Euskal deitura

Euskal deiturak edo abizenak Euskal Herrian jatorria duten familia-izenak dira. Euskarazko etimologia dute askok, baina badira baita jatorri erromantzekoak ere, hala nola Araba eta Nafarroa Garaian ohikoak diren abizen konposatu asko; edo Euskal Herrian errotutako erromantzeetako deiturak, hala nola gaskoierazko izenak Gipuzkoako eta Lapurdiko kostaldean[1].

Arrangoitzen Gerra Handian hildako zenbaiten abizenak.

Mota eta osaketak

Patronimikoak eta konposatuak

Abizen patronimikoak, edo partzialki patronimikoak, ohikoak izan dira Erdi Arotik, eta jarraipena izan dute bereziki Arabako eta Nafarroako abizen konposatuetan.

Iturri zaharrenetan gordetakoak, askotan era honetakoak dira. Adibidez, 1053ko Barriako Monasterioaren (Etxebarriako San Agustin, Elorrion) emate-dokumentua kontutan hartu ezkero, bertan agertzen diren pertsona izenak beste izen patronimiko (aitaren izena) edo eramailea jaio den lekua aipatzen duen abizen batez jarraituak direla ikus ahal izango dugu: Eneco Lupiç de Laçkanu (Eneko Lopez Lazkaokoa, hau da, Eneko Loperen semea eta Lazkao herrikoa) eta honela beste hainbat, Gomiç Fortuniç de Formaiçtegi, Nunuso Narriateç de Lohinaç, Açenari Momeç de Açubarro, Sancio Telluç de Olhabeeçahar, etb. Gutxi izango dira izen patronimikoa bakarrik daramatenak: Senior Lupe Ahoçtarriç, Urrana Uitacoç, etab.; eta bakarra patronimiko gabea: Nunuto Miotaco, euskarazko "-ko" atzizkiarekin, hau da: Miotako Nunuto. Baina euskal abizen mota ezberdinen jatorriaren ezagupen ona izatekotan, herrikoiagoak diren agirien ikuspena baino hoberik ez da. Irantzuko Monasterioaren Rubro Liburua edo kontuen liburuan garaiko euskal izen sail bat agertzen dira, gehienak XIII. mendean idatziak eta Jose Maria Lakarra Jaunak argitaratuak.[2]

Zerrenda honetan honakoa aurki dezakegu:

1) Esandako agirian jatorria -herria edo etxea- aipatzen duten abizenak eta ezbairik gabe gerora datozen euskal abizenen gehiengoa osatzen dutenak: Pero de Aytzpuyn, Lop de Lauayria, Sancha de Larraiyça, Martin de Muru, etb. Hauen aldamenean gaur egun arte kontserbatu ez diren izendapenen multzo handi bat, lehen aipatutako Nunuto Miotaco bezala, euskal "-ko" ("-co") atzizkia daramatenak: Miquele y Domenga Bassoco "Basoko", Orti y Sancha Bassauilco, Miguel Baraçeco "Baratzeko", Sancha Bicuetaco "Pikuetako", Garcia Etayuco "Etaiuko", Pedro laurico, beharbada "Jauregiko", Pero Iturrietaco "Iturrietako", Toda Larrayneguico "Larrainegiko", Dota Munoco "Dota Muinoko", Maria Sarrico "Sarriko", Garcia y Pero Urrutico "Urrutiko", Maria Çubico e Peydro de la Puent su marido ("Zubiko"), Lope Echasco el jouen et Lope Chasco el maor ("Txasko").

2) Patronimikoak, bakarrik edo beste abizen batez lagunduak: Toda Açariz quel dezian ardan buru, Semen Barbaz (Barbatain, izen toponomikoa: latineraz. Barbatus; genitiboa, Barbati), Garcia Carloyz, Orti Enecoyz, Lope Erascoyz, Uenega Martiniz, Pero Ochandyz, Maria Ortiz, Sancho Sanoyz, Lope Seiñez (beharbada euskarazko sei(n)"haur", (jadanik antzinako akitaniar inskripzioetan aipatua), etab.; Pero Arceyz de Vidaurre, Gonçaluo Garçeiz de Odiaga, Ochoa Marcuiz de Ylardia, Remir Mochorroyz de Auarçuça, etb.

Izena Patronimikoa
Gaztelaniaz Latinez Euskaraz Euskaraz Latinez Gaztelaniaz
Íñigo Ennecus Eneko Enekoitz Enneconis Íñiguez
García Garsea Gartze(a) Garzeitz Garseanis Garcés
Fortún Fortunius Orti Ortitz Fortunionis Fortúnez
Lope Lupus Otso(a)/Lope Otsoitz/Lopitz Lupi López
Sancho Sancius Antso Sanoitz Sancionis Sánchez
Jimeno/Gimeno Scemenus Semero Semeroitz Scemenonis Jiménez
Aznar Asenari Azeari Azearitz Asenari Aznárez
Velasco Belascus Berasko Beraskoitz Belasconis Velázquez
Galindo Galindus Garindo Garindoitz Galindonis Galíndez


3) Ezizen edo gaitzizen moduko artikuludun adjetiboak: Lope Andia "Handia", Domenca Begui urdina "Begi urdinetakoa", Martin Belça "Beltza", Toda Çuria de Ayllo "Alloko Toda Zuria", Domingo Chipia "Txikia", Sancha Ederra "Ederra", Garcia Ezquerra "Ezkerra", Lope Gutia "Gutxi", Domingo Landerra "Landerra=Atzerritarra, garaiko eta tokiko euskaraz", Domingo Latça "Latza, pertsona zakarra", Sancho Leuna "Leuna, pertsona leuna", Orti y Sancho Ona "Ona", Pedro Sendoa "Sendoa" (1107an Nafarroan dagoeneko Urraca Sendoa bat ere bazen).

4) Mota esberdinetako artikuludun izen edo sustantiboak, ezizen edo eramalearen izatea deskribatzen dutenak: Pero Buztayna (vuztayña Landuchio "Buztana"), Domingo Echayuna (gaur egungo euskara Etxajauna "Etxearen Jauna" edo hobe esçajauna (Landuchio) "iratxo", atsotitz eta esaera zaharretan "etsajaun" "iratxoa" baita), Domingo Erlea "Erlea", Gra (Gracia?) Sauela "literalki Sabela". Horien artean abere izen bat ere aurki genezake, garai haietan bataio-izen bezala erabilia: Sancho Ochoa, gaur egungo euskaraz "Otsoa".

Etxe izenak, oikonimoak

Oikonimoa da, onomastikan, etxearen izena, eta euskal abizen moderno asko funtsean hori direla esan dezakegu. Bi mulzotan banatuta:

  • Jaiotetxea deskribatzen dutenak. Sarritan jaiotetxearen kokapen lekua edo eraikinaren erabilera deskribatzen dute.
  • Jaiotetxearen lehendabiziko jabea. Sarritan gizon baten izena izan ohi da (noizbait emakumearena).

Bi mota hauetako abizenek izen, adjektibo, eta atzizki edo amaierako elementuak erabiltzen dituzte: adibidez, -a , -ko, -ren edo -enea.

Jarraieko euskal abizenen adibide hauek jaiotetxearen lekuen deskribapena egiten dute.

Abizena Osaketa Esanahia
Antsorena Antso "Antso" + rena "-rena atzizkia" Antsorena edo Antsoren etxea
Arrigorriagakoa arri "harri" + gorri "gorri" + aga "leku atzizkia" Harri gorrien lekua
Aroztegi arotz "harotz" + -tegi "etxe, lantegi" Haroztegi, harotzaren lantegi edo etxea
Bidarte bide "bide" + arte "arte" Bide arteko lekua
Bolibar bolu "bolu, errota" + ibar "ibar" Boluaren ibarra edo errotaren ibarra
Elizondo eliza "eliza" + ondo "ondo" Elizaren ondoko lekua
Errandonea Errando "Errando (Fernando)" + nea "-renea edo -rena atzizkia" Errandorena edo Errandoren etxea
Etxandi etxe "etxe" + andi "handi" Etxe handia
Etxarte etxe "etxe" + arte "arte" Etxe artean dagoen etxea
Etxeberri etxe "etxe" + berri "berri" Etxe berria
Goikoetxe goi "goi" + ko "ko" atzizkia + etxe "etxe" Goiko etxe, goiko aldean dagoen etxea
Ibaiguren ibai "ibai" + guren "bazter" Ibai guren, ibaiaren bazterreko lekua
Loiola loi "lohi" + -ola "leku" Lohi lekua
Mendiluze mendi "mendi" + luze "luze" Mendi luzea
Mikelena Mikel "Mikel" + ena "-rena atzizkia" Mikelena edo Mikelen etxea
Mitxelena Mitxel "Mitxel (Michel)" + ena "-rena atzizkia" Mitxelena edo Mitxelen etxea
Urberoaga ur "ur" + bero "bero" + -aga "leku atzizkia" Ur beroa dagoen lekua
Zabala zabal "zabal" Zabala
Zubiondo zubi "zubi" + ondo "ondo" Zubiaren ondoko lekua

Toponimoak oro har

Etxe-izenetatik haratago, abizen askok jatorria adierazten dute toponimo zabalagoekin: Euskal Herriko herri, auzune edo kontzejuen toponimian, askok dute parekide bat euskal abizenetan. Nafarroan bereziki da ohikoa joera hau, bai Nafarroa Garaian[3] eta Nafarroa Behereko herri izenekin ere[4].

Grafia

Erdi Aroan, euskal abizenak nagusiki latinez, gaskoiz, gaztelaniaz eta frantsesez idatzi ohiz ziren, eta askotan beren euskarazko jatorrizko ahoskera gaizki transkribatuta. XX. mendean, euskara batuaren normalizazioarekin, beren jatorrizko euskarazko ahoskeraz idazten hasi ziren. Adibidez:[5]

Euskaraz gaztelaniazko idazkera Frantsesezko idazkera
Zubiri Zubiri Çubiry
Elizalde Elizalde Delissalde
Etxeberria Echeverría Detcheverry
Etxepare Echepare Detchepare
Ezkibel Ezquibel Esquibel
Intxausti Inchausti Ynchausty

Erreferentziak
  1. SLU, Herritar Berri. (2017-05-25). «FRANCK DOLOSOR» GAUR8 (Noiz kontsultatua: 2021-03-13).
  2. Bernardo Estornés Lasa - Auñamendi Entziklopedia. Abizenei buruzko web orrialdea. Wikipediako artikulu honen oinarri nagusia hemendik atera dut
  3. Cierbide Martinena, Ricardo. (2017). La onomástica histórica de Navarra. ISSN 2386-9143. (Noiz kontsultatua: 2021-03-13).
  4. (Gaztelaniaz) «Heriotza eta ehorzketak Nafarroa Beherean» Euskal kultura (Noiz kontsultatua: 2021-03-13).
  5. Ingelesezko wikipediako euskal abizenen artikulua

Ikus, gainera

Kanpo estekak
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.