Euskal Herriko Erlijio Gerrak

Kalbinoren erreformak arrakasta handia lortu zuen XVI. mende erdialdetik aurrera eta Europako bazter askotara zabaldu zen indar handiz, Frantziako eta Nafarroako erresumak barne. Joana III.a Albretekoa Nafarroa eta Bearnoko erreginak (1555-1572) erreformaren aldeko hautua egin zuen bete-betean; ministro protestanteak ezarri zituen Donapaleun, Oztibarren eta Bastidan, eta kalbindarren kristau dotrina nahiz Itun Berria euskarara (Leizarraga, Jesus Krist Gure Jaunaren Testamentu Berria, 1571n argitara emana) eta bearnesera itzultzeko agindua eman zuen.

Nafarroa Behereko eta Zuberoako jende gehienak katoliko zirauen (Zuberoa Frantziako koroaren mendean zegoen 1510. urtetik, baina administrazio-mailan Nafarroako erresumarekiko loturak zituen). Erlijioen arteko gorabeherak nahasi ziren Euskal Herria askoz ere lehenagotik hedatuak ziren ahaide nagusien arteko liskarrekin; katolikoak Lüküzeko etxearen ingurura bildu ziren, eta protestanteek Agaramonteko etxea hartu zuten gidari, Joana erreginarekin batera.

Oinarrian zegoen gainera, Nafarroako konkistaren aurrean, agaramontarrek eta beaumontarrek izan zuten jarrera desberdina (Bernart Etxepare idazle garaztar katolikoa [Linguae vasconum primitiae, 1545] gaztelauen alde jokatu zuelako salaketapean sartu zuten kartzelan). Giro honetan, katolikoak Mauleko gobernari Karlos Lüküzekoaren alde jarri ziren, eta protestanteak Antonio Agaramont edo agaramontarren alde.

1560an Joana III.ak fede katolikoa ukatu eta protestante bihurtu zen. Hurrengo urtean fede-askatasuna eman zuen, baina 1566an bidea eragotzi zion fede katolikoari. 1568an, Lüküzeko jaunak gidaturiko osteek Garrüzeko gotorlekua inguratu eta preso hartu zuten Marc Larrea kapitain protestantea. Antonio Agaramontarrak Donibane-Garazi hartu zuen erantzun gisa eta Zuberoako katolikoek, bestalde, Montoriko herri agaramontarra erre zuten.

Henrike printzeak, Nafarroako Henrike III.a eta Frantziako Henrike IV.a izango zenak, bi alderdietako buruzagi nagusiak bildu eta fede askatasuna onartu eta bakea agindu zuen. Alabaina, Joana III.ak eman zuen barkamenetik kanpo geratu ziren buruzagi katoliko nagusiak (Lüküze, Domintxine eta Etxauzko jaunak, beste hogeita zortzi lagunekin batera). Axularrek Bertrand Etxauz Baionako apezpikuarengana XVII. mendean zuzendutako hitzaurrean ere gatazka horien lekukotza dago:

Zuberoan, ordea, langune publikoetan zeuden higanoten aurkako karguak jaso zituzten. 1568an berean, Pauera jo zuten nafar buruzagi katolikoek eta erreginaren barkamena lortu zuten. 1569. urtean, Henrike III.a Frantziakoak Nafarroa Behereaz, Bearnoz eta Albretekoen lurralde guztiez jabetzea erabaki zuen, higanoten mendean zeudelako aitzakian. Karlos Lüküzekoaren esku utzi zuen lurralde hauetako gobernua. Katolikoek Zuberoako eta Bearnoko hiri ugari hartu zuten, baina Montgomeryko kondeak gidaturiko armadari ezin aurre eginik, Zuberoara jo zuten atzera eta Donibane-Garazi hartzen saiatu ziren ondoren. Montgomeryko kondearen osteek triskantza handiak eragin zituzten Zuberoan. Lüküzeko jaunak ez zuen etsi, eta Mauleko gaztelua berreskuratu zuen. 1570. urtean Nafarroa Beherea protestanteen esku zegoen, eta erabat galtzera utzi zuen fede katolikoa. 1571ean Saint-Germain-en-Layeko bakea izenpetu zuen Katalina Medicik, Frantziako erregeordeak, higanotekin eta, horren eraginez, fede katolikoari bidea zabaldu zion Joana Albretekoak bere erreinuan.

1572an hil zen erregina, eta gatazkak bukatu ez ziren arren, Henrike III.a Nafarroako errege eta Frantziako higanoten buruzagi nagusiak (Frantziako Henrike IV.a izena hartuko zuenak) fede-askatasuna aldarrikatu zuen, berriro ere, gehienean katolikoa zen Nafarroa Beherean.

Bastida, Oztibarre, Donapaleu, Maule eta Montori izan ziren Ipar Euskal Herriko protestante-gune nagusiak. Lapurdi gatazka handi haietatik kanpo samar geratu zen, eta Baionako erakundeak eramankor samarrak izan ziren higanotekin. Protestantismoa zabalduko zelako aitzakian, Filipe II.a Espainiako erregeak bere mendean zeuden Baionako apezpikutegiko herriak banatu eta Pio V.a Aita Santuak Iruñekoan sartzea lortu zuen 1566. urtean. Lurralde hauek ziren: Hondarribia, Irun, Lezo, Pasaia, Oiartzun eta Orereta, Gipuzkoan; Bortziriak, Malerreka, Bertitzarana eta Baztan, Nafarroa Garaian. Kexuak ugari izan ziren baina ez zen aurrerantzean erabaki hura indarrik gabe uzteko neurririk hartu.