Hego Euskal Herriko foruak

Erregimen foralaren oinarria da. Bertako demokraziaren maila bere kideen araberakoa zen. Bizkaian eta Araban, aitonsemeek, hau da, auzotarrek hauta zitzaketen. Gipuzkoa ere bai, baina XVI. mendetik aurrera "millareak" eskatzen ziren, hau da, maila ekonomiko handiko pertsonak.

• Udalerriak eta hiribilduak

Euskal udalerria eta hiribilduak guztiz ezberdinak ziren. Hiribilduak antolamendu ekonomiko ona lortzeko fundatzen ziren. Euskal udalerriak, berriz, zabalagoak, zaharragoak eta naturalagoak ziren.

Hasieran, batzarreko kideak haien udalerrien ordezkari bezala hautatuak izaten ziren, baina gero Euskal Herriko edozein lekutakoak izan zitezkeen.

Batzarrak urtean behin biltzen ziren hamaika egunez. Batzarrak kanpoan egiten ziren eta Gipuzkoako herri desberdinetan, baina Bizkaian eta Araban mugiezinak ziren.

Bere betebehar nagusia legeak egitea zen, Koroak gero onartu behar zituelarik. Hala ere, horretaz aparte beste betebehar hauek zituen: Aldundiaren ekintzak eta akordioak epaitzea; Korrejidoreari eta Aldundi-buru nagusiari "erresidentzia epaiketa" egitea, hau da, beraien jokabideak karguan epaitzea, absolbituz edo barkatuz; Aldundiaren kideak aukeratzea; probintziako administrazioko antolakuntzan eta berrikusketan parte hartzea. Bigarren Karlistaldian foru-araubidea desagertzearekin batera galdu ziren Batzar Nagusiak hiru herrialdeetan (1876).

• Araba: Arriagako kofradia desagertu (1332) eta ermandadeak eratu zirenean sortu ziren Batzar Nagusiak. Urtean bitan biltzen ziren: maiatzean lur zabalean eta azaroan Gasteizen. Diputatu nagusia buru zutela, ermandadeko prokuradoreek eta hiribilduetako eta lur zabaletako idazkariek osatzen zituzten Batzarrak. Agintariak hautatu, soldatak eta isunak ezarri, osasuna, polizia eta segurtasunaz arduratu, diputatuen jarrera epaitu, foruak babestu eta probintziaren antolaketaz arduratzea beraien esku zegoen.

• Bizkaia: XIV. mendearen hasieran sortu ziren Bizkaiko Batzar Nagusiak. Elizate eta hiribilduek hartzen zuten parte; Enkartazioak eta Durangoko merindadeak ez zeuden joatera behartuta, zuzenean zegozkien gaietarako izan ezean. XV. mendetik aurrera Gernikan biltzen ziren bi urtez behin, erregearen ordezkari zen korrejidorea buru zutela.

• Gipuzkoa: XIV. mendekoak dira Gipuzkoako Batzar Nagusien lehen aipamenak; probintziako herri eta bailara guztietako prokuradoreek hartzen zuten parte, korrejidorea buru zutela (Oñatiko konderria aparte geratzen zen). XV. mendeaz geroztik urtean behin biltzen ziren, ordezkaria bidaltzeko eskubidea zuen herriren batean.

Espainiako 1978ko konstituzioa onartu ondoren Batzarrak berrezarri egin ziren. Herritarren zuzeneko botazioz aukeratzen dira batzarkideak lau urtez behin. Egungo Batzarrek eta horiek aukeratzen duten Diputazioak ez dute lehengoek adinako botererik; Eusko Legebiltzarrak eta Eusko Jaurlaritzak bereganatu dituzte lehen Batzar Nagusien eta Diputazioaren eskumeneko ziren gai asko; EAEn Herrialde Historikoen Legeak ezarri zituen Jaurlaritzaren eta Foru Aldundiaren eskumen-banaketaren oinarriak.

Batzar Nagusien arlo betearazlea ziren: batzar nagusiak egindako legeak aldundiak betearazi behar zituen. Batzar Nagusiek izendatzen zituzten. Aldundien irupena ezarria zen: urte bete Gipuzkoan, bi urte Bizkaian eta hiru urte Araban.

• Foru pasea

Erregeak egindako legeen onarpenean edo ukapenean oinarritzen zen, hau da, pase honen bitartez erregearen legeak foruekin bat baldin bazetozen onartu egiten ziren, baina bat etortzen ez baziren ez ziren onartzen. Erregearen legeak foruarekin bat zetozen edo ez aztertzen zutenak Sindikoa eta Aholkulariak ziren. Beraiek jakinarazten zioten Aldundiko buruari legea foruekin bateragarria zen ala ez. Legea onargarria bazen: "bat dator eta bete daiteke"; eta bat etortzen ez bazen: "ez dator bat, beraz, esana onartzen da baina ez da betetzen".

Erregearen edo jauntxo baten ordezkaria zen, zenbait egoera zuzentzeko eta konpontzeko.

Hasieran kargua behin-behinekoa izan zen, gatazkaren bat zegoen bitartean. Baina laster, Errege-erregina Katolikoek, nolako onuragarria izan zitekeen ikusita, finko egin zuten.

Korrejidoreak aginpen legegile, politiko, administratibo, gobernuarekiko eta, batez ere, judizialeko ahalmenak zituen. Botere politiko-legegileko ahalmen nagusia Batzar Nagusietako burua izatean zetzan, Koroaren kontrako lege bat egin ez zedin kontrolatzeko. Baina horrek ez du esan nahi legeak onar zitzakeela, hori erregearen edota jauntxoaren esku baitzegoen. Beraz, Korrejidorea Batzarreko "lekuko" modukoa zen.

Aginpen legegilean nahiko pasiboa bazen, aginpen politikoan esku gehiago sartzen zuen: Aldundietan partaide izatea, bai politika-jardueran bai administrazio-jardueran.

• Aldundia eta Korrejidorearen arteko gatazkak

Autoritate bikoitzaren existentzia, bata herriak aukeratua -Aldundia- eta bestea erregeak aukeratua -Korrejidorea-, gatazka askoren iturri zen.

Ezberdina da probintzia batetik bestera.

• Gipuzkoa

Bi justizia sistema zeuden:

• Gipuzkoako Anaiartea

Gipuzkoako Anaiarteak Batzar Nagusien, Anaiarteko alkateen eta ohiko alkateen bitartez administratzen zuen justizia.

Ohiko alkateak arlo zibil eta kriminaleko lehen ekinaldiko epaileak ziren. Hala ere, "Anaiarteko delituak" deitutako bost delitu zeuden, Anaiarteko alkateek ebazten zituztenak.

Anaiarteko alkateak XIV. mendean sortu ziren. Zazpi ziren Gipuzkoa guztirako, eta herriak urtero hautatzen zituen, Donibane egunean. Haien gainetik Batzar Nagusiek baizik ez zuten agintzen, Batzar Nagusiek alkate haien sententziak alda zitzaketen, baldin erregeak edo Anaiarteak agindutakoari kontra egiten ziotela ikusten bazuten.

• Korrejidorea

Ohiko alkateak bezala, lehen ekinaldiko epailea ere izan zitekeen.

• Araba

Arabako justizia sistema Arriagako Kofradiaren esku zegoen, bertan lau alkate edo epaile aukeratzen ziren, beraien boterea urtebetez mantentzen zutelarik.

• 1463 arte

Gaztelarekin batzean —Alfontso XI.ak idatzitako itun baten bitartez— justizia Gaztelako Koroaren esku geratu zen. 1463 arte, Gaztelako erregeek probintziako justizia kontrolatzen zuten epaileak izendatzen zituzten, baina urte hartatik aurrera antolakuntza modu demokratikoago batera aldatu zen.

• 1463tik aurrera

Arlo zibil eta kriminaleko lehen ekinaldiko epaileak Ohizko Alkateak ziren, Gipuzkoan bezala; eta zenbait delituentzako Anaiarteko Alkateak zeuden, urtebetekoak ere, hirurogeita bost izatera heldu zirenak. Bi alkate moten gainean bi Komisario zeuden eta beraien aurrean erantzun behar zuten bere karguen antolakuntzaz.

1476an, autoritate nagusi bezala Aldundi Buru Nagusia izendatu zen: apelazioko goi-tribunala zen eta bi Komisarioak ordezkatu zituen.

1614ko Nafarroa Garaiko Foruen Bildumako azala

Bizkaiko Foru Berriko azala (1575)

• Bizkaia

Jauntxoaren esku zegoen, bizkaitarrek paktu baten bitartez ematen ziotelarik. Honek Justizia zenbaki zehaztugabea izenda zezakeen, hiribilduak eta hiriak izan ezik, non ohizko alkateek administratzaile judizialak baitziren. Jauntxoak sortutako karguak hurrengoak ziren: Korrejidorea, hiru Teniente eta Foru Alkateak.

Lehen ekinaldiko epaileak hiribildu eta hirietako Ohizko Alkateak eta Foru Alkateak ziren. Haien gainetik -apelazio mailan- hiru Tenienteak zeuden Korrejidoreak izendatuak. Haietatik bat -Teniente Jenerala deitua- Gernikan bizi zen eta Bizkaia osoan eskumena zuen, hiribildu eta hirietan izan ezik. Ezta Enkarterrietan eta Durangoko Merindadeetan ere, bakoitza beste Tenienteen esku zegoelako.

Aurreko guztien gainetik, Bizkaia osorako apelazioko goi-maila bezala, Korrejidorea zegoen. Gainera, Goi Epailea existitzen zen, Valladoliden bizi zena eta Bizkaiko Gelan Bizkaitik kanpo zeuden bizkaitarren arlo zibileko eta kriminaleko gaiak epaitzen zituena -Bizkaiko arauekin bat etorriz-.

• Errementerietako alkateak

Burdina Bizkaian zeukan garrantzia zela eta Errementerietako Alkateak sortu ziren, eskumen bereziarekin: burdindegi eta bere arragoen barruan langileen eta jabeen artean eragindako desberdintasunak epaitzen zituzten. Burdindegitik kanpoko arazoak muga bereziak jarrita zeukaten, haietatik kanpo ezin zuten ezer ere egin Koroaren esku baitzeuden. Beraz, instituzio laborala zen politikoa baino.

Euskal Herriko foruen ezaugarrietako bat eta haien espiritu demokratikoaren adierazpena da.

• Araba

Arabarrek bere errege eta jauntxoak zerbitzatu behar zuten gerra garaian eta probintziaren lurraldean. Probintziatik kanpoko zerbitzua hautazkoa zen, klase noblearentzako izan ezik, erregea zerbitzatu behar zutelako derrigorrez.

• Bizkaia

Erregeak eskatzen zuen guztietan borrokatzen zuten, inolako soldataren truke. Baina Jauntxoak eskatzen bazien Euskal Herriko portuetara joateko bi hilabeteko soldata ordaindu behar zien eta, berriz, kanpoko portuetara joateko agintzen bazien hiru hilabeteko soldata.

• Gipuzkoa

Ez ziren joaten aurrez ordaintzen ez bazitzaien, nahiz eta erregearen mandatua izan.

Euskal Herrian, armada gerra garaian eta defentsa gerrarako bakarrik existitzen zen.

Euskal Herriko zerga-sistema ulertzeko kontutan eduki behar dugu: lurra, hau da, Euskal Herriko lurraldea herriarena da.

Probintzia errege edo Jauntxo baten menpe badago, orduan zerga eskatu dezake, bestela ez. Baldintza horrekin bakarrik erregeak edo Jauntxoak kargak ezar ditzake: jabetza-eskubidea eta zerga-eskubidea. Zerga guztiak erregearentzat ziren, baina Euskal Herrian ez zen horrela, herriarentzat ziren herria baitzen lurraldearen jabea.

• Araba

Arabak Gaztelarekin bat egin zuen 1332an. Beraz, Alfontso XI.a.k Arabako lurren jabea zenez zergak eskatu zitzakeen. Halere, hau baldintza zehaztu batzuen menpe eman zen.

• Bular neurtua

Arriagako Kofradia Arabako lurren jabea zen, baina Alfontso XI.aren esku geratu zirenean zergak Koroarentzat izan ziren. Gainera ez zen beste zerga berririk ezarri, bai Alfontso XI bai hurrengo erregeek aurreko Jauntxoak kobratzen zuen "bular neurtua" kobra zezaketen.

"Bular neurtu" hau "semoyo"-a zen, garia, garagarra eta zergadunaren fortunarekin proportzionala zen diru kopuru bat osatzen zuten.

Zerga horretaz aparte Batzar Nagusiek ezarritako zergak ere ordaintzen zuten, txiroak ez sufriarazteko.

• Gipuzkoa

Gipuzkoarrak ez diote inolako eskubiderik ordaintzen erregeari, baizik ea marabedi kopuru zehatz bat Kontseilu, Alkatetza eta Haranen "alcabala"-gatik (salmenten gainean ezarritako %10eko zerga).

Beraz, Gipuzkoan zerga bat bakarrik zegoen, 1509an 8000 pezetatan ezarri zena, gipuzkoarren eta Joana Eroaren artean adostutako akordio baten bitartez.

• Bizkaia

Bizkaitarrek ez zioten zergarik ordaindu behar ez erregeari ez Jauntxoari. Bizkaitarrak askeak ziren, bakarrik baserri batzuk, zentuarioak deituak, zergak ordaintzen zizkioten Jauntxoari, zeinek burdindegietako eta hiribilduetako burdin landua ere kobratzen zuena.

Bizkaiak, Arabak eta Gipuzkoak Gaztelako erregeei ematen zieten hautazko kopuru bat zen. Emaitza hau Koroari ematen zioten egoera berezietan, batez ere gerra garaian.

Erregeek eta jauntxoek hartutako zergen desberdinak ziren. Foru zergak bizkaitarrek, arabarrek eta gipuzkoarrek ordaintzen zizkieten beraien foru gobernuei, probintzia bakoitzeko berezko baliabideen bitartez foru sistemak sortzen zituen gastuei aurre egiteko: herri-lanak, ongintza, defentsa, komunikazioak, ordena publikoa, hezkuntza eta administrazioa.

Bi motatako aduanak bereiz ditzakegu Hego Euskal Herrianː batetik "aduana nagusi" izenekoak, eta, bestetik, aduana txikiak. Lehenak, nagusiak, Hego Euskal Herriak kanpoko erreinuekin zituen mugetan ezarriak ziren, hots, Nafarroaren eta Aragoiren artekoak batetik, eta Euskal Herria eta Gaztelaren artekoak bestetik (Ebro ibaiaren barrena, Tuteratik Balmasedaraino). Hauexek ziren garrantzitsuenakː Salbaterra Ezka, Zangoza, Tutera, Biana, Gasteiz, Urduña eta Balmaseda.

Bigarrenik aduana txikiak zeuden, Nafarroak Araba eta Gipuzkoarekin zituen mugetan kokatuak. Hauek ziren aipagarrienakː Tolosa, Ordizia, Ataun eta Segura, Gipuzkoan; Etxarri-Aranatz, Lekunberri eta Lizarra Nafarroan; Agurain, Bernedo eta Santa Kurutze Kanpezu, Araban.

Aduanak barnealdean egotearen ondorioz, euskaldunek ez zuten trabarik kostaldetik zetozen produktuez jabetzeko (jangaiak, tabakoa, kakaoa) nahiz kanporatzeko (burdina, artilea...).

Iskanbila gogorrenak XVIII. mendean hasi ziren, Gaztelako gobernuak, barne-merkataritza sustatu nahian, aduanak kostaldera lekuz aldatzea proposatu zuenean. Kontraforua izateaz gain, herri xumeari arazo larria zekarkion erabaki horrek, bizitzeko premiazko zituen gaiak garestitu egiten baitzizkion. Gatazka ugariren ondoren, 1841ean behin betiko kostaldera eraman ziren aduanak.

Ekonomia Itunaren sistemak zehazten du administrazio eremu jakin batek gobernu zentralari ordaindu beharreko kontribuzio, errenta eta zerga-kopurua.

• Lehen Ekonomia Ituna (1878 - 1886)

Gobernuaren eta probintzietako aldundien arteko hitzarmena zen: probintzia estatuari urtero zergen zati finko bat (kupoa) ordaintzen zion, eta aldundiak zerga gehienak jasotzeko eskubidea zuen (aduanetako mugasariak, tabakoa eta antzeko beste monopolioak salbu). Honek, aldundiei beren zergak ezartzeko eta, bide batez, administrazio-eskumen bereziak eskuratzeko aukera eman zien.

Zergak Espainiako beste probintzietan baino txikiagoak ziren eta hau, agian, kapitalak eta inbertsioak erakartzeko baliagarria izan zen, Bizkaia eta Gipuzkoa bizkor industrializatzen ari ziren garaian. Aldundiek gastua antolatzeko zuten autonomia eta erraztasuna (ez zuten estatuko administrazioak dirua noiz bidaliko zain egon behar) onuragarriak izan ziren bertako ekonomiarentzat, garraiabideen arloan batik bat.

Foru-garaiko sistemarekiko desberdintasunak nabariak dira, hala ere, 1876 aurretik zerga-ordainketa ez zen batere erregularra, "borondatezkoa" zen, baina, ordutik, akordioa Espainiako gobernuaren borondatean geratu zen. Izan ere, Ekonomia Ituna foru-sistematik egitura konstituzionalera igarotzeko "behin-behineko" neurria zen. Baina, aldundien presioagatik eta euskal gizartean lortu zuen adostasunagatik, finkatuz joan zen eta bigarren Ekonomia Ituna sinatu zenean, 1887an, "instituzionalizatu" egin zela esan daiteke.

• Bigarren Ekonomia Ituna (1887 - 1893)

Iraupena ez zen mugatu, iraunkortzat hartu zen. Sagasta liberalaren alderdiak agintea hartu zuenean, diru-premia handia zegoen eta Ekonomia Itunaren berrikuspenerako agindua eman zuen. Gamazok kupoa igotzea eskatu zuen, baina foru-diputazioek, Ekonomia Ituna galtzeko arriskua ikusirik, akordioa sinatu egin zuten.

• Hirugarren Ekonomia Ituna (1894 - 1905)

Kupoa igo zen arren, ez zen produkzioaren bezalakoa izan. Foru-diputazioen administrazio eta ekonomia-independentzia onartu zen.

• Laugarren Ekonomia Ituna (1906 - 1925)

Nekazal eta hiri-oligarkiak osatutako foru-ligak, interes politiko eta ekonomikoak bultzaturik, Ekonomia Itunaren berrikuspenean eragin nahi izan zuen. Ligaren kontrakoak izanda ere, nazionalistek ere negoziazioan parte hartu zuten, eta azkenik kupoa ez oso altua eta hogei urteko iraupena lortu zen.

• Bosgarren Ekonomia Ituna (1925 - 1937)

Crédito de la Unión Minera erakundearen porrota zela eta, Bizkaiko finantzariek Foru-Diputazioari mailegua eskatu zioten eta horrek baiezkoa eman zuen, Ekonomia Itunaren kupoa berrikusteko baldintzarekin. 1951 bitarteko iraupena izateko sinatu bazen ere, Espainiako Gerra Zibilean dekretu batez Francok Bizkaia eta Gipuzkoakoak ezabatu zituen (1937), eta Arabakoa eta Nafarroa Garaiko hitzarmena mantendu zituen. Hala ere, azken bi probintzia horien eskubideak murriztu egin zituen.

• Gaur egungo Ekonomia Ituna (1981)

Franco hiltzean, bere dekretuaren kontrako kanpaina hasi zen. Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako diputazioek "Foru Aldundi" izena berreskuratu zuten. 1981ean Bizkaiak eta Gipuzkoak beren Ekonomia Ituna berreskuratu zuten; Nafarroa Garaiak, berriz, 1982an, Foru-erregimenaren Berrintegrazio eta Hobekuntzarako Lege Organikoaren bitartez.

Boletín Oficial del Estado, 1937ko ekainaren 24koa.