du.

Inesiboan doan postposizio-sintagma, normalean, adizlaguna da. NON galderari erantzuten dio, funtsean. Beraz, lekua adierazten du. Baina NOIZ (denbora) edo ZERTAN (jarduna) galderari ere erantzun diezaioke. Azken kasu horretan, postposizio-sintagma —adizlaguna bainoago— aditzaren osagarri da, aditzak bereziki eskatua datorrela pentsa baitaiteke. ZENBATEAN galderari ere erantzun diezaioke:

Jakina, bizidunekin NORENGAN edo NOREN BAITAN izango da galdera.

• Zein pertsonarengan duzu esperantza gehien?
• Bere semea(ren)gan inon diren bertute guztiak aurkitzen zituen.
• Ez du bere baitan erantzunik aurkitzen.

Osagarria inesiboan joatea eskatzen duten aditzak ere badira: hasi, ari, jardun, ikasi, jakin, ahaztu eta abarrek ZERTAN galderari erantzuten dioten osagarriak eskatzen dituzte. Osagarri hori, maiz, perpaus bat izaten da, perpaus jokatu gabea. Hortaz, esan daiteke horko aditz horiek inesiboan doan perpausa eskatzen dutela osagarritzat.

• Ikasten hasi naiz.
• Mutil hori aspertzen ari da.
• Irakasleak goiz osoan adarra jotzen jardun zigun.

Ondoren datozen leku-denborazko postposizio-sintagmak inesiboaren gainean eraikiak direla pentsa daiteke. Hau da, ematen du inesiboari -(r)a eta gainerako atzizkiak erantsiz lortzen direla, izen-sintagmari erantsi beharrean. Hori garbikien -enga- artizkia jokoan denean ikusten da, denek gordetzen baitute -n inesiboaren marka:

• Mugagabea [+BIZ]: bi ume + enga + n + A ⇒ BI UMERENGANA; zenbait gizon + enga + n + A ⇒ ZENBAIT GIZONENGANA (bokala + engana > bokala + r + engana)
• Mugagabea [-BIZ]: bi etxe+ ta + RA ⇒ BI ETXETARA; edozein bazter + ta + RA ⇒ EDOZEIN BAZTERRETARA (konts. + konts. > konts. + e + konts.)
• Mugatu sing. [+BIZ]: ume + a + enga + n + A ⇒ UMEA(REN)GANA; gizon+ a + enga + n + A ⇒ GIZONA(REN)GANA
• Mugatu sing. [-BIZ]: etxe+ a + RA ⇒ ETXERA (ez *etxeara); bazter+ a + RA ⇒ BAZTERRERA (ez *bazterrara)
• Mugatu pl. [+BIZ]: ume + ak + enga + n + A ⇒ UMEENGANA; gizon + ak + enga + n + A ⇒ GIZONENGANA
• Mugatu pl. [-BIZ]: etxe + ak + ta + RA ⇒ ETXEETARA; bazter + ak + ta + RA ⇒ BAZTERRETARA

Kontuan izan mugatu singularrean, gainerako leku-denborazko kasu guztietan (inesiboan izan ezik) gertatuko den bezala, -a mugatzailea ezkutatu egin dela edo, agertu behintzat, ez dela agertzen.

NORA galderari erantzuten dion adizlaguna da postposizio-sintagma hori. Mugimendu-aditzek eskatzen dute, batez ere, era horretako inguratzailea: joan, etorri, bidali, eraman, ekarri… baita mugimendua beste era abstraktuago batean adierazten duten aditzekin ere: ausartu, bultzatu, animatu… Aditzarekin duen lotura hori dela medio, zail da jakiten ea egiazki adizlagun diren ala osagarri.

• Gizon harengana eraman ninduten.
• Bada ordua etxera joateko.

Baina denbora ere adieraz dezake honako esapide hauen antzekoetan: handik bi egunera, hemendik aurrera, gerora, etab. Modua ere adierazten du: neure erara, besteen antzera, lehengo modura, etab.

• Mugagabea [+BIZ]: bi ume + enga + n + ANTZ ⇒ BI UMERENGANANTZ; zenbait gizon + enga + n + ANTZ ⇒ ZENBAIT GIZONENGANANTZ (bokala + enganantz > bokala + r + enganantz)
• Mugagabea [-BIZ]: bi etxe+ ta + RANTZ ⇒ BI ETXETARANTZ; edozein bazter + ta + RANTZ ⇒ EDOZEIN BAZTERRETARANTZ (konts. + konts. > konts. + e + konts.)
• Mugatu sing. [+BIZ]: ume + a + enga + n + ANTZ ⇒ UMEA(REN)GANANTZ; gizon+ a + enga + n + ANTZ ⇒ GIZONA(REN)GANANTZ
• Mugatu sing. [-BIZ]: etxe+ a + RANTZ ⇒ ETXERANTZ (ez *etxearantz); bazter + a + RANTZ ⇒ BAZTERRERANTZ (ez *bazterrarantz)
• Mugatu pl. [+BIZ]: ume + ak + enga + n + ANTZ ⇒ UMEENGANANTZ; gizon + ak + enga + n + ANTZ ⇒ GIZONENGANANTZ
• Mugatu pl. [-BIZ]: etxe + ak + ta + RANTZ ⇒ ETXEETARANTZ; bazter + ak + ta + RANTZ ⇒ BAZTERRETARANTZ

Atzizki edo postposizio hau, azken batean, adlatiboari -antz erantsirik lortu dela pentsa daiteke. Horrenbestez, formaren aldetik, aski da adlatiboari (-(r)a atzizkiari) -ntz eranstea. Horrek hurbiltze-kutsua eransten dio adlatiboari, gutxi gorabeherako zerbait dela adieraziz.

Postposizio-sintagma hau adizlagun izan ohi da, eta NORANTZ galderari erantzuten dio:

• Mendirantz abiatu zen Peru.
• Zein autotarantz joan da pilota?

Goian esan bezala, gutxi gorabeherako norabidea adierazten du: etxerantz doana ez doa nahitaez etxera, etxeko norabidean bai, baina gehiagorik ez.

Adlatiboaren gainean -ino atzizkia erantsiz sortutako forma da.

• Mugagabea [+BIZ]: bi ume + enga + n + AINO ⇒ BI UMERENGANAINO; zenbait gizon + enga + n + AINO ⇒ ZENBAIT GIZONENGANAINO (bokala + enganaino > bokala + r + enganaino)
• Mugagabea [-BIZ]: bi etxe+ ta + RAINO ⇒ BI ETXETARAINO; edozein bazter + ta + RAINO ⇒ EDOZEIN BAZTERRETARAINO (konts. + konts. > konts. + e + konts.)
• Mugatu sing. [+BIZ]: ume + a + enga + n + AINO ⇒ UMEA(REN)GANAINO; gizon+ a + enga + n + AINO ⇒ GIZONA(REN)GANAINO
• Mugatu sing. [-BIZ]: etxe+ a + RAINO ⇒ ETXERAINO (ez *etxearaino); bazter + a + RAINO ⇒ BAZTERRERAINO (ez *bazterraraino)
• Mugatu pl. [+BIZ]: ume + ak + enga + n + AINO ⇒ UMEENGANAINO; gizon + ak + enga + n + AINO ⇒ GIZONENGANAINO
• Mugatu pl. [-BIZ]: etxe + ak + ta + RAINO ⇒ ETXEETARAINO; bazter + ak + ta + RAINO ⇒ BAZTERRETARAINO

Adizlaguna da, eta mugimenduaren azken muga adierazten du.

• Edozein zokotaraino iritsi dira telefono mugikorrak.
• Norenganaino joan behar da baimena lortzeko?
• Orain etxeraino igotzen dizkizute gauzak.

• Mugagabea [+BIZ]: bi ume + enga + n + TIK ⇒ BI UMERENGANDIK; zenbait gizon + enga + n + TIK ⇒ ZENBAIT GIZONENGANDIK (bokala + engandik > bokala + r + engandik)
• Mugagabea [-BIZ]: bi etxe+ ta + TIK ⇒ BI ETXETATIK; edozein bazter + ta + TIK ⇒ EDOZEIN BAZTERRETATIK (konts. + konts. > konts. + e + konts.)
• Mugatu sing. [+BIZ]: ume + a + enga + n + TIK ⇒ UMEA(REN)GANDIK; gizon+ a + enga + n + TIK ⇒ GIZONA(REN)GANDIK
• Mugatu sing. [-BIZ]: etxe+ a + TIK ⇒ ETXETIK (ez *etxeatik); bazter + a + TIK ⇒ BAZTERRETIK (ez *bazterratik)
• Mugatu pl. [+BIZ]: ume + ak + enga + n + TIK ⇒ UMEENGANAINO; gizon + ak + enga + n + TIK ⇒ GIZONENGANAINO (...ak + enga... > ...-enga...)
• Mugatu pl. [-BIZ]: etxe + ak + ta + TIK ⇒ ETXEETATIK; bazter + ak + ta + TIK ⇒ BAZTERRETATIK (...ak + ta... > ...-eta...)

Pentsa daiteke ablatiboa ere inesibotik erator daitekeela. Zenbaitetan, behintzat, formak berak ere aski argi salatzen du inesiboaren eta ablatiboaren arteko harreman hori.

Ablatiboan doan sintagma adizlaguna da, eta NONDIK edo NOIZTIK galderari erantzuten dio. Jatorria adierazten du, hortaz.

• Atzoko bilkura hartatik buruko minez atera nintzen.
• Gizon horrengandik edozer espero liteke.
• Berandu atera ginen atzo etxetik.

-TIK postposizioa leku-denborazko adberbioei ere (atzo, gaur, noiz, beti, etab.) erants dakieke. Orduan, adberbio horiek forma-aldaketaren bat pairatzen dute. Bereziki -danik forma hartzen dute:

• Noiz + tik = noiztik / noizdanik.
• Aspaldi + tik = aspalditik / aspaldidanik.

Bestalde, ablatiboa zenbait esapidetan agertzen da: -TIK AURRERA, -TIK BEHERA, -TIK HONA, -TIK HASITA, etab.

• Bilera hartatik hona ez dut Pello ikusi.
• Bost milioitik beherako autorik ez dut nahi.

-rako duen postposizio-sintagma, berez, adizlagun nahiz izenlagun da. Hala, etxerako, denda horretarako eta antzekoak bi zeregin horiek betetzen dituzte:

• Txakur hori etxerako nahi dut (adizlaguna).
• Zinerako dirua etxean ahaztu dut (izenlaguna).

Baina bizidunekin tankera honetako adizlagunak osatzeko, teorian, gizonenganako, semearenganako etab. zilegi direla pentsa baliteke ere, badirudi forma horiek izenlagun-funtziorako gordetzen direla. Adizlagun gisa, -ENTZAT gisako postposizio-sintagma erabiltzen da izena biziduna denean. Hortaz, bizidunekin, -ENGANAKO modukoak izenlagun izango dira:

• Zureganako begirunea handia da (izenlaguna).
• Txakur hau zuretzat erosi dut (adizlaguna).

Beraz, bizidunetan, -enganako eta -entzat atzizkiek zeregin desberdinak betetzen dituzte: bata izenlaguna da, bestea adizlaguna. Horregatik, bizigabeak baino ez dira kontuan hartuko oraingoan, haiekin bakarrik osatzen baitira -RAKO formako adizlagunak. Azken batean, aski da adlatiboari -KO atzizki-postposizioa eranstea:

• Mugagabea: bi etxe+ ta + RAKO ⇒ BI ETXETARAKO; edozein bazter + ta + RAKO ⇒ EDOZEIN BAZTERRETARAKO (konts. + tarako > konts. + e + tarako)
• Mugatu sing.: etxe+ a + RAKO ⇒ ETXERAKO (ez *etxearako); bazter+ a + RAKO ⇒ BAZTERRERAKO (ez *bazterrarako)
• Mugatu pl.: etxe + ak + ta + RAKO ⇒ ETXEETARAKO; bazter + ak + ta + RAKO ⇒ BAZTERRETARAKO (...-ak + -ta... > ...-eta...")

Postposizio-sintagma hau adizlagun nahiz izenlagun izan daiteke. ZERTA(RA)KO, nahiz NORAKO edo NOIZKO galderei erantzuten die:

• Bihar goizerako nahi dut lan hori amaitua.
• Bi etxeetarako egin behar izaten ditut erosketak.
• Lagunarterako oso egokia da Jon.

Atzizki hori leku-denborazko adberbioei eransten zaienean, -KO forman agertzen da, ez -RAKO forman. Horregatik, betiko, biharko, gaurko, etziko, noizko etab., eta ez, *betirako, *gaurrerako, *etzirako, *noizerako, etab.

• Betiko sartu al zara komunean?
• Lan hau etziko egin behar zenuten eta oraindik ez duzue entregatu.

Deklinabide-kasuen artean sartzen arren, atzizki hori daramaten sintagmak ez dira gainerako postposizio-sintagmen antzekoak. Gainerako kasuek ez bezala, ez du lekurik mugagabearen eta mugatu singular nahiz pluralaren arteko desberdintasunetarako: atzizkia besterik gabe eransten zaio sintagmari. Sintagma horrek, gainera, ez du onartzen ez mugatzailerik ez zenbatzailerik, nolabaiteko predikatua baita. Eta formaren aldetik ere bada beste desberdintasun bat: gainerako kasuetako hots-aldaketek ez dute hemen lekurik. Esan nahi baita, kontsonante baten ondoren gertatzen denean, ez da -e- bokalaren beharrik izango: lagun + tzat = laguntzat (ez *lagunetzat). Horretan, -ka atzizkiaren parekoa da (adar + ka = adarka (ez *adarreka). Dena den, euskal gramatiketan, -ka atzizkia ez da deklinabide paradigmetan sartzen; -tzat, berriz, bai.

• Mugagabea: "seme + TZAT ⇒ semetzat"; "lagun + TZAT ⇒ laguntzat"

-tzat atzizkidun sintagma honek predikatu osagarriaren funtzioa betetzen du. Alde horretatik, zenbait aditzekin batera agertuko da beti: hartu eta eman batez ere.

• Askatasuna hartu dute banderatzat.
• Oparitzat bina liburu eman nien.

Banderatzat sintagma askatasuna izen-sintagmarekin lotua dago, hari dagokio. Oparitzat, berriz, bina liburu izen-sintagmarekin lotua ageri da. Horregatik, bidezko dirudi predikatu osagarritzat hartzea sintagma horiek. Dena den, postposizio-sintagma honetan ez da agertuko inolako determinatzailerik, ez mugatzailerik, ez zenbatzailerik. Oso postposizio-sintagma berezia da, hortaz.

Hondarkia bokalez amaitzen den sintagmari eransten bazaio eta hondarkia ere bokalez hasten bada, orduan bi bokalen artean -r bat ezartzen da:

• bokala + bokala ⇒ bokala + r + bokala

Adibidez, zein seme + i ⇒ zein semeri. Arauak hondarki barnerako ere balio du: gizon + a + i ⇒ gizonari.

Alaba, gona, eliza, basakeria eta -a itsatsiko hitzak deklinatu nahi direnean, eta, oro har, -a-z bukatzen diren sintagmetan, bokal arrunt bezala deklinatuko da, bi ohar kontuan izanik:[1]

Mugatzailea agertzen bada, [-a + a + deklinabide-atzizkia] segida gertatzen da eta bi a horiek bat egiten dute:

• a + a ⇒ a

Adibidez, alaba + a ⇒ alaba (alaba etorri da); gona + a ⇒ gona (gona erosi du)

Hondarkia kontsonantez hasten bada, ez da inongo aldaketarik gertatzen; beraz, hitzaren azken -a bokalak bere horretan segitu beharko du: zein elizatan, bi elizatako, aizkoraz, festatik, etab. Ez, *zein elizetan, bi elizetako, etab. Elizetan / elizetako etab. pluralak dira. Pluralean, hondarkia -e-z hastea gerta daiteke, ergatiboan eta leku-denborazko postposizio-sintagmetan. Horrelakoetan,

• a + e ⇒ e

Ergatibo plurala: elizek, gonek, aizkorek, festek... Inesibo plurala: elizetan, gonetan, aizkoretan, festetan,...

Hona hemen Euskaltzaindiak emandako araua: «diptongoz bukatzen diren hitzak, oro har, bokalez amaitzen diren gainerako izen guztiak bezala deklinatuko dira. Alde batera utzirik lau zenbatzaileak, beste arrazoi batzuengatik, sortzen dituen arazoak, salbuespen bakarra gau hitza da, hiru kasu hauetan: gauez, gaueko, gauean. Monosilaboak izanik instrumentalean doazenak ere salbuespentzat hartzen dira (deiez)».[2]

Sintagmari hondarkia eransterakoan bi kontsonante elkartzen badira, bien artean loturazko -e- bokala agertuko da: zein adar + k ⇒ zein adarrek; bi haitz + tan ⇒ bi haitzetan. Salbuespentzat hartu behar dira NOR, ZER eta kideko izenordainak: NORK, ZERK, ZER- TAN, etab. eta ez, *NOREK, *ZEREK, *ZERETAN,...

R hizkiaz bukatzen den hitza deklinatuz gero bikoiztu egiten da kontsonante hori: zakur + ak ⇒ zakurrak; ibar + etan ⇒ ibarretan. Hala ere, badaude salbuespen gutxi batzuk, R bakuna atxikitzen dutenak. Ur, zur, plazer, paper, kaier... besteak beste (uretan, zurezkoa, plazera, kaieren...).[3]