Euskal Herriko kastroak

Euskal Herriko kastroak, herri harresituak edo eremu harresituak edo gotortuak —Ipar Euskal Herrian eta Nafarroa Garaiko zenbait kasutan, gaztelu zaharrak deituak— Mendebaldeko Europako beste gaztelu zahar bezala, Burdin Arokoak dira gehienetan. Batzuk, Erdi Arokoak izan daitezke.[1] Horietariko asko, agi denez, Brontze Aro Amaieran sortu ziren.

Aditu batzuen ustez, Euskal Herriko kastroak eraikitzaileen indoeuropar kulturaren eraginaren ezaugarri dira[2][3].

Izena
Marueleza edo Arrolako herri harresituaren harresiak. Nabarniz, Bizkaia.

Toponimian hitz hauek agertu dira: gaztelu mendi, muru[oh 1], gazteluzahar[4] edo gazteluzar[5] eta beste. Gaztelaniazko toponimoa duten lekuetan, "castillo" (gaztelu) askotan errepikatzen da. Literatura zientifikoan eta dibulgaziozkoan, kastro izenez gain, beste hauek ere erabiltzen dira: esparru itxi[1], barruti protohistoriko[4], gotorleku, herrixka gotortu, herri gotor, herri harresitu eta oppidum (plurala: oppida).

Kastro hitza Iberiar penintsulako iparraldeko toponimian agertzen da, eta hortik, idazki akademikoetara igaro zen. Euskal Herriko toponimia zaharrean oso urria da: Euskaltzaindiaren leku-izenen zerrendan bi agertzen dira, bat Faltzesen, XVIII. mendekoa, eta bestea Sopuertan, baina XX. mendeko erreferentzia instituzionaletan. Gaztelaniazko idazki akademikoen eta dibulgatzaileen eraginez, euskaraz idatzitako hegoaldeko idazlanetan izen hori agertu da. Iparraldean, ordea, ez da erabiltzen. Horren ordez, toponimian, muru/moru/moro eta gaztelu agertu ohi dira[oh 2].

Bestalde, kontuan hartu behar da, kastro hitzaz ezaugarri ezberdinak izan ditzaketen hainbat esparru harresitu mota izendatzen direla. Adibidez, Galizia eta Asturias aldean izan zen kastroen kulturan, herriak harresiz inguratuta daude eta etxeak zirkularrak dira; Bizkaian, Gipuzkoan,[6] Araban, Nafarroan, Errioxan eta beste hainbat lekutan ikertutako Burdin Aroko herri harresituetan, ordea, etxeek lauki forma dute, eta gaztelu zaharrak izenaz ezagutzen direnak, ordea, mota batekoak zein bestekoak izan daitezke. Leku batzuetan herri handiak eta konplexuak dira eta beste batzuetan, ordea, txikiagoak dira, eta agian, soilik eskualdearen zaintzarako egin ziren eta bertan garnizio txiki bat egongo zen, eta ez herri oso bat. Azkenik, kastro gisa identifikatu diren batzuk, sakonago ikertu dituztenean, erromatar garaiko behin-behineko kanpalekuak zirela ikusi dute: adibidez, Arabako Delikako Santa Agedakoa edo Bizkaiko Nabarniz herrian dagoen Illunzar.

Kanpo harresiei dagokienez, batzuek harrizko murruak dituzte; eta beste batzuek, lurrezkoak. Harrizko harresien artean, mota ezberdinak bereiz daitezke eraikitzeko erabili zen teknikaren arabera. Terrazak eta lubanarroak izan ditzakete inguruan.

Azkenik, oppidum izena erabiltzen da kastro edo herri harresitu hauetako batzuentzat, handienak eta antolatuen zeudenak, hain zuzen.

Zerrenda

Herri harresitutzat kalifikatuta ez dauden garai honetako beste herriak ez dira sartu. Dena den, Burdin Aroan, jendea harresiz inguratua zeuden edo harresirik ez zuten eta lurralde lauan eraiki ziren herrietan ere bizi izan zen, baita Euskal Herrian ere. Lurralde lauan, baina harresituta egon ziren herriak ere sartu dira zerrendan.

Hego Euskal Herrikoak

Arabakoak

Jagoba Hidalgok, 2018ko bere Gradu Amaierako Lanean, Bizkaiko eta Arabako Burdin Aroko herrixka gotortuak sailkatuta ditu eta bertan bibliografia erreferentziala ematen du bakoitzeko[7]. Bestalde, Maite Guilarte Murok bere Gradu Amaierako Lanean, GIS bidez aztertzen garaiko ditu hainbat herrixka[8]. Trebiñukoak barne hartzen dira.

Izena Kokapena Azalera[9] Garaiera[oh 3] Kultura/Garaia Oharrak
Henaioko gaztelua
Q56062312		 Dulantzi2,7 ha (27.000 m2)[10]664 m[11][12]Brontze Aro Amaiera etaBurdin AroaXIX. mendearen hasieratik ezaguna. Bisita daiteke[13][14].
Kutzemendi edo Olarizu

Q123908305

 Gasteiz7ha[15]709 mBrontze Aroa edo Burdin AroaJose Migel Barandiaranek 1926an aurkitua. Horko zeramikak zeltiberiarrak dira.

CAA: 3507 (246 or.)

Oroko Haitzak
Q121464246		 Atxabal-Oro (Zuia)860 mBrontze Aro amaiera eta Burdin Aroa[16]Jose Migel Barandiaranek 1918an aurkitua. Lanak 1964 eta 1967 artean. Etxe zirkularrak eta eliptikoak[17]
Lastrako kastroa
Q123914223		 Karanka (Gaubea)832 mBrontze Aroa, Burdin Aroa. Erromatartzea. Erdi Aroa[18].Litekeena da autrigoien Uxama Barca izatea[19][20][21].
Trincheras de los Moros
Q123916878		 Monzarrate gainan, Durruma Kanpezu 13 ha

(132.100 m2)[22]

 992 m Burdin Aroa
Cividad
Q123938763		 Angostina, Bernedo 3 ha (30.624 m2)[23][22][24][25] 784 m Burdin Aroa Erromatar garaiko inskripzioak topatu dira ondoan dagoen San Bartolome baselizan[26].
El Muro
Q124306456		 Orbiso, Kanpezu/ Zuñiga, Nafarroa 4,5 ha

(45.500 m2)[23][22]

 650-700 m Antzinako Burdin Aroa (?) eta Burdin Aro Amaiera (Armendarizen klasifikazioa) Armendariz (2008): 191. zenbakia
Horma
Q124310150		 Santikurutze Kanpezu 1,2 ha

(12.6002 m2)[23][22]

 692 m Burdin Aroa
Babio
Q117288722		 Izoria 10 ha[27] 582 m Burdin Aroa 1982. urtean aurkituta[28], 2018an egin ziren sundaketak eta 2019an indusketa hasi zen Jon Obaldiaren gidaritzapean.[29]
Carasta
Q52189963		 Caicedo Sopeña 27 ha[30]

(270.000 m2) 17 ha[31] (170.000 m2)

 750 m Brontze Aroa, Burdin Aroa eta Erromatar garaia[32][30]
Arkiz-Iruña
Q124331278		 Tresponde 560 m[33] I. Burdin Aroa,

II. Burdin Aroa

Erromatartzea

Lubakiak eta harrizko harresiaren santsuak.[7] Iruña-Veleia hiria erromatar hiria garatu zen oso gertu, ekialdera[17].

CAA: 3505 (244 or.)[34]

Perigaña
Q124304824		 Perigaña mendia, Ozeka, Aiara 4,6 ha

(46.605 m2)

(10.329 m2 barruko harresi barrukoa)

 625 m Burdin Aroa Bi harresi. Zeramika, silexezko laska eta punta bat[28]
Atxa
Q8208868		 Lakua, Gasteiz 524 m[33] II. Burdin Aroa eta Erromatartzea Induskatua[35]
Berbeako kastroa
Q54865486		 Barrio 851 m Bukaerako Brontze Aroa-II. Burdin Aroa. Erromanizazio hasiera.[36]. 2021. urtean indusketak hasi ziren berriz.
Buradongo kastroa
Q20492229		 Buradon 634 m Bukaerako Brontze Aroa-Igo Burdin Aroa CAA: 3517 (250 or.)[oh 4][37][34]
Valdeportilla
Q124310250		 Ozio 625 m Burdin Aroa I Juan Antonio Madinabeitiak ikertua.

CAA: 3526 (253 or.)[37]

La Ermita
Q124334270		 Zabalate 664m Burdin Aroa II, Erromatar garaia eta Erdi Aroa. Armando Llanosek ikertua 1970an.

CAA: 3502 (243 or.).[37]

Zabalateko gaztelua/Castillo de Portilla
Q2888199		 Zabalate 754m Burdin Aroa I eta II, Erromatar garaia eta Goi Erdi Aroa. ikerlariak: Francisca Sáenz de Urturi eta Armando Llanos.

CAA 3501 (242 or.).[37]

Alto de Castejon / Castejon gaina
Q124335252		 Navaridas 540m Neolitoa, Brontzea, Burdin Aroa, Erromatarra, Erdi Aroa[38] Monumentu multzo izendapena du.

Ikus: EHAA 112. zk. (2013-06-12)

Alto del Fraile
Q124336487		 Atauri (Arraia-Maeztuko ) 659 m Burdina I Ezin izan dira harresiak identifikatu, lurra asko mugitu baita, han egon den asfalto mehatzeagatik. Ikerlariak: Juan Antonio Madinabeitia eta José Elejalde[39]CAA: 3512 (248 or.)
Pedrigales

Q124338990

 Oteo (Kanpezu) 693 m Burdina I Sakonune forma duen goi ordoki lautua. Ikerlariak: Juan Antonio Madinabeitia eta José ElejaldeEz da induskatu.

CAA: 3520 (251 or.)

San Formerio
Q124336628		 Pangua (Trebiñu) 750 m Burdina I eta II Amildegi baten gainena dagoen herrixka, iparraldeko magaletan. Defentsa zentrokideak eta lurrezko harresiak. Aipatua: Armando Llanos.[37]

CAA: 3527 ( 253 or.)

Castillo de Ocio
Q124339564		 Ozio

(Zambrana)

 631m Burdina I, Erromatartzea eta Goi Erdi Aroa (Lanosko gaztelua) Mendi-hegalean egindako herrixka, Jungalez ibaiaren bazterrean, hegoaldera jotzen duten terrazez egina[37]

CAA: 3509 ( 247 or.)

Conchas de la Puebla
Q124347741		 Argantzon 645m Burdin Aroa Zadorra ibaiaren gaineko igarobide estu baten gainean,. Amildegi soila, eta defentsa zentrokideak, lurrez egindako harresiak. Ez da induskatu.

CAA: 3521 (251 or.)[37]

Custoia
Q124347762		 Ozana (Trebiñu) 580 m Burdina I Mendi-hegalean eraikitako gune txikia, defentsa txandakatuekin. [37]Ez da induskatu.

CAA: 3523 (252 or.)

Santuste
Q124347847		 Ozilla-Ladrera (Trebiñu) 745 m Burdina I, II eta erromatartzea Muinoan eta hegoaldeko hegaletan landutako eremua, non harresi zentrokideak eta lubetak dauden. Iparraldetik, oso irisgarria ez den malkar baten bidez defendatzen zen[37].

CAA: 3506 (245 or.)

Los Castillos
Q124353429		 Torre (Trebiñu) 651 m Burdina I, II, Erromatartzea eta Goi Erdi Aroa Mendi txikia, iparraldean aldapa leuna du eta handiagoak hegoaldean eta mendebaldean. Terraza artifizialki, lubeta modukoak[40][37]

CAA: 3508 (247 or.)

El Cerrado
Q124355407		 Imiruri 631 m Burdina Ordoki motako muino ttipia. Defentsa soilak. Goiko partean, ertz batek perimetro osoa ixen du[37].

CAA: 348 (89 or)

Martinzabala
Q124358178		 Obekuri (Trebiñu) 822 m Burdina Ordoki motako muinoko bizilekua, defentsa zentrokideekin. Terrazak artifizialak espazio osoan nabarmenak dira eta eraztun zentrokideak osatzen dituzte.[37]

CAA: 349 (89 or.)

Pico de San Pedro
Q124358333		 Uribarri Gaubea 860 m Burdina Ezproian egindako herria.

CAA: 346 (89 or.)

Castillo de Astúlez
Q124834520		 Astúlez,Gaubea 3 ha (harresi eta terrazak kontuan hartuta) 675 - 770 m Brontze Aro Amaiera, Antzinate Bernatiarra eta Erdi Aroa (gaztelua bera) Erdi Aroko gaztelutik oso gertu. Paquita Sanz de Urturik proposatzen du Bigarren Burdin Aroan, herri honetako biztanleak Lastrako herrira aldatuko zirela[41].
Portillo de la Casilla/Portillo de la Caseta
Q123945486		 Durruma-Kanpezu 969 m Burdina I, II eta Goi Erdi Aroa Bi haitzen artean kokatua, ohiko mendi-lepoan, defentsen artean, tarteka, harrizko euste-hormak ditu.[37]

CAA: 3511 (247 or.)

Medropio
Q124656491		 Gaubea 940 m Baronatarren dorretik gertu

CAA: 3504 (243 or)

Katalogo batzuetan herri harresitu gisa kalifikatuta dagoen, eta gaur egun, erromatar kanpaleku moduan identifikatuta dagoen hau ez da sartu:

Izena Kokapena Tamaina Garaiera Garaia Oharrak
Santa Ageda (Delika) Urduña eta Arrastaria 9 ha 525 m[2] K.a. III-II mendea[42]. Aldi baterako erromatar kanpalekua da (Castra aestiva).

Bestalde, "kastro" ez direnak, hau da, kokagune garai batean eta harresituta dagoen herria ez diren beste batzuk daude.

Izena Kokapena Tamaina Garaiera Garaia Oharrak
La Hoya
Q6463144		 Guardia 4 ha 601 m Brontze Aroa eta Burdin Aroa

Bizkaikoak

Bizkaiko herri harresituen zerrenda, bi argitalpen hauetan oinarrituta dago: Jagoba Hidalgoren 2018ko Gradu Amaierako Lana[7] eta Juanjo Cepeda eta Mikel Unzuetaren 2020ko artikulua[43].

Izena Kokapena Tamaina Garaiera Kultura/Garaia Oharrak
Arrola edo Marueleza
Q16544867		Nabarniz, Arratzu eta Mendata artean19 ha535imgmLa Tène kultura (Burdin Aroa II)(k.a. III eta k.a. I mendeen artekoa), zeltiberiar motako zeramika.
(I. mendea) erromatar hondarrak.[44] [3]
Malmasin
Q16544867		Malmasin (Arrigorriaga)1 ha

(barrukoa)

 361 mBurdin AroaBi eremu ditu, kanpokoa eta barnekoa, biak harresidunak[45][43]
Bolunburu
Q104610335		Bolunburu haitza

(Zalla)

 0,5 ha

(5.000 m2)

 Burdin Aroa1970eko hamarkadan aurkitua[46][47]
Pico Moro
Q124388842		Galdames3 ha360 mBurdin Aroa IISan Esteban Galdameseko mendebaldean kokatuta, Barbadun eta Deobriga-Flaviobriga galtzadatik gertu. 1975ean lanak egin zituzten[48][49][50]
Luxar
Q124392947		Gueñes1,2 ha 540 mBurdin Aroa

Espainiako 1936ko Gerra

 Deobriga-Flaviobriga gurutzadatik gertu kokatuta[51][49][43]
El Peñón
Q124432551		Muskiz178 mBurdin AroaLa Arena hondartzatik gertu kokatuta. Brontze Aroko aztarnategi batetik oso hurbil[49][52]
Berreaga
Q106977682		Mungia eta Zamudio artean9 ha (osorik)

3,7 ha (bizitokia)

 >360 mBurdin Aroa eta Erromatar garaiaHerrixka eta nekropolia dauzka, eta estela multzo bat aurkitu da bertan[53][54].
Kosnoaga
Q124397770		Kosnoaga (edo Aixerrota) mendian, Lumo[55]1,9 ha (bizitokia)275 mBurdin Aroa I eta IIGuztiz induskatu gabe, zundaketak egin ziren 90. hamarkadan[43][56]
Tribisburu
Q25411248		Sollube mendianSuntsitua dago. Jagoba Hidalgok (17-18) zerrendan sartzen du[7], Cepeda eta Unzuetak (2020), ordea, ez[43].
Motrolluko gaina
Q124409029		 Munitibar Burdin Aroa Induskatu gabe, erabat baieztatu gabe. 2005ean aurkitua.[57][58]
Trumoitio
Q124409610		 Garai 1,3 ha

(bizitokia)

 439 m Burdin Aroa 1988an aurkitu zuten[59]
Ilunbe
Q124409789		 Dima 2,3 ha

(oro har) 2 (barruko gunea)

 445 m Burdin Aroa Induskatu gabe, miaketak eginda[43].

Katalogo batzuetan herri harresitu gisa kalifikatuta dagoen, eta gaur egun, erromatar kanpaleku moduan identifikatuta dagoen hau ez da sartu:

Izena Kokapena Tamaina Garaiera Garaia Oharrak
Illunzar Ilunzar mendia 727 m Erromatar errepublika Aldi baterako erromatar kanpalekua da[60].

Gipuzkoakoak
Izena Kokapena Tamaina Garaiera Kultura/Garaia Oharrak
Akutu
Q124294807		 Bidegoian eta Errezil 3 ha[61] 664 Induskatu gabea[62]
Intxur/Iruntxur
Q118363056		Iruntxur mendia (Albiztur eta Tolosa)17 ha742Burdin AroaJose Migel Barandiaranek ikertua[63]. Xabier Peñalverrek induskatua. Bibliografian Intxur izena ematen zaio[61].
Buruntza

Q124299839

 Andoain0,7 ha439Burdin AroaCarlos Olaetxeak aurkitua[64][65][66]
Basagain

Q118365290

 Anoeta2,8 haBurdin Aroa[61]Xabier Peñalverrek iduskatua[67][68].
Munoaundi

Q85965846

 Azkoitia-Azpeitia7 ha3852. Burdin AroaSonia San Josék eta Antxoka Martínezek induskatua[69].
Murugain
Q124299996		Aretxabaleta-Arrasate-Aramaio4,7 ha1987 eta 1988an C. Olaetxeak aurkitua eta ikertua[65][61]
Murumendi

Q123730997

 Iruntxurko herrigunetik gertu1,9 haBurdin Aroa2009tik aurrera Suhar arkeologiak aztertu du.
Moru
Q124296405		Elgoibar3 ha445Burdin AroaMurugaingo kastroaren bezalako zeramikak[65][70]
Belaku
Q124290916		 Beizama Brontze Aroa - Burdin Aroa Katak egitean, ikatzak, suharrizko lanabesak eta eskuz egindako zeramika zataik aurkitu ziren. Harrizko harresia oraindik atzematen da[71].
Santiagomendi
Q123933392		 Santiagomendi, Astigarraga Ez da mugatu. 297 Kalkolitoa, Burdin Aroa, Erromatar garaia Harresirik ez du. Erdi Aroko eta Aro Modernoko aztarnak ere topatu dira[61] [72].

Nafarroa Garaikoak

Nafarroa Garairako informazioa Javier Armendariz arkeologoaren tesiaren publikazioan [73] ikus daiteke sistematizatuta. Javier Armendarizek bere doktore tesian 261 gune jaso zituen eta horien artean bi herri mota berezi zituen: batetik, leku garaietan egin zirenak (kastro baten ezaugarri orokorrak zituztenak) eta bestetik, lurralde lauetan egon zirenak. Katalogo hori publikatu ondorengo urteetan, "Pirinioetako populazio protohistorikoaren azterketa galtzada erromatarraren inguruan" proiektuaren barruan, beste herri asko aurkitu dituzte proiektuko ikertzaile taldeak[5].

Beheko taula honetan agertzen direnak, lagin bat besterik ez dira.:

Izena Kokapena Tamaina Garaiera Kultura/Garaia Oharrak
BAZTAN-BIDASOA
Agiñako esparru harresitua
Q124450338		 Agiña mendia, Lesaka 0,2 ha 617 m Burdin Aroa

XIX. mendea

 Harresia, silexezko lanabesak eta lubanarroa aurkitu dira. Indusketa egin zen arren, euskarri akademikoren batean argitaratutako informaziorik ez dugu topatu.[74] [75]
PIRINIOAK
El Castillo (Gorraitz)
Q124745025		 Artzibar 0,45 ha oro har

(4.500 m2)

 965-976 m Lehen Burdin Aroa - Bigarren Burdin Aroa (?)[oh 5] Ez da induskatu eta landareek lurra estaltzen dute. Armendariz (2008): 1. zenbakia.
El Castillo (Uskartze)
Q124745570		 Galoze 0,3 ha

(3.500 m2)

 1.000-1.017 m Lehen Burdin Aroa - Bigarren Burdin Aroa (?) Ez da induskatu. Armendariz (2008): 2. zenbakia.
Los Jeronales
Q124799686		 Longida 0,7 ha

(7.000m2)

 1.005-1029 m Lehen Burdin Aroa, Bigarren Burdin Aroa Armendariz (2008): 3. zenbakia.
Peña de Gaztelu
Q124799686		 Longida 8 ha

(80.700m2)

 943 - 980 m Burdin Aroa oro har Armendariz (2008): 4. zenbakia.
Gaztelualdea
Q124805501		 Urraulgoiti 0,6 ha

(6.600m2)

 660 - 714 m Burdin Aroa oro har Armendariz (2008): 5. zenbakia.
IRUNBERRI-AOIZ ARROA
Muru
Q124848929		 Turrillas, Itzagaondoa 1,8 ha

(18.500m2)

 625-636 m Burdin Aroa I eta II Armendariz (2008): 8. zenbakia.
Montemuru
Q124870161		 Beortegi, Lizoainibar-Arriasgoiti 1,3 ha

(13.000m2)

 610-623 m Burdin Aroa I eta II Armendariz (2008): 9. zenbakia.
El Castillo (Longida)
Q124905208		 Mugeta, Longida 0,5 ha

(5.200 m2)

 485-502 m Burdin Aroa I eta II Armendariz (2008): 10. zenbakia.
IRUÑERRIA
Gaztelu
Q125141056		 Aranguren 1,3 ha 565-586 m Antzinako burdin Aroa- Burdin Aro Amaiera eta Aro Moderno (baseliza) Armendariz (2008): 25. zenbakia.
Irulegi
Q115205363		 Irulegi (Aranguren) 10 ha 893 m Brontze Aroa,

Burdin Aroa I eta II (Azken Burdin Aroa barne)

 Indusketak martxan daude[76]. Ingurune horretan bertan, Irulegiko Erdi Aroko gaztelua dago.

Armendariz (2008): 26. zenbakia.

Sardeako gaztelua/Larragetako haitza
Q124460242		 Berriobeiti 3,5ha

(35.000m2)

 600-661m Burdin Aroa Armendariz (2008): 28. zenbakia.

Erdi Aroko gaztelua eta garai modernoko baseliza ere izan ditu.

Urri edo Eurri
Q17625576		 Ibiriku, Eguesibar 3,2 ha oro har

(32.400m2) 1,7 ha barrukoa 1,5 ha kanpokoa

 625-666 m Burdin Aroa I, II eta Erromatartzea Armendariz (2008): 31. zenbakia.
Irunzu
Q125138414		 EsteribarEzkabarte 7,3 ha 715-771m Antzinako Burdin Aroa eta Burdin Aro Amaiera Armendarizek oppidum izaera ematen dio.

Armendariz (2008): 39. zenbakia.

Legin (Etxauri)Q124459728 Etxauri eta Ibero, Oltza zendea 0,85 ha (8.500m2) 450-460 m Lehen Burdin Aroa Armendariz (2008): 40. zenbakia.
San Quiriaco
Q125148701		 Etxauri 0,03 ha (300m2) 674 m Neolitoa, Brontze Aroa, Antzinako Burdin Aroa, Burdin Aro Amaiera, Erromatarra, Erdi Aroa (?) leta Modernoa (ermita). Armendariz (2008): 41. zenbakia.
Iruñea
Q124785412		 Iruñea 4/4,5 ha I. Burdin Aroan

8 ha II. Burdin Aroan

 Brontze Aro Amaiera,

Burdin Aroa I eta II

 García Barberena, M.; Velaza, J. eta Unzu, M.(2015): "Esgrafiado en signario paleohispánico hallado en Pamplona"[77]Armendariz (2008): 58. zenbakia.
ZIDAKOS IBARRA
Oianburu
Q124498868		 Artaxoa eta Garinoain 0,6ha

(6.000m2)

 645-650m Burdin Aroa eta agian, Erromatarra eta Erdi Aroa. Armendariz (2008): 64. zenbakia
Murugain (Uzkita)
Q124537244		 Leotz 0,41 ha

(4.100m2)

 920-936m lehen Burdin Aroa eta agian, Azken Burdin Aroa Armendariz (2008): 76. zenbakia. Ez da induskatu.
ARAGOI IBARRA
El Caneluche
Q124552345		 Kaseda 0,37 ha 570-577m Lehen Burdin Aroa Armendariz (2008): 98. zenbakia. Oso hondatua.
Santakriz
Q48781610		 Eslaba 15.500m2 (6500m2+9.000m2) 520-545 m Burdin Aroa. Erromatar garaia. Erdi Aroa. Aro Modernoa (Baseliza) Armendariz (2008): 99. zenbakia.

Hiri erromatarra garatu zen gune berean.

Indusi/Murubitarte
Q124711112		 Lerga 0,53 ha 775-785m lehen Burdin Aroa-Burdin Aro Amaiera

Erromatar berantiarra-Goi Erdi Aroa.

 Armendariz (2008): 105. zenbakia
Capaburros
Q124714476		 Uxue 0,31ha

(3.150m2)

 750-764m Burdin Aroa Armendariz (2008): 120. zenbakia.
ARGAKO BEHE ETA ERDIKO ARROA
Murugain
Q124721187		 Zirauki 0,74ha

(7.400m2)

 660-668m Antzinako Burdin Arotik Burdin Aro amaieraino Armendariz (2008): 129. zenbakia.
Urbe
Q113481748		 Zirauki 1ha

(10.000m2)

 435-453 Burdin Aroa, Erromatar garaia, Erdi Aroa Armendariz (2008): 130. zenbakia.
Gazteluzar
Q124728559		 Zirauki eta Mañeru 1,8ha

(18.000m2)

 390-400 Kalkolitoa, Burdin Aroa Armendariz (2008): 131. zenbakia.
Gorriza
Q124728559		 Girgillao 0,47ha

(4.700m2)

 480-490 Brontze Amaiera, Burdin Aroa, Erdi Aroa, Aro Berria Armendariz (2008): 132. zenbakia.
EGAKO BEHE ETA ERDIKO ARROA
San Kristobal
Q124736679		 Girgillao 1,5ha (15.000m2) 740-758m Burdin Aroa Armendariz (2008): 165. zenbakia.

Aro Modernoko baseliza.

Mauriain
Q124744664		 Villatuerta 2,14ha

(21.400m2)

 665-677m Burdin Aroa Armendariz (2008): 168. zenbakia.

Karlistaldian gotorleku bat eraiki zen bertan.

EGA GOIALDEA ETA UREDERRAREN IBARRA
La Atalaya
Q125095411		 Allin Lizarra 1,7 ha

(17.000 m2) 10.000 m2+ 7.000 m2

 525-557m Brontze Amaiera. Burdin Aro Zaharra-Amaiera Armendariz (2008): 176. zenbakia.
Peña de la Gallina
Q125117425		 Gastiain (Lana) eta Zuñiga 2,4 ha 
(24.000 m2)
 765-785m Antzinako Burdin Aroa eta Burdin Aro Amaiera Armendariz (2008): 184. zenbakia.
Pozo de la Mora
Q125117109		 Legaria eta Oko 3,1 ha

( 31.3002, 16.500 lehen esparrua eta 14.800 bigarrena.)

 515-534m Antzinako Burdin Aroa eta Burdin Aro Amaiera Armendariz (2008): 185. zenbakia.

Oppidum izaera ematen dio Armendarizek

Santa Coloma
Q125117109		 Mendaza 0,2 ha

(2.200m2)

 735-750m Antzinako Burdin Aro, Burdin Aro Amaiera, Aro Berria-Garaikidea (ermita) Armendariz (2008): 186. zenbakia.
El Castillo (Piedramillera)
Q125131797		 Piedramillera 0,25ha

(2.500m2)

 650-672 Erdiko Burdin Aroa - Burdin Aro Amaiaera Armendariz (2008): 187. zenbakia.

Armendarizentzat Pozo de la Morako oppidumeko zelatatze dorrea izan zitekeen.

Monjardingo edo Deioko gaztelua
Q124744790		 Villamayor de Monjardin 1ha

(11.000m2)

 850-894m Agian, Brontze Aroa eta Burdin Aroa. Ziurtazunea, antzinaro Berantairra Armendariz (2008): 188. zenbakia.

Erdi Aroan gaztelu bat egon zen eta XIX. mendean gotorleku karlista bat.

LIZARRALDEA
Altikogaña
Q123570876		 Eraul Larrion 7 ha 670-732 m Burdin Aroa

Erromatar garaia (Errepublika)

 Javier Armendarizek oppidum gisa klasfikatu zuen[78] Armendariz (2008): 189. zenbakia.
Bardagorriko haitza
Q124767936		 Eraul

Deierri

 0,9 ha 595-615 m Lehen Burdin Aroa Javier Armendarizentzat, Altikogañako oppidumaren aurrekaria izan zitekeen[78].

Armendariz (2008): 190. zenbakia.

El Muro
Q124306456		 Zuñiga eta Orbiso (Araba) 4,5 ha

(45.500 m2)

 650-700 m Antzinako Burdin Aroa (?) eta Burdin Aro Amaiera Ikusi Arabako herri gotortuen artean

Armendariz (2008): 191. zenbakia.

Arrosia

Q124744732

 Arroniz 3ha

(31.300m2)

 560-586m Brotze Aroa. Burdin Aroa Armendariz (2008): 194. zenbakia.
Desoioko San Cristobal
Q124767894		 Desoio (17.700m2) 700-713m Burdin Aroa Armendariz (2008): 200. zenbakia.

XIX. mendera arte baseliza bat egon zen bertan.

La Custodia
Q5475466		 Viana 12,5 ha oro har

(125.799 m2)

 405-415 m Paleolitoa, Neolito Amaiera, Kalkolitoa, Brontze Aro Amaiera, Burdin Aroa Material asko eman ditu: txanponak, teserak, zeramika. etab. Burdin Aroaren amaierako uneetan, Erromako Errepublikak lurraldean egin zituen gerrak ulertzeko aproposa. Askotan, lurralde lauan zegoen hiri gisa klasifikatzen da, eta ez, "kastro" gisa. Armendariz (2008): 227. zenbakia.
TUTERAKO ERRIBERA. EBROKO EZKERRALDEA
El Castejón
Q124807477		 Arguedas 1,6 ha

(16.200 m2)

 285-303 m Antzinako Burdin Aroa, Burdin Aro Amaiera, Erromatarra (Goi Inperioa) Herriko nekropolia bide zena, oso gertu aurkitu zen.

Armendariz (2008): 228. zenbakia.

TUTERAKO ERRIBERA. EBROKO ESKUINALDEA
San Sebastián
Q124466760		 Zintruenigo 0,88 ha

(8.800m2)

 410-418m Burdin Aroa Armendariz (2008): 242. zenbakia.
Alto de la CruzQ120780128 Cortes 0,7 ha 260-267 m Brontze Aro amaiera,

antzinako Burdin Aroa eta Erdikoa

 Armendariz (2008): 244. zenbakia.
EBRO IBARRA SESMAN ETA LODOSAN
El AbadQ124807744 Lodosa 1 ha 291-370 m Erdi Burdin Aroa - Burdin Aro Amaiera Armendariz (2008): 254. zenbakia.
Los Cabezos 1 (Sesma)Q124938700 Sesma 1.650 m2 gutxienez 400-411 m Brontze Amaiera (?), Antzinako Burdin Aroa eta Burdin Aro Amaiera(?) Los Cabezos 2-rekin erlazionatua. Armendariz (2008): 260. zenbakia.
Los Cabezos 2 (Sesma)Q124938790 Sesma 25 m2 432 m Burdin Aro Amaiera Zaintza dorrea bide da, Los Cabezos 1 herri gotortuarekin lotua. Armendariz (2008): 261. zenbakia.
PIRINIOETAKOAK, 2008TIK AURRERA AURKITUAK
Murugain (Longida)

Q124796236

 Longida 5ha

(50.518 m2)

 624 m Burdin Aroa II "Pirinioetako populazio protohistorikoaren azterketa galtzada erromatarraren inguruan" ikerketa programaren barruan aurkitua[oh 6][5].
Legin (Itzagaondoa)
Q124459510		 Itzagaondoa 1,71 ha (17.150m2) 783 m Burdin Aroa, Erdi Aroa (Legingo gaztelua) "Pirinioetako populazio protohistorikoaren azterketa galtzada erromatarraren inguruan" ikerketa programaren barruan aurkitua[oh 6][5].
GazteluzarQ124796148 Eguesibar 4.450m2 754 m Burdin Aroa "Pirinioetako populazio protohistorikoaren azterketa galtzada erromatarraren inguruan" ikerketa programaren barruan aurkitua[oh 6][5].
Aixkourrua
Q124431272		 Otsagabia 0,88 ha

(8.869 m2)

 1024 m Burdin Aroa Prospekzioan aurkitua, "Pirinioetako populazio protohistorikoaren azterketa galtzada erromatarraren inguruan" ikerketa programaren barruan.[oh 6][5].
Irurreko gainaQ124431272 Gesalatz 1,25 ha 682 m Lehen Burdin Aroa prospekzioan aurkitua, "Pirinioetako populazio protohistorikoaren azterketa galtzada erromatarraren inguruan" ikerketa programaren barruan[oh 6][5].
Illarraga-BurteQ124796230 Irañeta 5,69 ha (56.900 m2) 515-576 m Brontze amaiera, Burdin Aroa "Pirinioetako populazio protohistorikoaren azterketa galtzada erromatarraren inguruan" ikerketa programaren barruan aurkitua[oh 6][5].

Ipar Euskal Herrikoak

Ipar Euskal herriko monumentu hauek azterketa eta inbentarioa Francis Gaudeulek egin zuen 1997an.[4] 2004an, Jacques Blotek, Inventaire des monuments protohistoriques en Pays Basque lanean arkeologoaren kartografia jasotzen hasi zen hainbat liburuxkatan.[79] [oh 7]

Lurrezko hesiekin

Babes lerroak lurrez eginak daude, lubakiak eta zelaiguneak egitekoan ateratakoa.

Izena Kokalekua Tamaina Garaiera Kultura/garaia Oharrak
Elhina
Q124813441		 Armendaritze 1,3 ha 350 m
Kurku
Q124813628		 Behauze 2 ha 272 m 4 babes lerro, hondatua
Harribeltza
Q22920665		 Suhuskune eta Landibarre 2 ha 522 m
Gaztelüzaharre edo Üllümendi
Q22920797		 Urdiñarbe 0,80 ha

(gune populatua)

 416 m
Gaztelü-harria edo Gaztelaia
Q124942257		 Sohüta 1 ha

(12.500 m2)

 479 m Oso egoera onean
Mokoreta
Q124799922		 Makea 1,7 ha 453 m Oso hondatua
Gazteluzahar
Q125153123		 Landibarre eta Izura-Azme 1 ha 472 m
Gazteluzaharre
Q125153469		 Arhantsusi eta Jutsi 0,85 ha (gune populatua) 361 m
Urtsua (1) (Ursuya (1))
Q124799922		 Hazparne 0,6 ha 436 m 25. zenbakia X. Peñalverren 2021eko katalogoan[80] eta 9.a Gaudeulen 1997. urteko katalogoan[4]
Urtsua (2) (Ursuya (2))
Q124808829		 Hazparne 3 ha 387 m 26. zk. Peñalver (2021) eta 10. Zk. Gaudeul (1997)
Urtsua (Ursuya)
Q124808885		 Hazparne 330 m 11. Zk. Gaudeul (1997)
Gaztelugaina edo Luis XIV.aren gotorlekua

Q124912428

 Sara 1,6 ha 237 m 1977an suntsitua
229
Q124823225		 Eihartze, Arrosa 229 m 1985an %95an suntsitua
Sardatz
Q125152548		 Behaskane-Laphizketa 1 ha 148 m Ordoki ertza
Gaztelu-harri
Q125171320		 Etxarri 0,85 ha 225 m
Gazteluxaga
Q125176461		 Ürrüstoi-Larrabile 1,5 ha 282 m Ia erabat suntsitua
Gaztelü-gain
Q125191198		 Irabarne 2 ha 371 m
Larleta
Q125191629		 Berogaine-Lahüntze 279 m
Txoikantegia
Q125191813		 Idauze-Mendi 1 ha 326 m Nahiko ondo kontserbatu da-
Pekatenborda
Q125191828		 Larresoro 2 ha 92 m Hondatua. Epipaleolitoko harrizko lanabesak eman zituen, eta baita, Kalkolitoko edo Brontze Aro hasierako gezi bat.
Lexegita Iruri 653 m
Kurku Nabarzi 152 m
Zihorri Lekorne eta Heleta artean 267 m
Belozea Itsasu 118 m
Larreondoa
Q124788677		 Senpere 1,80 ha 85 m
Gaztalepo Ahatsa 550 m
Ahiga Lohitzüne-Oihergi 300 m 1978an suntsitua
Xerrapo Zaro 299 m 1981an suntsitua
Haitzhandialtea Barkoxe 440 m
Mendixko Irulegi 300 m
Khoxü-gaina

Q124843556

 Eskiula 1,30 ha 343 m

Harrizko hesiekin

Harrizko hesiak gaztelu zahar garaienetan daude.

Izena Garaiera Kokalekua Tamaina Oharrak
Gaztelu
Q124959996		 629 m Lekunberri 0,90 ha eta 3,30 ha K.a. II.-I. mendeak[81]
Larrango
Q124992612		 579 m Arrosa 0,30 ha Ezproia itxia. Urxiloko gaztelutik oso hurbil
Urxilo
Q124993673		 566 m Arrosa 0,12 ha Ezproia itxia. Larrangoko gaztelutik oso hurbil. Bata zein bestea Protohistoriakoak direla dudazkoa da. Ez da kronologia hori segurtatzen duen aurkikuntzarik egin, aldiz, Erdi Aroko datazioak eman ditu Urxilok[82][83].
Lerdatze
Q125050218		 390 m Donoztiri eta Armendaritze 1,5 ha
Jara
Q125075709		 445 m Sorhoeta 0,25 ha
Maide korralea
Q125081454		 667 m Altzai 0,70 ha Maideek eraikia bertako elezaharretan.
Zerkupe
Q124960886		 1.085 m Eiheralarre 0,20 ha
Munhoa
Q125081640		 592 m Hozta 1,4 ha

Mailakatuak

Zelaiguneak maldan zulatutako mailetan kokatzen dira.

Izena Garaiera Kokalekua Tamaina Oharrak
Abarratea
Q22920649		 342 m Abarratea mendian, Aiherra eta Isturitze artean 4 Ha 3 maila
Mehaltzu 648 m Pagola ezproia itxia
Urtsua (Ursuya)
Q124808559		 678 m Makea 5 Ha 24. zenbakia X. Peñalverren katalogoa (2021) eta 53. zk. Gaudeul (1997)
Hoxa handia
Q125170206		 571 m Landibarre 4-5 ha
Gazteluzaharrea
Q125189514		 256 m Irisarri
Gaztelu-gaina

Q125191198

 382 m Buztintze-Hiriberri
Montarey

Q125204731

 370 m Etxebarre 0,45 ha

(esparru populatua)
Gaztelü-harria (Gastalaria) 354 m Zalgize
Gaztelu-mendi 343 m Uharte Garazi
Gaztelü 582 m Altzürükü
Ahaize 272 m Ortzaize
Gaztelü-gaina 658 m Santa Grazi
Gaztelua 313 m Ahatsa
Xerberoenea 321 m Germieta

Hainbat
Izena Kokalekua Tamaina Garaiera Kultura/Garaia Oharrak
Gaztelü-harriko botxea
Q125206134		 Lakarri-Arhane-Sarrikotagaine 894 m
Mokorreta Lekunberri 680 m ezproia itxia

Oharrak
  1. Murugain, Murumendi eta Muru; muino edo mendi horietan guztietan Burdin aroko herri harresitu bat dago
  2. Ikus zerrenda
  3. imgm-tan emana
  4. CAA: Arabako Karta Arkeologikoa. 1984 arteko aurkikuntzak jaso zituen. PDF formatuan jaitsi daiteke Arkeologiarako Arabar Institutuaren web orri honetan.
  5. Javier Armendarizek hiru aro bereizten ditu Nafaroako Burdin Aroan: Antzinako Burdin Aroa, Erdikoa eta Burdin Aro Amaiera.
  6. Prospekzio bisuala egin da baina ez zundaketarik ezta indusketarik ere.
  7. Inbentarioa on-line ikus daiteke, "Projet Blot" webgunean, non bere Inventaire de monuments protohistoriques en pays basque par Jacques Blot jaso da.

Erreferentziak
  1. (Frantsesez) Casaubon, Jakes. (2002). «Le toponyme iri et sa relation avec d’anciens lieux fortifiés» Munibe (Antropologia-Arkeologia) (Aranzadi) 54: 125-139. ISSN 1132-2217..
  2. Gorrotxategi, Javier; Iarritu, Maria Jose. La prospección arqueologica durante 1981-82 en Vizcaya. Eusko Ikaskuntza.
  3. Valdés, Luis. El Santuario Protohistórico de Gastiburu (Siglos VI a I a.C.). Eusko Ikaskuntza.
  4. (Frantsesez) Gaudeul, Francis. (1997). «Enceintes protohistoriques du Pays Basque Français (Protohistoric round enclosures from French Basque Country)» Isturiz 7: 59-81..
  5. (Gaztelaniaz) Martínez Txoperena, Juan Mari. «Megalitos Pirenaicos : Poblados de la edad del hierro» wiki.txoperena.es (Noiz kontsultatua: 2021-01-01).
  6. (Gaztelaniaz) Olaetxea, Carlos; Peñalver, Xabier; Valdés, Luis. (1990). «El Bronce Final y la Edad del Hierro en Gipuzkoa y Bizkaia» Munibe (Antropologia - Arkeologia) (Aranzadi) 42: 161-165..
  7. Hidalgo Masa, Jagoba. (2018). Burdin Aroko herrixka gotortuen bilakaera Araban eta Bizkaian. EHU.
  8. Guilarte Muro, Maite. (2016). Lehen hurbilketa Arabako Burdin Aroko herrixka harresituei GIS-aren laguntzaz. Zuzendaria: Jose Antonio Mujika Alustiza. .
  9. Kasu batzuetan hesi barruko azalera osoa ematen da, eta beste batzuetan, horrez gain, eraikinez okupatua izan zen azalera, hau da, bizitzeko erabili zena. Eraikinik aurkitu ez diren hektareak, ganadua bazkatzeko edo gordetzeko erabiliko zirela uste da.
  10. Fariña, Jaime. «El castro de Henayo (Alegría-Álava)» Estudoios de Arqueología alavesa (Gasteiz) 3: 91-99..
  11. Gil-Garcia, Josean. (2010-06-04). «Henaioko muinoaren inguran» Berria.
  12. Llanos, Armando; Apellániz, Juan María; Agorreta, José Antonio; Fariña, Jaime. (1975). «El Castro del Castillo de Henayo (Alegría-Álava). Memoria de excavaciones. Campañas de 1969-1970» Estudios de Arqueología Alavesa (Eusko Jaurlaritza. Arkeologiarako Arabar Institutua) 8: 87-212. (Noiz kontsultatua: 2024-02-25).
  13. «Castro de hHenayo. Lugares de Interés» Dulantziko Udalaren webgunea (Dulantziko Udala) (Noiz kontsultatua: 2020-12-17).
  14. «El castro de Henaio regresa al escaparate (Diario Noticias de Alava)» www.alegria-dulantzi.eus (Dulantziko Udalaren webgunea) (Noiz kontsultatua: 2020-12-17).
  15. Camarero, Cristina; Arevalo-Muñoz, Erik. (2018-01-01). «La industria ósea del Castro de Kutzemendi» Actas de las IX Jornadas de Jóvenes en Investigación Arqueológica. Santander 8-11 junio 2016 (Noiz kontsultatua: 2024-02-19).
  16. (Gaztelaniaz) Apellaniz, Juan Maria. (1974). «Interpretación de la secuencia cultural y cronológica del castro de las peñas de oro (Zuya-Alava)» Munibe (Aranzadi) 1-2: 3-26..
  17. (Gaztelaniaz) Llanos Ortiz de Landaluze, Armando. Urbanismo y Arquitectura en poblados alaveses de la edad Del Hierro. Arabako Foru Aldundia. Kultura kontseilua, 101-146 or..
  18. Sáenz de Urturi, Paquita. (1996). «Lastrako Kastroak (Karanka, Gaubea)» Arkeoikuska (Eusko Jaurlaritza): 58-62..
  19. (Gaztelaniaz) Filloy Nieva, Idoia. (1997). «Alfileres de cabeza trapezoidal de época romana altoimperial en Las Ermitas (Espejo, Alava )» Isturitz, Cuadernos de prehistoria - arqueología (Eusko Ikaskuntza) 9: 625-630. ISSN 1137-4489..
  20. Albertos, M. L. (1978): “A propósito de la ciudad autrigona de Vxama Barca”. Estudios de Arqueología Alavesa, 9. Arabako Foru Aldundia, Vitoria-Gasteiz, 281-291 or.
  21. «castros» web.archive.org 2008-12-01 (Noiz kontsultatua: 2024-02-24).
  22. (Gaztelaniaz) «La Ruta de los Castros, los pueblos habitados más antiguos del este de Álava» El Correo 2017-10-09 (Noiz kontsultatua: 2021-01-06).
  23. (Gaztelaniaz) «Castros: los pueblos habitados más antiguos» Mendialdea Press 2017.07.01 (Noiz kontsultatua: 2018-05-10).
  24. Kastroen ibilbidea. Arabako Mendialdea. Arabako Foru Aldundia eta Kanpezu-Arabako Mendialdeko Kuadrilla.
  25. (Gaztelaniaz) triskelpablo. (2020-02-03). «Castro Cividad y ermita San Bartolomé. (Bernedo.Alava)» Arkeohistoria Triskel (Noiz kontsultatua: 2023-12-20).
  26. San Bartolome baseliza. Bernedoko Udala.
  27. (Gaztelaniaz) Oiarzabal, Araceli. (2020). «Los arqueólogos regresan al monte Babio» www.noticiasdealava.eus (Noiz kontsultatua: 2021-01-06).
  28. Murga, Félix. (1982). «Dos poblados de la edad del Hierro: Perigana y Babio en la tierra de Ayala (Álava). Y otros hallazgos» Kobie (Bilbo) (12): 53-66. (Noiz kontsultatua: 2021-01-16).
  29. Erredakzioa. Historiaurreko herri harresitua ezagutzera emateko indusketak eta bisita gidatua egin dituzte Babion. (Noiz kontsultatua: 2018-08-01).
  30. Llanos Ortiz de Landaluze, Armando . 1990. "La Edad del Hierro y sus precedentes, en Alava y Navarra". Munibe (Antropologia - Arkeologia), 42, 167-179 or. Donostia. ISSN 0027 - 3414.
  31. Filloy Nieva, Idoia. (1990). «Memoria de la I campaña de sondeos estratigráficos en el yacimiento de Caraasta (Caidedo Sopña, Álava) 1990» Estudios de Arqueología Alavesa (Gasteiz: Instituto Alavés de Arqueología - IAA. Arabako Foru Aldundia. Kultura departamentua) 17: 7-36. ISBN 8478210717. (Noiz kontsultatua: 2024-02-27).
  32. Guilarte Muro, Maite. (2016-09-02). Lehen hurbilketa Arabako Burdin Aroko herrixka harresituei GIS-aren laguntzaz. (Noiz kontsultatua: 2024-01-23).
  33. Gil Zubillaga, Idoia. «Estudio arqueológico de los precedentes del poblamiento en torno a Vitoria-Gasteiz (Bronce Final-Edad del Hierro-Romanización)» Estudios de Arqueología Alavesa (Gasteiz) 16: 450. (Noiz kontsultatua: 2024-01-21).
  34. Carta Arqueológica de Álava (Hasta 1984). Gateiz.
  35. Gil, Eliseo. (1986). «A.1.1.6. San Miguel de Atxa (Vitoria, Álava) IV Campaña de excavaciones.» Arkeoikuska (Gasteiz: Eusko Jaurlaritza) 85: 25-27. ISSN 0213-8921..
  36. Agorreta, Jose Antonio. (1972). «Castro de Berbeia (Barrio-Álava)memoria de excavaciones : campaña de 1972» Estudios de Arqueología Alavesa (Gasteiz: Arkeologiarako Arabar Institutua. Arabako Foru Aldundia) 8: 2212-292. ISSN 0425-3507..
  37. (Gaztelaniaz) «Poblados de la Edad de Hierro en la Montaña Alavesa» natourinG 2017-07-19 (Noiz kontsultatua: 2023-02-18).
  38. «Castejon Muinoa herrixka. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria» www.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2021-01-10).
  39. (Gaztelaniaz) «Poblados de la Edad de Hierro en la Montaña Alavesa» natourinG 2017-07-19 (Noiz kontsultatua: 2023-10-07).
  40. Institutua, Arkeologiarako Arabar Institutua. (1972-01-01). «Dos nuevos yacimientos en el Condado de Treviño. Los poblados de Los Castillos (Torre) y San Andrés (Argote)» Estudios de Arqueología Alavesa (Noiz kontsultatua: 2024-01-25).
  41. Sáenz de Urturi Rodríguez, Paquita. (2011). «“Memoria de las intervenciones arqueológicas realizadas en Astúlez: Sondeos estratigráficos en los yacimientos de El Castillo y Santa Coloma (Astúlez, Valdegobía, Álava)» Estudios de Arqueología Alavesa (Gasteiz: Arkeologiarako Arabar Institutua) 27: 229-326. ISSN 0425-3507..
  42. Martínez Velasko, Antxoka. (2009). «Santa Ageda (Delika)» Arkeoikuska (Eusko Jaurlaritza) 9: 30-32..
  43. (Gaztelaniaz) Cepeda Ocampo, Juan José; Unzueta Portilla, Miguel. (2020). «Poblados fortificados de la Edad del Hierro en Bizkaia. Un balance de la investigación de campo» Kobie. 100 años de investigaciones arqueológicas en Bizkaia (1918-2018) (Bilbo: Bizkaiko Foru Aldundia) Gehigarria, 20: 143-174. ISSN 0214-7971..
  44. ARROLAKO IRUNA. 2009-2012. Kultur Ikerketako Proiektu Integrala. Bizkaiko Foru Aldundia, 1-19 or..
  45. Malmasingo gotorlekuaren Kultura Ondasun izendapena EHAAn
  46. llamas, Sergio. (2007-10-13). «La fortaleza enterrada» El Correo.
  47. «Los arqueólogos recrean el estilo de vida en el castro» El Correo 2007-10-13.
  48. Bizkaiko Foru Aldundia. Figuras pintadas de la cueva de Arenaza (Galdames). .
  49. Triskel. «Ruta Por Los Castros De Bizkaia» El Correo.
  50. Chaparro, Jesús Ignacio Jiménez. Recintos fortificados de la Edad del Hierro en Vizcaya: Pico Moro y El Cerco de Bolunburu. Obtención de microtopografías y creación de MDT. (Noiz kontsultatua: 2024-01-30).
  51. Fernández Palacios, Fernando. 2005. "Lenguas y culturas del Asón al Cadagua en torno al cambio de Era y hasta el siglo IV d. C.", Acta Palaeohispanica IX. Palaeohispanica 5, 619-636 or.
  52. Juárez, Fernando. (1992). «A.2.2.2. El Peñon gotorlekua (Muskiz - Zierbana)» Arkeoikuska (Gasteiz: Eusko Jaurlaritza) 1992.
  53. Fernández Carvajal, José Ángel. "Berreagako kastroa". Arkeoikuska 2011.
  54. «El tesoro pétreo de Berreaga» www.comerciomungia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-01-02).
  55. «Kosnoagako kastroa» Urremendi 4: 24-25..
  56. Unzueta Portilla, Miguel. (1990). «Bizkaia prerromana: últimas investigaciones e interpretación arqueológica» Kobie. Paleoantropología (19): 55–73. ISSN 0214-7971. (Noiz kontsultatua: 2024-02-01).
  57. (Gaztelaniaz) Bolado del Castillo, Rafael; Martínez Velasco, Antxoka. (2003-2007). «El recinto fortificado de Illunzar (Nabarniz, Bizkaia) y el Alto de Motrollu (Munitibar, Bizkaia)» Nivel Cero (Santander) 11: 65-78..
  58. Bolado del Castillo, Rafael. (2006). «Motrolluko gaina Urregaraiko mendialdean (Munitibar-Arbatzegi-Gerrikaitz)» Arkeoikuska, 2005.
  59. Aróstegui lrastorza, Maria Jose; García Camino, Iñaki. (1988). «El recinto fortificado de Tromoitio (Garai): una aportación a la Carta arqueológica de Bizkaia» Kobie (Bilbo (Serie Paleoantropología): Bizkaiko Foru Aldundia) 17.
  60. (Gaztelaniaz) Bolado del Castillo, Rafael; Martínez Velasco, Antxoka. (2007). El recinto fortificado de Illunzar (Nabarniz, Bizkaia) y el Alto de Motrollu (Munitibar, Bizkaia). , 65-78 or..
  61. Peñalver Iribarren, Xabier; San José, Sonia. (2003). Burdin Aroko herri harresituak Gipuzkoan. Gipuzkoako Foru Aldundia, Kultura Zuzendaritza Nagusia ISBN 8479074221. PMC 433439911. (Noiz kontsultatua: 2018-11-04).
  62. (Gaztelaniaz) Peñalver, Xabier. «Akutuko protohistoriako herrixka (Errezil / Bidegoian)» Arkeikuska (Gasteiz: Eusko Jaurlaritza) 18: 468-470. ISSN 0213-8921..
  63. Bartandiaran, Jose Miguel. 1957. "El castro de Inchur. I Campaña de excavaciones 1957" Munibe, 9-3.139-143. or.
  64. Olaetxea, Carlos (1997) Memoria de las excavaciones arqueológicas en el Poblado del monte Buruntza 1992-1996 (Andoain, Gipuzkoa) MUNIBE (Antropologia - Arkeologia) ISSN:1132 -2217, 49. 111-113 or.
  65. (Gaztelaniaz) Olaetxea, Carlos. (1991). «Tres nuevos poblados de la Edad del Hierro en la Protohistoria de Gipuzkoa» Munibe (Antropologia - Arkeologia) (Donostia) 43: 175 -180. ISSN - 3414 0027 - 3414..
  66. Esteban Delgado, Milagros. 2003. La vía marítima en época antigua, agente de transformación en las tierras costeras entre Oiasso y el Divae Itsas Memoria, Revista de Estudios Marítimos del País Vasco, 4. Untzi Museoa. Donostia. 13-40 or.
  67. Peñalver, Xabier; Uribarri, Eloisa. (2021). «Basagain - burdin aroko herri harresitu indigena (anoeta, gipuzkoa) = un poblado fortificado indigena de la edad del hierro (Anoeta, Gipuzkoa).» www.elkar.eus (Gipuzkoako Foru Aldundia) (Noiz kontsultatua: 2024-02-13).
  68. (Gaztelaniaz) Peñalver Iribarren, Xabier. (2020). Basagain : bi Aroen arteko herrixka = un poblado en el límite entre dos Eras. Sociedad de Ciencias Aranzadi = Aranzadi Zientzia Elkartea ISBN 978-84-17713-30-0. PMC 1226478652. (Noiz kontsultatua: 2023-03-26).
  69. (Gaztelaniaz) Martínez Velasco, Antxoka; Calvlo Eguren, Junkal; San José, Sonia. (2019). «Munoaundi herri harresitua (Azkoitia / Azpeitia). XIII. kanpaina» Arkeoikuska (Gasteiz) 18 ISSN 0213-8921..
  70. (Gaztelaniaz) Arrese Vitoria, Ander; Padin Pagoaga, Xabier. (2020). «Estudio preliminar del poblado protohistórico de Moru (Elgoibar)» Kobie Paleoantropología (Bilbo: Bizkaiko Foru Aldundia) 37: 91-100. ISSN 0214-7971..
  71. San José, Sonia. (2008). «Azken brontze-Burdin Aroko aztarnategiak aurkitzera zuzendutako miaketa arkeologikoak Gipuzkoan. II. ekinaldia.» Aranzadiana 2008.
  72. (Gaztelaniaz) Pañalver, Xabier; San José, Sonia. (2011). Burdin Aroa Gipuzkoan. in: Arkeologia 0.3. Gipuzkoako Foru Aldundia ISBN 978-84-79-07-668-9..
  73. Armendáriz Martija, Javier. (2008). De aldeas a ciudades: el poblamiento durante el primer milenio a. C. en Navarra. Nafarroako Gobernua. Kultura eta turismo zuzendaritza nagusia. Vianako printzea erakundea., 1624 or. ISBN 9788423531011. PMC 317588231. (Noiz kontsultatua: 2019-01-13).
  74. (Gaztelaniaz) del Castillo, Alicia. (2009-09-03). «Agiña, recinto fortificado de la Edad del Hierro» El Diario Vasco (Noiz kontsultatua: 2020-11-20).
  75. Arotzena, Aitor. «Burdin Aroko harresia topatu du arkeologo talde batek Agiñako kaxkoan suharrizko tresnak ere topatu dituzte Saltus Vasconum taldeko kideek» Erran.eus (Noiz kontsultatua: 2020-11-20).
  76. Lartzanguren, Edu. «Burdin Aroko umetxo baskoi baten gorpuzkiak aurkitu ditu Aranzadik Nafarroan» Berria (Noiz kontsultatua: 2021-01-01).
  77. (Gaztelaniaz) Palaeohispanica. Revista sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua (19) 2019-12-27  doi:10.36707/palaeohispanica.v0i19. ISSN 1578-5386. (Noiz kontsultatua: 2021-05-22).
  78. (Gaztelaniaz) Armendariz, Javier. (2010). «El contexto histórico del castro de la Peña Bardagorría y el oppidum de Altikogaña (Eraul, Deierri)» Cuadernos de Arqueología de la Universidad de Navarra (Nafarroako Unibertsitatea) 18: 93-114. ISSN 1133-1542..
  79. Blot, Jacques. (2004). «Inventaire des monuments protohistoriques en Pays Basque» Bilketa. Euskal funtsen ataria (Donibane Lohitzune: L' Auteur).
  80. (Gaztelaniaz) Peñalver iribarren, Xabier. (2001). «El Hábitat en la Vertiente Atlántica de Euskal Herria. El Bronce Final y la Edad del Hierro» Kobie. Anejos (Bizkaiko Foru Aldundia) 3 ISBN 978-84-7752-470-X. ISSN 0214-7971..
  81. Gardes, Philippe. (2009). «Les fortiications protohistoriques dans le sud-ouest de la France. Bilan des connaissances et perspectives de recherche» Documents d’Archéologie Méridionale (ADAM éditions) 32. lib.  doi:https://doi.org/10.4000/dam.1906..
  82. «Larrangoko eta Urtxiloko harresiak» Saint-Martin d'Arrossa (Noiz kontsultatua: 2024-03-19).
  83. Beyrie, Argitxu; Galop, Didier; Monna, Fabrice; Mougin, Vincent. (2003). «La métallurgie du fer au Pays Basque durant l’Antiquité. État des connaissances dans la vallée de Baigorri (Pyrénées-Atlantiques)» Aquitania 19 (1): 49–66.  doi:10.3406/aquit.2003.1350. (Noiz kontsultatua: 2024-03-19).

Ikus, gainera

Kanpo estekak
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.