Euskal aditz

Euskal aditza euskararen morfologiako atal bat da. Aditzak, semantikaren ikuspegitik, ekintza, egoera edo gertaera bat adierazten du; sintaxiaren ikuspegitik, perpauseko denbora eta pertsona (edo pertsonak) adierazten ditu.

Ezaugarri orokorrak

Perpausa subjektuaz eta predikatuaz osatuta dagoela ulertuta, eta predikatuko gunea aditza dela halaber, aditzaz eta aditzaren inguratzaileez osatutako egitura bat dela onartuz gero, aditza perpauseko gainerako osagaiei batasuna ematen dien elementua da.

Perpausean gertaera bat, ekintza bat, egoera bat… adierazten da: horrexen muina aditzak dakar. Behin aditz bat aukeratuz gero, perpausa behar bezala eratuta egongo bada, aditz horrek ezartzen dituen eskakizunak bete behar dira, agerian edo ezkutuan, baina aditz edo predikatu baten eskariak, nolabait esateko, perpausean bete behar dira. Adibidez, galdetu aditzak eskatzen du, haren esanahia halakoa delako, galdera egingo duen norbait eta zerbait galdetzea. Horrenbestez, aditz horren inguratzaileen artean bi behintzat beharko dira aditzaren eskakizun horiek betetzeko. Ezin da galdetu aditza erabili, galdetzaile bat eta galdera bat ezarri gabe: bi osagaiok behar dira, bakoitzak bere lekua betez. Eta hirugarren bat ere bai, galderak beti norbaiti egiten baitzaizkio, norbait hori geure burua bada ere. Horietaz aparte, beste hainbat inguratzaile ere ageri dira, aukeran.

Bestalde, aditzaren inguratzaileen artean, badirudi beti bat nabarmenduko dela, subjektu-lana egingo duena. Gainerako osagaiak aditz-sintagman biltzen dira. Baina perpausean izena, biluzik, inongo «hornidurarik» gabe, nekez aurkitzen den bezala, aditza ere forma hartuta agertuko da perpausean. Izenak determinatzaileak eta abarrak hartzen dituen bezala, aditzak ere inflexio-marka bereziak hartuko ditu. Hori da, hain zuzen, aditzaren ezaugarri nagusia: inflexio-marka bereziak izatea (denborari dagozkionak, aspektuari dagozkionak, pertsonari dagozkionak, etab.). Aditza jokatu egiten da.

Aditzen erregimena

Aditzen sailkapena egiteko orduan erabil daitekeen irizpide nagusietako bat aditz bakoitzaren erregimena da. Aditz bakoitzaren ezaugarritzat har baitaiteke inguruan izango dituen izen-sintagmak zer-nolakoak izango diren hautatzea eta sintagma horietako bakoitzak zer-nolako kasua izan behar duen erabakitzea. Horri deritzo erregimen. Alde horretatik, jadanik ohikoa da euskal gramatiketan aditzak kasu gramatikalen arabera sailkatzea. Horrela, NOR motako aditzak, NOR-NORI motako aditzak, NOR-NORK motako aditzak eta NOR-NORI-NORK motako aditzak bereizi ohi dira. Izan ere, aditz batzuk, –etorri, erori, izan...— NOR sailekoak dira: aditz horiek agertzen diren perpausean, nor kasuan edo absolutiboan doan izen-sintagma subjektua izango da. Nori kasuan edo datiboan doan sintagma ere izan daiteke perpaus horretan, baina inola ere ez ergatiboan doanik. Horregatik, honako perpaus hauek zuzenak dira:

a. Idazkari berria etorri da. (NOR)
b. Idazkari berria etorriko zaizue. (NOR-NORI)

Baina beste hauek okerrak dira:

c. *Idazkari berria etorri du nagusiak. (NOR-NORK)
d. *Idazkari berria etorri digu nagusiak. (NOR-NORI-NORK)

ETORRI-k ez baitu NORK kasua duen inguratzailerik onartzen. Baina, etorri-ren ordez, ekarri aditza hartuz gero, gauzak bestela izango dira:

a. Idazkari berria ekarri du nagusiak. (NOR-NORK)
b. Idazkari berria ekarri digu nagusiak. (NOR-NORI-NORK)

Nori sintagmaren agerpena, normalean, aukerakoa da. Nahiz eta badiren aditz gutxi batzuk (ekin, eutsi…) sintagma hori nahitaez eskatzen dutenak:

a. Lanari ekingo diogu.
b. *Lana ekin dugu.

Horregatik, aditzak sailkatzeko, batez ere NOR eta NORK sintagma agertzen den ala ez hartu behar da kontuan. Horren arabera, aditzok, jokatzen direnean, laguntzaile egokia eskatzen dute: batzuek izan, *edin laguntzaileak, besteek, *edun, *ezan. Edo, errazago ulertzeko, batzuek era bateko laguntzailea eskatzen dute eta besteek, bestelakoa. Informazio hori hiztegietan ematen da. Hona hemen, hala ere, sail bateko eta besteko aditz-zerrenda labur bat:

DA saileko aditzak	DU saileko aditzak
izan, joan, erori, mintzatu, egon, ibili, jausi, jaio, zendu, erditu ("haurra munduratu"), irten, jolastu, etorri, komeni izan...	bota, ekarri, jaso, iraun, funtzionatu, kointziditu, idatzi, pentsatu, eraman, aurkitu, erosi, agurtu, jarri, jakin, eraman, eskaini, irakurri, adierazi, bilatu, eskatu, saldu, ipini, esan, balio izan, eskiatu...

DU sailekotzat emandako aditzik gehienek, agertzen diren perpausean nor sintagmaz gainera (edo, berdin dena, zer sintagmaz gainera) nork sintagma ere agertzea eskatzen dute:

Haurrak (NORK) baloia (ZER) urrutira bota du.
Saltzaileek (NORK) diru gehiegi (ZER) eskatzen dute horrelakoetan.
Gizon horrek (NORK) ez gaitu (gu) (NOR) inoiz agurtzen.

Zenbait aditzekin, NOR edo ZER sintagma horren ordez, perpausa edo bestelako postposizio-sintagma bat agertzen da:

Gizon horrek (NORK) / badaki (NOR-NORK aditza) / jendeari adarra jotzen (perpausa).
Nik (NORK) / ez dut oraindik / dantzan (POSTPOSIZIO SINTAGMA) / ikasi.

Hortaz, egiazki nor sintagma ez den osagarriz horniturik ageri dira nor-nork motako aditz batzuk. Haien ondoan, badira beste batzuk laguntzailea eskatu arren, perpausean nor sintagmarik inoiz izaten ez dutenak:

Kafeak (ZERK) irakiten badu, alferrik galtzen da.
Etxe honetan, ordu batean bazkaltzen dugu (guk). (NORK)
*Udan, osabak (NORK) Europa (ZER) bidaiatuko du.

Azken perpausa ez da zuzena, bidaiatu aditzak –zeharkatu aditzak ez bezala– ez baitu objekturik (nor sintagmarik, alegia) onartzen. Irakin, iraun eta beste batzuk ere sail berekoak dira.
Hortaz, DU formako aditz horietan bi sail bereizi behar dira: a) egiazki «nor-nork» diren aditzak eta b) «nork» aditzak.Lehenbizikoak benetako iragankorrak direla esan ohi da; bigarrenak berriz, berez, iragangaitzak dira, objekturik ez baitute. Baina azken horiek «nor» aditz iragangaitzetatik bereizi beharra dago. Horregatik, azken horiei, gaurko gramatika-terminologian «ez-akusatibo» deritze, eta nor-ik ez duten aditzei, berriz, «ez-ergatibo».
Ez-ergatibo horiei, euskal gramatika-tradizioan, «deponente» izena ere eman izan zaie. Aditz bakoitzaren eskakizun horiek, berez, hiztegian jaso beharrekoak dira. Hiztegiak hitz bakoitzaren ezaugarriak eskaini behar ditu eta, aditzei dagokienez, bakoitzak zer nolako «inguratzaileak» eskatzen dituen eta «inguratzaile» horietako bakoitzari zer nolako taxu gramatikala dagokion (hots: zein kasutan doan, ergatiboan, absolutiboan, datiboan, edo perpaus bat onartzen duen ala ez, eta perpaus hori jokatua den ala ez, etab.). Kontu horiek lotura estua dute aditz bakoitzaren esanahiarekin. Aditz baten esanahia ulertuko bada, aditz horrek adierazten duen ekintza edo prozesua zein den ere ulertu behar da, eta, hori ulertzeko, prozesu edo ekintza horretan parte hartzen dutenak zein diren ere jakin beharra dago. Adibidez, erosi edo saldu aditzek zer esan nahi duten ulertuko bada, aditz horiek aditzera ematen duten prozesua ere («diru truke zerbait hartu» edo «diru truke zerbait eman») ulertu behar da, eta prozesu horretan zer parte-hartzaile dauden ere bai. Alegia, erosi ahal izateko, eroslea den norbait (NORK erosten duen) behar dugu, eta erosketaren gaia ere bai (ZER den erosten dena).

Aditz bakoitzak bere «sare tematikoa» duela esaten da. Aditzaren inguruan dabiltzan parte-hartzaile horiek mota desberdinetakoak dira. Hala, egilea, gaia, hartzailea, jasalea, instrumentala, iturria, helburua, etab. bereizten dira. Horiek guztiek, berez, hiztegian jasoak egon behar lukete aditz bakoitzaren esanahiaren berri ematean behar bezala zehazturik. Baina, horretaz gainera, aditzaren inguratzaile («argumentu» deritze) bakoitzari zer nolako kasu-marka erantsi behar zaion ere esango da hiztegian. Adibidez, hiztunak pentsa dezake IKASI, JAKIN eta AHAZTU aditzen artean, EROSI eta SALDU aditzen artean bezala, badela nola-halako erlazioren bat. Hiru aditzek eskatzen dituzte gutxienez bi argumentu: bata gaia dei likeena, alegia ikasten, jakiten edo ahazten den hori. Bestea zer den ez dago hain argi: kasuren batean, egilea izatea dela pentsa daiteke, edo jasaletzat ere har daiteke. Nolanahi ere, hiruretan argumentu hori oso antzekoa dela ematen du. «Gaia» izateko eginkizuna betetzen duen sintagma nor sintagma izan daiteke edo perpaus bat:

a. {ikasi dut, badakit, ahaztu zait} zerbait.
b. {ikasi dut, badakit, ahaztu zait} bizikletan ibiltzen.
c. {ikasi dut, badakit, ahaztu zait} bi eta bi lau direla.

Baina «egile-jasale» edo dena delako hori betetzen duen sintagmak kasu batean kasu-marka bat eskatzen du, eta beste bat eska dezake, berriz, bestean: ikasi-k eta jakin-ek nork sintagma eskatzen dute, ahaztuk nori sintagma edo nork sintagma eska ditzake:

a. Nik bizikletan ibiltzen ikasi dut. NORK
b. Nik bizikletan ibiltzen badakit. NORK
c. Niri bizikletan ibiltzen ahaztu egin zait. NORI

Beraz, aditz bakoitzak bere inguratzaileei buruzko zenbait eskakizun ditu. Hain zuzen, eskakizun horien arabera sailkatu daitezke aditzak.

Aditzen sail-aldaketa

Aipatu beharra dago aditz asko eta askorekin gertatzen den fenomeno bat: aditz bera, batzuetan, DU formako bezala agertzen da, eta beste batzuetan, berriz, DA forman ikusten da. Adibidez:

a. Mirenek merke saldu omen DU etxea.
a’. Mirenen etxea merke saldu omen DA.
b. Bart gizon bat hil DUTE gaizkile batzuek.
b’.Bart gizon bat hil DA gure herrian.

Adibideetan ikusten denez, ematen du erosi eta hil aditzek bitara jokatzen dutela.

Inpertsonalak

Berez NOR-NORK erakoak diren aditz guztiek NOR erako gisa joka dezakete: erosi du / erosi da; saldu zituen / saldu ziren; ekarri ditu / ekarri dira; ikusi zuen / ikusi zen; esan du / esan da; etab. Kasu horretan, DA formako adizki hori inpertsonaltzat jotzen da. Aditz baten esanahia ulertuko bada, aditz horrek adierazten duen ekintzan edo prozesuan parte hartzen duten argumentuak hartu behar dala kontuan. Erosiren kasuan, adibidez, aditz horrek zer esan nahi duen ulertuko bada, pentsatu behar da badela erosketa egiten duen norbait (egile-eginkizuna duen argumentua, alegia). Izan ere, gauzak ez dira bere kasa erosten, norbaitek erosten ditu. Erosi da esaten denean ere, hortaz, erosketa gertatu denez, erosleren bat behar da, baina esaldi inpertsonaletan, erosle hori zehaztu gabe ematen da: eroslea nor den adierazi gabe uzten da.

Interpretazio inpertsonal hori ez da, egia esan, DU aditz gisa ematen diren aditzekin bakarrik gertatzen. Berez, aditz ororekin ere interpretazio bera gerta daiteke. Jakina, kasu horretan aditza ez da formaz aldatzen: DUtik DAra pasa daiteke, baina DAtik ez dago nora pasa. Beraz, adizkia ez da aldatzen:

a) Hegazkin hori egunero Amsterdamera JOATEN DA.
b) Hemendik Amsterdamera JOATEN DA.

Hor, adizki berak (joaten da) balio desberdina du: a) perpausean aditzaren argumentu bakarra agerian dago, ongi zehaztua: hegazkin hori. Ostera, b) perpausen, aditzean parte hartzen duen subjektu hori ez da inondik ageri, orokorra da, zehaztugabea, inpertsonala: hortik Amsterdamera nornahi joan daiteke.

EROSI DU (< NORK-NOR) → EROSI DA (< ∅-NOR>)

JOATEN DA (< NOR>) → JOATEN DA (<∅>)

Alta, inpertsonal balioaz aparte, batez ere NOR sintagma horren erreferentea pertsonazkoa denean, 1. edo 2. pertsonakoa denean (ni, zu, gu, zuek…), adibidez, badirudi adizkiak elkarkari balioa ere hartzen duela. Hala, Neure burua merke saldu dut esan beharrean, askok *Merke saldu naiz esateko joera erakusten du, edo Elkar ikusiko dugu esan beharrean, askok *Ikusiko gara esaten dute.

Inkoatiboak eta arazleak

Baina, alderantziz, DU erako aditz batzuek DA erako gisa ere joka dezakete. Adibide gisan, hil aditza, ohikoa baita. Norbait hil da esatean, perpaus hori ez da inpertsonal modura interpretatzen, ez erreflexibo modura ere: ez da «norbait hil dute» bezalako ideiarik adierazten, norbait bere kasa, inork horretara ekarri gabe, hil dela baizik. Horrelako erako aditzei inkoatibo deritze, egoera-aldaketa bat erakusten dutelako: hiltzea bizi-egoeratik hil-egoerara pasatzea da. Honako honetan ere gauza bera: Putzua bete da esatean, ez da esaten, nahitaez, norbaitek bete duela, bere kasa bete dela baizik. Eta inkoatiboa da, hutsa zegoena bete egin baita. Horrelako aditzak dira, adibidez, adjektiboetatik eratorritakoak (zuritu, gorritu…) eta baita beste zenbait ere: lotsatu, hondatu, nekatu… Aditz horietako asko DU forman erabil daitezke; orduan, aditzak hartzen duen adiera aditz arazlearena da. Eta, hain zuzen, horietako zenbait aditz DU forman eman daitezke edo, «-arazi» gehituz, aditz arazle forman:

a. Nekatu egiten nauzu = Nekarazten nauzu.
b. Lotsatu egin duzu = Lotsarazi egin duzu.

Nolanahi ere, oraingoan, esan daiteke arestian azaldutako fenomenoaren alderantzizkoa gertatzen dela:

DA aditza (<NOR>) → DU aditza (<NORK-NOR>)

Hori da, hain zuzen, aditz arazleetan gertatu ohi dena. Adibidez:

zuritu da	zuritu du
hil da	hil du
bete da	bete du
lotsatu da	lotsatu du (hobeto, lotsarazi du)
haserretu da	haserretu du (haserrarazi du)

Iragangaitzetik iragankorrera eta alderantziz

Ohartzekoa da DAtik DUra aldatu den aditza iragangaitz izatetik iragankor izatera pasatu dela. Eta, behin urrats hori emanez gero, alderantzizko urratsa ere eman dezake aditzak, alegia DUtik berriro DAra pasa daiteke, eta oraingoan, gorago azaldu den moduan, gertatzen den interpretazioa inpertsonala izan daiteke. Hori hobeto ikusteko, erreparatu hil aditzak izan ditzakeen balioei:

a. Oso kolore HILAK erabiltzen ditu horrek (hemen hil adjektiboa da).
b. Gure txakurra atzo HIL zen (hil aditza da eta balio inkoatiboa du).
c. Gure txakurra albaitariak HIL zuen (aldaketa egin ondoren, hil aditzak balio arazlea du: hilketa batez hitz egiten da, hiltzaileaz eta hark hildako biktimaz).
d. Aizu, zure herrian nola HILTZEN dira txerriak? (oraingoan, hil-ek inpertsonal-balioa izan dezake: aldaketa gertatzen denean sarri gertatzen dena).

Laburbilduz, honela irudika daiteke gerta daitezkeen aldaketak:

Adjektiboa →	DA aditza →	DU aditza →	DA aditza
zuri	zuritu da	zuritu du	zuritu da
bete	bete da	bete du	bete da
		erosi du	erosi da

Adizki-motak

Sakontzeko, irakurri: «Euskal adizki»

Gorago esan den moduan, aditza ez da biluzik agertzen perpausean, inflexio-markaz hornitua baizik. Adizki inflexiodunetan jokatuak eta jokatu gabeak bereiz daitezke. Jokatuak, berriz, trinkoak edo perifrastikoak izan daitezke.

Adizki jokatuak eta jokatu gabeak

Egia esan, adizki guztiak, inflexiodunak diren neurrian, gutxiago edo gehiago, jokaturik agertzen dira perpausean. Hala ere, badira adizki batzuk pertsona- eta denbora-markak beren barnean dituztenak (natorkizu, ekarriko dizkiozu, etab.) eta beste batzuk askoz inflexio pobreagoa dutenak. Bereziki, ez denbora- ez komunztadura-markarik ez dutenak (etortzea, ekarririk, etab.). Lehenbizikoei adizki jokatu deritze, eta azkenei, berriz, adizki jokatu gabe.

a. Mesede baten eske NATORKIZU (aditz jokatua)
b. Pozik ESANGO NIOKE zerbait lotsagabe horri (aditz jokatua)
c. Nola nahi zenuen ETORTZEA, trenik ez bazen? (aditz jokatu gabea)
d. AGURTU ondoren, eseri egin zen (aditz jokatu gabea)

Dena den, kontuan izan behar da badirela perpaus batzuk itxuraz aditz jokatu gabea dutenak, baina egiazki hala ez direnak:

a. Etorri hona!
b. Zigarro bat emango?

Halakoetan, egiazki, ez dago aditz jokatu gaberik, laguntzailea isilpean duten aditz jokatuak baizik:

a. Etor(ri) zaitez hona! Etorri [Ø] hona!
b. Zigarro bat emango al didazu? Zigarro bat emango [Ø]?

Adizki trinkoak eta adizki perifrastikoak

Adizkiak dituen inflexio-marka guztiak hitz bakarrean biltzen badira, adizki trinkoa dela esaten da. Inflexio hori hitz batean baino gehiagotan banatua badator, adizki nagusi baten eta adizki laguntzaile baten artean, adibidez, adizki perifrastikoa dela esaten da.

Adizki perifrastikoa = [adizki nagusia] etorri + [adizki laguntzailea] nintzen

adizki trinkoa = [adizki bakarra] nentorren

Nator, diote, gindoazen, etab. adizki trinkoak dira. Etorri naiz, esango diogu, joan gintezkeen eta antzekoak adizki perifrastikoak dira.

Adizki jokatuak

Aditzaren ezaugarri nagusia jokaturik agertzeko ahalmena da. Jokatzean, pertsona, denbora eta aspektua dira bereziki kontuan hartzen direnak.

1. Pertsona-komunztadura

Adizkiak perpauseko zenbait osagairekin lotura berezia erakusten du: perpauseko adizkiak komunztadura izan ohi du kasu gramatikalekin, nor, nori eta nork kasuan doazen sintagmekin, alegia. Komunztadura hori sintagma horiek zein kasutan dauden kontuan hartuz egiten da, baina baita zein pertsonatakoa den eta singularra ala plurala den. Beraz, sintagma horien kasua, pertsona eta numeroa nolakoa den, halakoa izango da adizkiak erakutsiko duen marka ere. Horrela, adibidez, esan diot / esan dit / esan dizkiot / esan dizkit adizki desberdinak daude, baina haien arteko desberdintasuna jokoan sartzen diren pertsonei dagokiena da:

a. esan diot = NIK HARI HORI
b. esan dit = HARK NIRI HORI
c. esan dizkiot = NIK HARI HORIEK
d. esan dizkit = HARK NIRI HORIEK

Hona hemen adizkiak darabiltzan pertsona-marka arruntenak:

Pertsona	adizkiaren hasieran	adizkiaren amaieran	adizkiaren barnean
ni	N-	-T	-DA-
hi	H-	-K / -N	-A- / -NA-
gu	G-	-GU	-GU-
zu	Z-	-ZU	-ZU-
zuek	Z-	-ZUE	-ZUE-

Hirugarren pertsona delakoari, berez, ez dagokio marka berezirik, edo, nahiago bada, marka hori Ø da (alegia, ez dago markarik). Hala ere, itxuraz behintzat, adizkiaren hasieran, D-, Z- eta L- markak agertzen dira eta, adizkiaren barnean –datiboari dagokionean– -O- eta -E- ere bai. Bestalde, pluralaren eta singularraren arteko bereizketak ere adizkian bere isla du.

Pluralgileak

-ZKI-	zait / zaizkit; daki / dakizki
-Z	doa / doaz; dauka / dauzka
-TZA-	dakart / dakartzat; darama / daramatza
-IT-	dut / ditut; nuen / nituen
-TE	dit / didate; zoaz / zoazte
-U-	datza / dautza
-SKI-	dakusa / dakuski

Beraz, aditz jokatuak pertsona-komunztadura du.

Adizki alokutiboak

Adizkian, perpauseko kasu-sintagmen arabera jasotzen diren pertsona-marka horietaz gainera, beste pertsona-marka berezi bat ere jaso liteke. Perpaus batean agertzen diren kasu-sintagma horiei dagozkien komunztadura-markei beste bat eransten zaie batzuetan. Adibidez:

a. Aitak gaur amari gona ekarri DIO.
b. Aitak gaur amari gona ekarri ZIOK / ZION.

Ekarri dio adizkian zer nolako informazioa biltzen den argi dago: HARK-HARI-HURA. Ekarri ziok / Ekarri zion adizkian, berriz, beste honako hau da ematen dena: HARK-HARI-HURA + HIREKIN ARI NAUK / HIREKIN ARI NAUN.
Adizki alokutiboek, komunztadura-marka ohikoez gainera, hiztunak aurrean duen solaskideari dagokion marka berezi bat ere dute. Solaskidea emakumezkoa den edo gizonezkoa den, marka desberdina dago: oro har, -K edo -A gizonezko batekin ari denean, eta -N edo -NA-, emakumezkoa bada.
Adizki guztiek ez dituzte forma alokutiboak. Izan ere, egiazko komunztadura-marken artean jadanik 2. pertsonako marka badator (hi, zu edo zuek-i dagokiena) orduan ezin da beste 2. pertsonako markarik (alokutiboarena ere ez, noski) erantsi. Horrela, Hi etorri haiz ez da forma alokutiboa, hi absolutiboak bere komunztadura marka jadanik ezarria baitio adizkiari, baina Ni etorri naun forma alokutiboa da, adizkiak, nor sintagmari dagokion markaz gainera —hasierako N-az gainera, alegia—, solaskideari dagokiona ere bai baitu: -N. Azkenik, forma alokutiboak ezin dira nolanahi erabili. Arau nagusi gisa, honako hau emango dugu: adizki alokutiborik ez, menpeko perpausean.

Horrenbestez, honako hauek ongi eratuta daude:

a. Berandu etorri naizela esan zionat Joni.
b. Erortzen bada, hautsi egingo zain.

Baina beste hauek gaizki esanak dira:

a. *Berandu etorri nauala esan zionat Joni. > Berandu etorri naizela esan zionat Joni.
b. ?Erortzen badun, hautsi egingo zain. > Erortzen bada, hautsi egingo zain.

2. Denbora

Adizkiak aldiaren arabera ere aldatzen dira. Hots: iraganeko zerbaiti erreferentzia egin nahi zaionean, aditzak marka batzuk ditu, orainaldiari erreferentzia egin nahi zaionean agertzen direnak ez bezalakoak. Adibidez:

Esan diot = nik hari zerbait GAUR
Esan nion = nik hari zerbait ATZO

Hortaz, adizki jokatuan denborari buruzko informazioa jasotzen da. Hori ere nolabaiteko komunztadura da: alegia, atzo eta gaur aditzondoek adizkia modu jakin batean joatea eskatzen dute. Horregatik honako hauek desegokiak dira:

a. *Lehengo urtean herriko jaietara berandu iritsi naiz.
b. *Gaur goizean ez nuen bizarra moztu.

Aditzondo bakoitzak bere eskakizunak ezartzen dizkio adizkiari. Perpaus horiek, zuzen emanda, honela eman behar dira:

a. Lehengo urtean herriko jaietara berandu iritsi nintzen.
b. Gaur goizean ez dut bizarra moztu.

3. Aspektua

Adizkian, aspektuari buruzko informazioa ere jasotzen da: etorri da eta etortzen da ez dira gauza bera. Ez eta ere, etorri da eta etorriko da.

etorri naiz	etortzen naiz	etorriko naiz

Alegia:

Etorri da adizkiak dagoeneko burutua den ekintza bati erreferentzia egiten dio: etorri da esanez gero, etortzeko ekintza hori jadanik amaitua da.
Etortzen da esanda, ordea, maiztasunez gertatzen den zerbaiten berri ematen da, etortzea ez da zerbait burutua, behin eta berriz gertatzen den zerbait baizik.
Dator esanez gero, berriz, ez da, ez burutua den zerbait, ez maiztasunez gertatzen den zerbait, une jakin batean gertatzen den zerbait puntuala baizik.
Etorriko da esatean, aitzitik, gertakizun den zerbaiti egiten zaio erreferentzia, geroko zerbaiten berri ematen da.

Honako hauek dira aspektuari dagokionez bereizi beharreko ezaugarriak:

[± bukatu] Alegia, aditzak adierazten duen ekintza hiztunak burututzat ematen duen ala ez hartzen da kontuan. Ea hiztuna hitz egiten ari den unean edo gogoan duen beste une batean ekintza hori amaitutzat ematen den ala ez. Amaitutzat jotzen bada, adizkia [+ bukatu] (halaber, [+ perfektu] nahiz [+ burutu]) dela esaten da. Hori adierazteko, euskaraz partizipioa dago –hemen, <-TU> gisa aipatuko dugu– zenbaitetan izan lagun duela: Etorri naiz, etorri nintzen… Lagundu diot, lagundu nion… Denak adizki [+ bukatu] ditugu, bukatutzat ematen den gertaera bat aurkezten baitute.

[± geroko] Aspektuaren aldetik gogoan hartu behar den beste ezaugarria da [± geroko] edo, nahiago bada, [± gertakizun]. Esan nahi du ekintza etorkizunean burutzeko moduan ikusten dela. Hemen, <-TUKO> gisa aipatuko da, formari dagokionez: Etorriko naiz, joango dira, joanen dira, ikusiren gaitu, lagunduko genion, eta abar; denak [+ geroko] formak dira, aspektuaren aldetik, etorkizunera bidaltzen dute. Eta zer adierazten du <-TZEN>-ek? Hark ere aspektua adierazten du, baina ezaugarriak [- bukatu] eta [- geroko] ditu. Beraz, eta llabur, honela bil litezke adizkiak, aspektuaren arabera:

[+ BUKATU] <-TU>	[- BUKATU, - GEROKO] <-TZEN>	[- BUKATU, + GEROKO] <-TUKO>
esan diot	esaten diot	esango diot, esanen diot
ekarri digu	ekartzen digu	ekarriko digu
lagundu digu	laguntzen digu	lagunduko digu
ibili nintzen	ibiltzen nintzen	ibiliko nintzen
aspertu nintzen	aspertzen nintzen	aspertuko nintzen

[± puntukari] Adizki trinkoak (nator, nabil, dakargu, genekizkien, etab.) [- perfektu] eta [- geroko] dira. Baina haietan, aspektuari dagokion beste ezaugarri bat bereiz daiteke: puntukaritasuna. Horrek esan nahi du aditzaren ekintza edo gertaera une jakin batean gertatzen ari dela.

Adizki trinkoak [+ puntukari] dira.

Aspektu-markarik gabeko adizkiak dira.

Azkenik, aspektu-markarik gabeko adizki perifrastikoak ere badira: etor naiteke, lagun diezazuket, asper dadin, etab. Halakoen ezaugarri formala aspektu-markarik ez izateada. Ahalera, agintera eta horrelakoetan erabiltzen dira. Ekintza horiek ere, aspektuari dagokionez, [- PERF] dira, besteak beste.

4. Modua: [± ahala]

Aspektuaz eta denboraz gainera, adizkiek beste bereizgarri bat ere dute: modua. Denboraren aldetik, iragana eta oraina bereiz daitezkeen bezala, eta aspektuaren aldetik, [+ burutua] eta [- burutua], [+ geroko] eta [- geroko], eta [+ puntukari] eta [- puntukari], beste aditz bereizgarri batzuk modu kontzeptupean ezarri dira: [+ ahala] eta [- ahala] bereizteko bidea ematen dute, edo [+ agintera] eta [- agintera]. Hala, dator eta datorkeren arteko ezberdintasuna [- ahala] / [+ ahala] gisakoa da.
Dena den: [± ahala] delako ezaugarriak ez du nahi eta ez «ahalera» edo «potentziala» adierazten. Ahalera-balio hori egiazki adizki perifrastikoetan bakarrik gertatzen da: etor gaitezen / etor gaitezke. Gainerakoetan, potentziala baino gehiago «zerbait gertatu izana edo gertatzea posible dela» adierazten du. Adibidez, egia da eta egia dateke bi gauza desberdin dira, baina bigarrena, nolabait parafraseatu beharko balitz, honela egingo litzateke: «agian egia da». Gaur, hori honela esaten da: «Egia izango da (hala ere, hiztunak ez daki hala izanen den)». Eta datorren eta betorren artean ere moduzko ezberditasuna nabari daiteke: dator [- agintera] / betor [+ agintera].

Haatik, hori beste zenbaitetan ezin da: esaterako, Garaiz ZATOZ (hau da, Garaiz iritsi zara) eta ZATOZ garaiz (= Etor zaitez garaiz) perpausetan, ZATOZ adizkia modu-balio banatan erabiltzen da, adieran bezala.

Laburbilduz

Beraz, aditz-erro jakin bati marka bereziak ezarriz,adizkiak lortzen dira, pertsona, denbora, aspektu eta moduaren aldetik desberdinak direnak. Adibidez, eros eta eror aditzoin desberdinak dira, bakoitzak bere esanahi berezia duela. Aditzoin horiei dagokien edozein laguntzailez jokatuz gero, alde batetik erosi nituen, erosiko nituzke, eros itzazu, eros ditzaket… bezalakoak ditugu eta, bestetik, erori nintzen, eroriko nintzateke, eror zaitez, eror zaitezke… bezalakoak. Adizki horietako bakoitzak bere esanahia du:

a) Erosi nituen: pertsona: NIK [nork], HAIEK [nor]; denbora: IRAGANA; aspektua: BURUTUA; modua: INDIKATIBOA.
b) Erosiko nituzke: pertsona: NIK [nork], HAIEK [nor]; denbora: EZ IRAGANA, EZ ORAINA = ALEGIAZKOA; aspektua: GERTAKIZUNA; modua: AHALA.
c) Eros itzazu: pertsona: ZUK [nork], HAIEK [haiek]; denbora: EZ IRAGANA; aspektu-markarik gabea: EZ BURUTUA; modua: AGINTERA.
d) Eros ditzaket: pertsona: NIK [nork], HAIEK [haiek]; denbora: EZ IRAGANA; aspektu-markarik gabea: EZ BURUTUA; modua: AHALA.
e) Erori nintzen: pertsona: NI [nor]; denbora: IRAGANA; aspektua: BURUTUA; modua: INDIKATIBOA.
f) Eroriko nintzateke: pertsona: NI [nor]; denbora: EZ IRAGANA, EZ ORAINA = ALEGIAZKOA; aspektua: EZ BURUTUA, ETORKIZUNA; modua: AHALA.
g) Eror zaitez: pertsona: ZU [nor]); denbora: EZ IRAGANA; aspektu-markarik gabea: EZ BURUTUA; modua: AGINTERA.
h) Eror zaitezke: pertsona: ZU [nor]; denbora: EZ IRAGANA; aspektu-markarik gabea: EZ BURUTUA; modua: AHALA.

Adizki trinkoak

Adizki trinkoetan, hitz bakarrean biltzen da aditzak bildu ohi duen informazioa. Honako hauek dira adizki trinkoetan biltzen diren markak:

a) Aspektuari dagokionez, ez daramate aspektu-marka berezirik. Formalki, hortaz, aspektua ez dute markatzen baina, esanahiari dagokionez, adizki trinkoek puntukaritasuna markatzen dutela esan ohi da.

Hori argi ikusten da dator eta etortzen da adizkiak konparatuz gero. Haien arteko alde bakarra aspektuari dagokio: biak dira burutu gabeak, baina bata puntukaria eta bestea ez. Eta denborari, pertsonari eta moduari dagokienez, berdin-berdinak dira, ez dute inongo kontrakotasunik. Non datza, hortaz, aldea? Puntukari izatean edo ez izatean:

Egunero ETORTZEN DA	Oraintxe DATOR
[- bukatu]	[- bukatu]
[- geroko]	[- geroko]
[- puntukari]	[+ puntukari]

b) Denborari dagokionez, oposizio argia ikusten da, adibidez, dator eta zetorren adizkien artean. Bi forma horiek, hain zuzen, denboraren arabera bereizten dira.

Oraintxe dator.	Herenegun zetorren.
[- iragana]	[+ iragana]

Baina bi adizki horien ondoan, formalki iraganeko zetorren horren oso antzekoa den beste adizki bat ere bada: -letor (baletor baldintzazkoetan ageri den bera: baletor = ba-letor. Hots: -letor adizkiari baldintzaren marka erantsiz lortzen dena). Forma hori, berez, ez da, ez orainaldia, ez iragana, hipotesi moduko zerbait baizik, alegiazkoa, balizkoa, alegiazkoa. Hortaz, hor dago, nolabait, denborari dagokion oposizioa:

orainaldia	iraganaldia	alegiazkoa
DATOR	ZETORREN	BALETOR
DAKAR	ZEKARREN	BALEKAR

c) Gorago adierazi bezala, moduari dagokion oposizioa ere bada. Izan ere, DATOR / ZETORREN / BALETOR hirukote horren kontra beste hirukote hau ere badago: DATORKE / ZETORKEEN / LETORKE. Hirukote horien arteko dagoen oposizioa moduzkoa da. Formaz, adizki batzuetako marka -(te)ke da: adizki batzuek badute, eta beste batzuek, ez:

DATOR	DATORKE
ZETORREN	ZETORKEEN
BALETOR	LETORKE

Eta zein da marka hori duten adizkien eta ez dutenen arteko aldea? Dator eta datorke formen arteko oposizioa hauxe da: gertaera bat ziurra da (norbait dator) eta bestea, agian gertatuko da, gerta liteke (norbait datorke)...

Ahaltasuna eta gerokotasuna ere adierazten dute -(te)ke morfemak daramatzeten adizkiek. Horregatik, ñabardura guztiak kontuan hartuz, adizki horien artean [- ahal] / [+ ahal] oposizioa dago. Hortaz, goiko koadroa osatu beharra dago, sei adizkiei leku egiteko:

	orainaldia [+ oraina, - iragana]	lehenaldia [- oraina, + iragana]	alegiazkoa [- oraina, - iragana]
[- ahala]	DATOR, DAKAR	ZETORREN, ZEKARREN	-LETOR, -LEKAR
[+ ahala]	DATORKE, DAKARKE	ZETORKEEN, ZEKARKEEN	LETORKE, LEKARKE

Adizki trinkoen joko guztia, funtsean, koadro horretan bil daiteke. Beraz, sei zulo izango dira, eta bakoitza [± orain], [± iragan] eta [± ahala] ezaugarrien zehaztapenen arabera defini daiteke. Ezaugarri horietaz gainera, jakina, adizki bakoitzak dagokion aditzaren oina du (-tor-, -kar- -ki-, -rama-, -bil-… etab.) eta pertsona-komunztadurari dagozkion markak.

6. Adizki trinkoen eta laguntzaileen forma kanonikoa

Forma kanonikoak ohiko forma esan nahi du, osagaiek erakutsi ohi duten hurrenkera. Hau da, funtsean, adizki horien osagaiek duten segida:

NOR marka	erroa	NORI marka	modu-marka	NORK marka	denbora-marka

Pluralgilea ere behar denean agertzen da. Marka hori, batzuetan, erroaren aurrean doa (-it-) eta beste batzuetan, ondoren (-z, -tza-, -zki). Forma kanonikoa hori bada ere, zenbait adizkitan NOR-en kokagunean, adizkiaren aurre-aurreko lekuan alegia, NORK-en marka agertzen da:

a. dakart baina nekarren.

b. duzu baina zenuen.

Hori gertatzen da NOR 3. pertsona eta NORK 1. eta 2. pertsonakoa denean, iraganaldiko eta alegiazko formetan.

Adizki perifrastikoak

Adizki perifrastikoak adizki nagusi batez eta laguntzaile batez osatuak daude. Adizki nagusiak honako forma hauetako bat hartu behar du, aspektuaz hiztunak egiten duen aukeraren arabera.

aditzoina: ETOR, EKAR, IBIL, LAGUN, EMAN...
partizipioa: ETORRI; EKARRI; IBILI; LAGUNDU; EMAN...
aditz-izena: ETORTZEN, EKARTZEN, IBILTZEN, LAGUNTZEN, EMATEN...
etorkizuneko adizkia: ETORRIKO, EKARRIKO, IBILIKO, LAGUNDUKO, EMANGO...

Adizki laguntzaileak, berriz, aditz laguntzaileen forma trinkoak besterik ez dira. Hots: IZAN, *EDUN, *EDIN eta *EZAN aditzen forma trinkoak.

IZANek eta *EDUNek (ekialdeko euskalkietan, UKAN) aditz laguntzaile gisa ez ezik, aditz nagusi gisa ere lan egiten dute:

a. Berandu etorri NAIZ (aditz laguntzailea da hemen IZAN).
b. Gu euskaldunak GARA (hemen, IZAN aditz beregaina da, nagusia).
a. Lanak nekez egin DITUT (*EDUN laguntzailea da).
b. Bi seme-alaba DITUT (hemen *EDUN aditz beregaina da).

Baina *EDIN eta *EZAN beti aditz laguntzaileak dira, ez dute beregain izateko gaitasunik:

a. Geroago etor NAITEKE (< *EDIN laguntzailea)
b. Ekar EZAZU bizikleta hori (< *EZAN laguntzailea)

a. *Pozik NADIN / Pozik egon NADIN
b. *Bakea EZAZU / Bakea izan EZAZU
c. *Hala BEDI / Hala izan BEDI

Hortaz, funtsean, adizki perifrastikoak bi osagai elkartuz osatzen dira: adizki nagusia eta adizki laguntzailea.

Aditz laguntzaile egokiaren hautapena aditz nagusiaren arabera egiten da. Aditz batzuk NORK-dunak dira eta besteak, gabeak. Horren arabera, batzuek *EDUN eta *EZAN hautatu behar dute, eta besteek IZAN eta *EDIN. Adibidez:

IZAN → erori da / erori zen, erortzen da / erortzen zen, eroriko da / eroriko zen / eroriko litzateke
*EDIN → eror dadin / eror zedin / eror zitekeen / eror bedi...

Horrenbestez, adizki nagusiak lau aukera besterik ez ditu funtsean. Laguntzaileak, berriz, gainerako adizki trinkoek dituzten forma guztiak izango ditu. Adizki nagusiaren lau forma horiek adizki laguntzaileak aurkez ditzakeen gainerako forma guztiekin konbinatuz lortzen dira teorian posible diren adizki guztiak. Teorian, zeren forma guztiak ez baitituzte euskaldun guztiek erabiltzen: euskalki batetik bestera aldea dago.
Adizki nagusiak eta laguntzaileak behar bezala konbinatuz, berez, 24 forma ateratzen dira. ETORRI aditza eredu harturik, hona hemen forma guztien laukia:

Lauki horrek, hala ere, iruzkinen bat behar du. Parentesi artean ezarri dira oso erabilera mugatua duten edo batere erabiltzen ez diren adizkiak. Hortaz, laukiak eskaintzen duena gauza bat da teorianeta beste bat egiazki euskaldunok ahoz eta idatziz erabiltzen dituzten adizkiak. Bestalde, hirugarren zutabeko adizkiak baldintzazko periodoan agertuko dira. Etor dadin / etor dadila / etor zedin / zedila, berriz, perpaus txertatuetan eta aginteran agertzen dira. Eta etor daiteke / etor zitekeen / etor liteke formak egiazko ahaleran, potentzialean, erabiltzen dira.

Adizki jokatu gabeak

Perpausean, adizki jokatu gabeak ere ager daitezke: ez dute pertsona- eta denbora-markarik izaten. Aditzaren jokoa, batez ere, bi kategoria horien inguruan gertatzen denez, eta horiek inondik ageri ez direnez, adizki jokatugabe deritze. Adizki jokatugabeen forma adizki perifrastikoetako adizki nagusiak duen bera izaten da, hots, aditzoina (etor, ekar, lagun…), partizipioa (etorri, ekarri, lagundu…), aditz-izena (etortze-, ekartze-, laguntze-…) eta etorkizuneko forma (etorriko, ekarriko, lagunduko…). Holako adizkiak, normalean, ez dira perpaus lokabeetan agertzen, eta agertzen direnean, ez dira egiaz adizki jokatugabeak izaten, laguntzailea ezabatu zaien adizki jokatuak baizik. Agintera ere, berez, laguntzailea ezabatua duen adizki jokatua da:

Isildu, mesedez! (= Isil(du) zaitez, mesedez!).

Edo zenbait galderatan:

Sua emango? (= Sua emango (al) didazu?).

Perpaus txertatuetan dute adizki jokatuek beren leku tipikoa, baina adizki jokatu gabeek, txertaturik dauden perpausean dagokien zeregin gramatikalaren arabera, kasu-marka edo postposizio berezia hartuko dute:

a. Mendira joatea atsegin dut.
b. Buruz behera ibiltzen ikasi dut.
c. Gezurrak esanez dabil alde guztietan.
d. Ni baino handiagoa izanagatik, ez pentsa irabaziko didazula.
e. Zain nago ogia nork eskatuko.

etab.

Ikus, gainera

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/27 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

Kanpo estekak

"Euskal Aditz Batua" (Euskaltzaindia)

Datuak: Q3753073
Multimedia: Basque verbs / Q3753073

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.