Esther Bejarano

Saarlouisen jaio zen Bejarano, garai hartan Frantziak Lehen Mundu Gerraren amaieratik okupatutako Alemaniako hego-mendebaldean. Esther Löwy izena eman zioten, hiri horretako komunitate judu bateko kantari nagusi eta maisuaren alabari.[3] Aitak musikaz interesatzera bultzatu zuen eta Estherrek pianoa jotzen ikasi zuen. Hamabost urte zituela gurasoen etxetik alde egin behar izan zuen Palestinara emigratzen saiatzeko, baina ez zuen lortu; izan ere, 1941ean, SSak irakasle eta ikasle guztiak atxilotu zituen, eta, ondoren, Berlinetik lan-eremu batera eraman zituen.[3]

Estherren ahizpa eta gurasoak naziek hil zituzten, Lituanian, 1941ean. Ondoren, bi urte egin zituen bortxazko lanetan Fürstenwalde/Spreetik gertu zegoen eremu batean. 1943ko apirilaren 20an, zelaiko pertsona guztiak Auschwitzeko kontzentrazio-esparrura erbesteratu zituzten. Hemezortzi urte zituen, eta bortxazko lanak egitera behartu zuten, harri astunak zamatzera.[4]

Arratsaldeetan, lehengo blokeko emakume nagusiek beti galdetzen zioten ea zerbait kanta ziezaiekeen, bazekiten ondo egiten zuela, eta gainera Schubert edo Mozarten abesti asko ezagutzen zituen. Adineko hauek Estherri buruz hitz egin zioten Tchaikovskyri, Auschwitzen orkestra bat sortzeko lana esleitu zitzaion musikako irakasleari. Besteak beste, berrogei emakumeko orkestra hau, Auschwizko Emakumeen Orkestra izenekoa, lanera zihoazen edo landara iristen ziren pertsonei musika jotzeaz arduratzen zen, segur aski geroago hilko zituztenak, baina hark esan zuen ezin zuela beste ezer egin, han geratu eta jaso bitartean jo besterik. Musika-irakasle hori Bejarano ikustera joan zen gau batean, eta musika-tresnaren bat jo ote zezakeen galdetu zion. Berak erantzun zion: Pianoa. Han pianorik ez zutenez, irakasleak akordeoia iradoki zion, eta Estherrek musika-tresna horrekin praktikarik ez zuen arren, proposamena onartu egin zuen.

Geroago, sukar tifoidea uzkurtu zuen, sukar oso handia. Estherrentzat eta blokea partekatzen zuten pertsonentzat esleitutako lan-burua Otto Moll zen. Estherrek honela deskribatzen zuen: piztia bat, tipo nazkagarri bat. Baina Ottori musika asko gustatzen zitzaion eta jotzen ikustera joaten zen. Emakume akordeoilari bakarra gaixotu zela jakin zuenean, Esther erizaintza judutik kristaura igaroko zela ziurtatu zuen, lehenengoan ez baitzieten sendagairik ematen eta, azkenean, gasa erabiliko zuten. Mollek mediku txekiar bati esan zion, sendatzen ez bazuen, tiro egingo ziola. Horregatik, Estherren salbazioa izan zen musika.

Gerraren ondoren, 1945eko irailaren 15ean Palestinara emigratu zuen. Baina hara iritsi zirenean etsipen handia jaso zuen, ingelesek zuzenean eraman baitzituzten arantzadun alabreekin zegoen kanpamendu batera, eta, zoritxarrez, berak dioenez, judu asko zeuden guardien artean. Geroago fabrika batean lan egin zuen, eta oso esperientzia txarrak izan zituen. Langile judu askok eraso egin zieten britainiar ofizial kolonialei, herrialdetik kanporatzeko. Estherrek etengabe esaten zien eraso horiekin ezin zitzaiola inori irabazi, gero eta okerrago jarriko baitzen dena, eta ingelesek ez zuten behin betiko onartuko.

Alemaniara itzuli zen 1960an, senarrarekin eta bi seme-alabekin. Beste aukerarik ez zuela uste zuen, eta Israelen ezin zela geratu, beti gaixorik baitzegoen eta ezin baitzion beroari eutsi. Gainera, senarrak ere ez zuen gerrara joan nahi. Bere bizitzako gainerako urte guztiak jendea Holokaustoaren gainean hezten eta xenofobiaren aurka borrokatzen eman zuen. Alemaniako Kanpo Harremanetarako ministro Heiko Maasek esan zuen Bejarano ahots garrantzitsua zela arrazismoaren eta antisemitismoaren aurkako borrokan.

80ko hamarkadaren hasieran, Codence musika-taldea sortu zuen Edna alabarekin eta Joram semearekin. Ghettoko eta hebrearreko abestiak abesten zituzten, baita kanta antifaxistak ere. Ondoren, 2007an, rap-talde bat sortu zuen Microphone Mafia izenekoa, beste bi musikarirekin batera.

Bejarano Hanburgon bizi izan zen. Auschwitzeko Nazioarteko Batzordearen sortzaileetako bat eta lehendakaria izan zen, eta Erregimen Naziko Jazartuen Batasuneko ohorezko lehendakaria. Azken hamarkadetan, bizitzaren zati handi bat Holokaustoari buruz publikoki hitz egiten eman zuen, ahanzturaren arriskuaz eta eskuin muturreko gorakadaz jabetuz.

Esther antisionistatzat hartzen zen, baina ezin izan zuen ulertu garai batean konbentzitutako sionista zela. Esaten zuen une hartan ez zekiela zer esan nahi zuen sionismoak; herrialdea eraiki besterik ez zuten nahi. Baina Auschwitzetik bizirik atera zirenak ez ziren han ondo ikusten, ez zituzten ondo hartu, bizirik iraun zutelako eta naziekin lan egin izana leporatu zieten. Antisionista egin zen, eta palestinarrak eta juduak Estatu batean elkarrekin bizi zitezen nahi zuen, eta esan zuen Israel gaur egun dagoen herrialdea antzina-antzinatik palestinarren herrialdea zela, eta, biak bakean bizi ezin direnez, palestinarrek beren Estatua izan beharko luketela eta Israelek eta Palestinak bien arteko harreman baketsuak eraiki behar zituztela.

2021eko uztailaren 10ean hil zen, 96 urte zituela, Hanburgon.[5] Orkestratik bizirik atera zen azkenetako bat izan zen.[6]

• Bejaranok Carl von Ossietzky domina jaso zuen eta Merituaren Gurutzea izan zuen, Alemaniako Errepublika Federaleko Merezimenduaren Ordenaren lehen klasea.
• Ethecon-en "Planeta Urdina Saria" jaso zuen 2013an, bakerako eta antisemitismo, arrazismo eta faxismoaren aurkako jarduera nekaezinagatik.[7]

• Esther Bejarano eta Birgit Gärtner, Wir leben trotzdem: Esther Bejarano – vom Mädchenorchester in Auschwitz zur Künstlerin für den Frieden (We live, nevertheless: Esther Bejarano – from Girl Orchestra)
• Nit nie wieder geschehe, was damals geschah in "Perlensau – Ausgewählte Gedichte ("So that that that that that that which once happened never happens again" from "bo Of Pearls – Selected Poems by Leander 06-Suko4-9"; ISBN 978-3-940274-06-9 ά93-940)
• Esther Bejarano, "La ragazza con la fisarmonica. Dall’orchestra di Auschwitz alla musica Rap", A cura di Antonella Romeo, Prefazione di Bruno Maida, Allegato DVD "Esther che suonava la armonica nell’orchestra di Auschwitz", Regia di Elena Valsania, Edizioni SEB6, 2013;