Eslovenia

Mugakideak: Italia, mendebaldean; Itsaso Adriatikoa, hego-mendebaldean; Kroazia, hegoalde eta ekialdean; Hungaria, ipar-ekialdean; eta Austria, iparraldean.

Europako lau eremu geografikok bat egiten dute Eslovenian: Alpeek, Dinariar Alpeek, zabaldi panoniarrak eta Mediterraneoak. Esloveniako puntu altuena Triglav mendia da (2.864 m), eta herrialdeko batez besteko altuera 557 metrokoa da. Esloveniako berezko lurraldeaz gainera, beste lurralde hauek ere hartzen ditu barnean: Karniola, Istriako iparraldea, Triesteko zati bat eta Estiriako hegoaldea.

Eslovenia oso lurralde menditsua da, eta goi-lautadaz betea (Esloveniako Alpeak, Kras-eko goi-lautadak). Itsasertza, berriz, laua da.

Karstalde garrantzitsuak daude Eslovenian: Karniola Zuria edo Notrajsko («barrengo herria») eta Dolenjsko («herri beherea»). Triesteko iparraldean daude Postojnako leize ospetsuak, eta Panoniako muino eta lautadak hedatzen dira.

Istriako iparraldean Primorjeko lautadak zabaltzen dira. Herrialdearen azaleraren erdia (10,124 km²) basoek hartzen dute: Finlandia eta Suediaren ondoren, baso-ehunekoari dagokionez, Eslovenia Europako hirugarrena da.

Bled aintzira.

Kontraesana dirudien arren, Esloveniako lurraldearen % 81 Itsaso beltzeko isurialdeak osatzen du; horrela, Drava, Sava eta Mura hiru ibai nagusiek Eslovenia ipar-mendebaldetik hego-ekialdera zeharkatzen dute. Itsaso Adriatikora doan ibai garrantzitsuena Soča (Isonzo) da.

Alpeetan, aintzirak daude: ezagunenak Bled eta Bohinj dira.

Parke nazional bakarra dauka, Triglav Parke Nazionala: izen bereko mendiaren (2.864 m) ingurua hartzen du, herrialdearen ipar-mendebaldea. 880 km²-ko azalera du eta 1981ean eratu zen. Eskualde mailako parkeak ere izendatu ditu: Karniola barnekoa, Kozje parkea eta Škocjan leizeak.

Škocjan leizeak.

Eremu sismiko nahiko aktiboan kokaturik dago herrialdea, izan ere Eurasiako plakak eta Afrikako plakak sarritan estutzen baitute Adriatikoko plaka txikia. 60 lurrikara inguru kontatu izan dira historian zehar, batzuk gogorrak (1895ekoa, esate baterako). Mugimendu horien ekintzen ondorio Juliotar Alpeak eta Dinariar Alpeak dira.

Bestalde, Karst eremua leizez beteta dago, ezagunenak Postojnako leizea eta Škocjan leizeak: bigarrena Gizateriaren ondare izendaturik dago.

Klima submediterraneoa da kostaldean, alpetarra mendietan eta kontinentala ekialdeko lautada eta haranetan. Batez besteko tenperaturak urtarrilean -2 °C-en eta uztailean 21 °C-en artean dabiltza. Prezipitazioen batez bestekoa hau da: 1.000 mm kostaldean, 3.500 mm Alpeetan, 800 mm hego-ekialdean eta 1.400 erdialdean.

Duela 250.000 urteko giza aztarnak aurkitu dira egindako indusketa arkeologikotan. Ljubljanako paduretan duela 4.500 urte izandako zutabe gaineko etxeen hondarrak ere aurkitu dira. Bertan munduko egurrezko gurpil zaharrena kontsideratzen dena ere jaso da. Burdin Aroan iliriarrek eta zeltiarrek okupatu zituzten Esloveniako lautadak.

Emonaren eraikuntza.

Erromatarrek lurralde hauek konkistatu zituztenean Pannonia eta Noricum probintzien artean gelditu zen, Venetia et Histria (X eskualdean) barnean. Hiru hiri nagusi izan ziren; Emona (Ljubljana), Poetovio (Ptuj) eta Celeia (Celje). Italiatik Pannoniara zihozen errepide militarrek zeharkatu zuten lurraldea. Erromatarren Aroa V. eta VI. mendeetako hunoen erasoekin bukatu zen.

Badirudi egungo esloveniarren arbaso eslaviarrak gaur Eslovenia den eremura VI. mendean iritsi zirela. VII. mendean, lehen estatu esloveniartzat har daitekeen Karantaniako Dukerria (gaurko Karintia) sortu zen, baina 745 urtean independentzia galdu zuen, Frankoen Inperioaren menpe erortzean. Horren ondorioz, hainbat eslaviarrek fede kristaua besarkatu zuten.

Gutxi gorabehera 1000 urtean, eslovenierazko lehen dokumentua idatzi zen, Freising eskuizkribua: hortaz, latindar alfabetuaz baliatu zen lehen eslaviar hizkuntza da.

Habsburgotarren menpeko Karniola dukerria, XVII mendearen hasierako mapa.

Magiarrek inbaditu zuten Eslovenia X.-XI. mendeetan. XIV. mendean zehar, lurralde gehienak Habsburgoren mende egon ziren, zati txiki bat Veneziako errepublikaren menpe; gerora Austria-Hungariako Inperioa osatuko zuten beste lurraldeekin batera. Esloveniarrak gehienak ziren Karniola, Gorizia eta Gradiscako lurraldeetan, baita ere Istria, Karintia eta Estiriako zati batzuetan ere. Germaniartzea oso sakona izan zen garai hartan.

Austria-Hungariako inperioaren garaian (XIX. mendean), Karniola, Estiria eta Karintiako herrialdeetan banaturik zeuden esloveniar gehienak. Napoleondar gerrekin Iliriako probintzietako estatua sortu zen, Ljubljana haren hiriburu bihurtu zen, eta eslaviera hizkuntza ofizial. 1848an, Eslovenia aske eta batuaren aldeko mugimendua indartu zen, Austrian gertatu zen «Nazioen Udaberri» izeneko mugimenduaren barnean. XIX. mendearen bigarren erdialdean hasi ziren esloveniarren eta hegoaldeko gainerako eslaviarren arteko harremanak. 1866–1867. urteetan, Esloveniako zati txiki bat Italiaren mende gelditu zen, eta Hungariaren mende beste bat. Vienari lotuak geratu ziren gainerako esloveniarrak.

1918an Eslovenia, Serbia eta Kroazia Erresumaren sorrera.

1918an, Austria-Hungariako Inperioaren gainbeherarekin batera, esloveniar gehienek, kroaziarrek eta serbiarrek Esloveniar, Kroaziar eta Serbiarren Estatua sortu zuten, berehalaxe Serbiar, Kroaziar eta Esloveniarren Erresuma izango zena. 1929an berriro ere izena aldatu eta Jugoslaviako Erresuma bilakatu zen. Bigarren Mundu Gerraren ostean, Jugoslaviako Errepublika Federal Sozialistaren parte izan zen Eslovenia.

1980ko hamarkadarako, Esloveniako Errepublika independentziara eramango zuen dinamikan sarturik zegoen. Italiaren eta Austriaren mugan egoteak, eta emaitza ekonomiko bikainek (Jugoslavia ohi osoko biztanleriaren % 8 besterik ez izan arren, Federazio osoko BPGaren heren bat zegokion Esloveniari) mendebaldeko Europarekiko hurbiltasun-sentimendua piztu zuten esloveniarrengan. 1989an sortu zen, oposizioko alderdien artean, Esloveniar Batasun Demokratikoa (DEMOS) izeneko koalizioa, helburuetako bat Jugoslaviaren egitura federala aldatzea eta aniztasun politikoa ezartzea zuena. 1990eko otsailean, Esloveniako komunistak nabarmen aldendu ziren Jugoslaviako Liga Komunistatik. Urte bereko apirilean, DEMOS koalizioak irabazi zituen legebiltzarrerako hauteskundeak eta Milan Kucan Berrikuntza Demokratikoa alderdiko buruzagia (komunista erreformista) hautatu zuten lehendakari. Handik aurrera, Esloveniak geroz eta nabarmenago heldu zion independentziarako bideari. Lehendabizi, Jugoslaviako Federazioa konfederazio bihurtzen saiatu ziren; gero, zuzenketak proposatu zizkioten konstituzioari, eta, azkenean, burujabetza osoa aldarrikatu zuten.

Hamar eguneko gerra.

1990eko erreferendumean, biztanleen % 90ek independentziaren aldeko botoa eman zuen. Esloveniako komunikabideak geroz eta haserreago zeuden Jugoslaviako armada federalarekin, eta udalerriek erreklutatze paraleloak antolatu zituzten, lurraldearen defentsarako. 1991ko ekainaren 25ean, Esloveniak eta Kroaziak nork bere independentzia aldarrikatu zuen ofizialki. Jugoslaviako gobernu federalak, Ante Markovic kroaziarra buru zuela, ez zituen aldarrikapen horiek onartu, eta gudaroste federalari esku har zezan agindu zion. Lehen gudaldietako erronka kanpoko mugen kontrola ziurtatzea izan zen. 1991ko ekainaren 28an su-etena adostu zuten hiru hilabeterako. Baina urrian, Esloveniak berretsi egin zuen burujabetza osoaren aldeko borondatea, eta Europar Batasuneko arbitratze-batzordeak aitortu egin zion eskubide hori. Alemaniak urte bereko abenduan onartu zuen Eslovenia nazio independente gisa, eta ondoren, 1992ko urtarrilean, beste hogeita hamar bat herrialdek gauza bera egin zuten, Europar Batasunekoak barne zirela. 1992ko maiatzean sartu zen Eslovenia Nazio Batuen erakundean.

1992ko legebiltzarrerako hauteskundeak kristau demokratek eta demokrata liberalek irabazi zituzten, Janez Drnovšek buru zutela, eta azken horrek gobernu-koalizio bat osatu zuen 1993ko urtarrilean, bera lehen ministro zena. Lehendakaritzari Milan Kucanek eutsi zion. Nazioarteko Diru Funtsean sartu eta Munduko Bankuko kide egin ondoren, 1996ko ekainean, Esloveniak elkartze-hitzarmen bat sinatu zuen Europar Batasunarekin, baina ez zen berretsi 1997ko uztaila arte. Prozesuak, izan ere, atzerapena izan zuen. 1996ko azaroko hauteskundeetan izandako emaitzak zirela-eta, ez zen erraza izan gobernu berria eratzea. Azkenean, 1997ko otsailean, Janez Drnovšek hautatu zuten lehen ministro, Alderdi Demokrata Liberalaren eta Esloveniako Herri Alderdiaren (Europar Batasunean sartzearen aurkakoa) arteko koalizioaren buruan. Azaroan, Milan Kucan aukeratu zuten berriro errepublikako lehendakari. 2004ko martxoaren 29an NATOn sartu zen, eta urte bereko maiatzaren 1ean, Europar Batasunean.

Gobernuaren eta Presidentearen jauregia, Ljubljanan.

1991ko abenduaren 23an onartutako konstituzioan, 18 urtez gorakoen sufragio unibertsala (16 urtetik aurrera eman daiteke botoa, enplegua izanez gero), alderdi anitzeko politika-sistema eta gainerako eskubide formalak jasota geratu ziren (erlijio-askatasuna, prentsa-askatasuna, etab.). Estatuaren burua presidentea da, bost urtetik behin hautatzen dena. Botere betearazlearen buru lehen ministroa eta ministroen kontseilua dira, parlamentuak hautatua. Lehen ministroa Biltzarrak aukeratzen du lau urteko legealdirako, eta Errepublikako lehendakaria hauteskundeetan hautatzen da bost urterako.

Parlamentuak bi ganbera ditu: Asanblada Nazionala (Državni Zbor) eta Kontseilu Nazionala (Državni svet). Asanblada Nazionalak 90 kide ditu, batzuk zuzenean hautatuak eta beste batzuk sistema proportzionalaren bidez (hungariar eta italiar gutxiengoentzako bi eserleku gordetzen dira). Kontseilu Nazionalak 40 eserleku ditu, eta gizarte, ekonomia, lanbide eta beste zenbait arlotako ordezkariek osatzen dute: legeak proposatzea edo Biltzarrean hartutako erabakiren bat berriro aztertzeko eskatzea beste eskumenik ez du. Biltzarreko kideak lau urtez behin hautatzen dira, eta Kontseilukoak bost urtez behin.

15.000 soldadu inguruko armada du, eta beste 85.000 gizon dituzte erreserban. Soldadutza nahitaezkoa da: 18 urterekin hasten da, eta zazpi hilabete dirau. Europako Kontseiluko eta Nazio Batuetako kide da Eslovenia, eta defentsa-hitzarmenak sinatu ditu Austriarekin eta Hungariarekin.

Esloveniako eskulade estatistikoak.

Eslovenia estatu zentralista da, banaketa administratiboa helburu estatistikoetarako soilik dira baliagarri. Estatistikarako lurraldeak hauek dira:

Eslovenia 193 udalerritan (občine) banatuta dago. Hiriburua eta udalerririk populatuena Ljubljana da, ia 280.000 biztanlerekin (2015an). Beste hiri nagusiak hauek dira: Maribor (ia 100.000 biz.), Celje eta Kranj (37.000 biz.), Velenje, Koper eta Novo Mesto (25.000 biz).

10.000 biztanletik gora, bestela, hauek ditugu: Ptuj, Trbovlje, Kamnik, Nova Gorica, Jesenice, Domžale, Škofja Loka, Izola eta Murska Sobota.

Esloveniako lurralde tradizionalak (Hasburgotarren garaian finkatu zirenak).

Aintzinako hiru koroetan (Karniola, Estiria eta Goriška) izan zen banaketaren araberakoak dira lurralde tradizionalak:

• 1) Esloveniako kostaldea (Primorska): Garai bateko Goriška eta Slovenska Istra (Istria Esloveniarra) elkartzetik sortua.
• 2) Karniola (Kranjska):
  • 2.a) Karniola Garaia (Gorenjska)
  • 2.b) Erdialdeko Karniola (Notranjska)
  • 2.c) Karniola Beherea (Dolenjska)
• 3) Karintia (Koroška)
• 4) Estiria (Štajerska)
• 5) Transmuralandia (Prekmurje)

Esloveniako lehenengo lurralde naturalen zatiketak Anton Melik geografoak eta Svetozar Ilešič-ek egin zituzten 1936an eta 1968an. Ivan Gams-en zatiketa berrian, lurralde hauek bereizten dira:

• Alpeak (Visokogorske Alpe),
• Alpe aurreko muinoak (Predalpsko Hribovje),
• Ljubljanako lautada (Ljubljanska Kotlina),
• Azpimediterranearra – Kostaldeko Eslovenia (Submediteranska – primorska Slovenija),
• Eslovenia barneko karst dinarikoa (Dinarski kras notranje Slovenije),
• Eslovenia azpipanonikoa (Sobpanonosnka Slovenija).

Esloveniarren erdiak, gutxi gorabehera, hirian bizi dira (Ljubljanan, Mariborren eta Celjen, batik bat) eta gainerakoak lurralde guztian banatutako herri txikietan, horietako asko mendi garaietan. Adinari dagokionez, 0-14 urte bitartekoak biztanleen % 16 dira, 15-64 urte bitartekoak – % 70, eta 65 urtez gorakoak – % 14. Gizonezkoek 71 urteko bizi-itxaropena dute, eta 79koa emakumezkoek. Europako gainerako herrialdeetan bezalatsu, demografia-hazkundea oso txikia da, emankortasun-indizea, izan ere, 1,2 haurrekoa baita emakumeko. Hamabi urteko hezkuntzaldi behartua dute Esloveniako haurrek (lehen mailako hezkuntza, zortzi urtez, eta bigarren mailakoa, lau urtez), eta ikasle gehienek goi-mailako ikasketak egiten dituzte. Goi-hezkuntza ematen duten 27 erakunde dituzte, Ljubljanako Unibertsitatea barne dela. Erlijioen banaketa hau da: katolikoak – % 71, luteranoak – % 1, musulmanak – % 1, ateoak – % 5, beste batzuk – % 22.

Esloveniako biztanleen % 91 esloveniar jatorrikoak dira (eslaviar herrietako bat). Badira beste talde etniko batzuetako herritarrak ere (kroaziarrak, serbiarrak), baina gutxi dira. Gainera, 1990 aldera, Bosnia-Herzegovinako gerratik ihesi joandako 60.000 iheslari Eslovenian babestu ziren.

Horrela beraz Eslovenian bizi diren talde etniko nagusiak hauek dira: esloveniarrak (% 89); kroaziar, bosniar, serbiar eta Jugoslavia ohiko bestelako taldeak (% 10); eta hungariar eta italiar gutxiengoak (% 0,5).

Hizkuntza ofiziala esloveniera da, hegoaldeko hizkuntza eslaviarren taldekoa. Hungarierak eta italierak estatus ofiziala dute Hungaria eta Italiako mugen ondoko lurraldeetan.

Beste eslaviar kultura batzuek ez bezala, Italiako, Alemaniako eta Austriako kulturen eragin handia jaso dute esloveniarrek mila urtez baino gehiagoz. Hori dela eta, 70 urte inguruz Jugoslavia osatzen zuten errepubliketako bat izan bada ere, esloveniar kulturak parekotasun handiak ditu Alemaniako eta Italiako kulturekin. Esloveniera, esate baterako, latin alfabetoaz idazten da, eta ez, serbiera eta eslaviar hizkuntza gehienak bezala, alfabeto zirilikoaz.

2015eko erroldaren datuak dira[3].

Primož Trubar erreformatzaile protestanteak idatzi eta 1550ean argitaratu ziren Catechismus eta “Abecedarium” dira eslovenierazko lehen argitalpenak. Bi autore nagusiak France Prešeren (1800–1849) poeta eta Ivan Cankar (1876–1918) idazleak dira.

Boris Pahor, kontzentrazio-esparruetan izan zena, idazle ezagunenetakoa bihurtu zen, Italiako faxismoari eta Titoren komunismoari aurre egin baitzion.

Liburuen merkatuak ere garrantzi handia du eta Esloveniako liburu azoka egiteaz gain, atzerriko liburuekin Frankfurt after Frankfurt azoka ere egiten da.

Ivana Kobilca eta Rihard Jakopič inpresionistak dira garrantzitsuenak, bai eta Anton Ažbe errealista ere. Arkitekturan, Jože Plečnik da adierazgarriena. Museoei dagokienez Ljubljanan dagoen Esloveniako Arte Galeria Nazionala aipatu behar da, bai eta Ljubljanako Arte Modernoaren museoa ere.

Musikari dagokionez, Jacobus Gallus (1550-1591) Errenazimentuko konpositoreak Europako erdialdeko musika klasikoan eragin handia izan zuen; XX. mendean, Bojan Adamič musikagilea filmetarako musikan nabarmentzekoa da.

Ljublianako udako jaialdia eta Lent jaialdia herrialdeko ekintza kultural garrantzitsuenetakoak dira.

Historiako aktore ezagunena Ita Rina (1907-1979) izan zen, Europako filmeetan ere lan egin zuena. Bigarren Mundu Gerraren ondoren Polde Bibiček Eslovenia barnean sona handia hartu zuen. Zine zuzendariak ugari izan dira eta Esloveniako Zinemagintzaren Pizkundea osatu izan dute.

Saskibaloi talde nazionala 12 aldiz sailkatu da EuroBasketa jokatzeko, 2009ko laugarren postua lortu zuen eta emaitzarik onena 2017an, txapeldunak izan zirenean. 2013an, bestela, bera izan zen txapelketaren antolatzailea. 1970ean Munduko Saskibaloi Txapelketa ere antolatu zuen. Hainbat jokalari esloveniarrek nazioarteko sona izan dute eta NBAn jokatzera ere iritsi dira Radoslav Nesterović, Goran Dragić, Zoran Dragić eta Luka Doncić.

Herrialdeko talderik onena Union Olimpija da, Esloveniako 16 liga eta 20 kopa lortzeaz gain (2018 arte kontuan hartuta), Jugoslaviako sei liga ere eskuratu zituen.

Selekzio nazionala bi aldiz sailkatu da Munduko Futbol Txapelketarako eta beste behin Europakorako baina emaitzak ez dira onak izan. Historiako jokalari onenak Branko Oblak eta Zlatko Zahovič dira. Herrialdeko talderik onena NK Maribor da, eta berakin batera NK Olimpija Ljubljana eta ND Gorica ere indartsuak dira. Europa mailako txapelketatan ordea ez dute emaitza aipagarririk lortu.

Eskubaloiak ere arrakasta badu Eslovenian. RK Celje taldeak irabazi ditu Esloveniako liga gehienak, bai eta EHF Txapeldunen Liga eta Europako Superkopa bana ere.

Izotz-hockeyaren selekzio nazionalak zazpi aldiz jokatu du Munduko txapelketa. Anže Kopitar munduko jokalari onenetakoa da eta Estatu Batuetako ligan ari da jokatzen.

Tina Maze eskiatzaileak 2012-13 sasoiko Munduko kopa irabazi zuen eta bitan izan da Joko Olinpikoetako urrezko dominaren irabazlea. Mateja Svet eta Bojan Križaj ere eskiatzaile ezagunak dira. Primož Peterka saltatzaileak birritan irabazi du munduko jauzi txapelketa.

Esloveniako Tourra[4] 1993. urtean eratu zen. 2005. urtean mailaz igo zen eta talde hobeagoak parte hartzen hasi ziren. Vincenzo Nibali, Jakob Fuglsang eta Diego Ulissiren garaipenak honen eredu dira. Primoz Roglic eta Tadej Pogacar eloveniarrak dira.

Esloveniar kirolariek 22 domina eskuratu dituzte, hauetatik 3 urrezkoak, eta Joko paralinpikoetan beste 19 domina ere bai.

• 
  Ljubljanako gaztelua
• 
  Ljubljanako katedrala eta gazteluaren muinoa
• 
  Prešeren enparantza (Ljubljana)
• 
  Esloveniako Arte Galeria Nazionala
• 
  Esloveniako Opera Antzokia
• 
  Ljubljanica ibaia (Ljubljana)

• 
  Maribor
• 
  Ptuj
• 
  Celje
• 
  Kranj
• 
  Novo Mesto
• 
  Koper
• 
  Postojna
• 
  Piran
• 
  Izola
• 
  Bled
• 
  Jesenice
• 
  Škofja Loka
• 
  Radovljica
• 
  Kamnik

• 
  Ljubljanako padurak.
• 
  Škocjan leizeak.
• 
  Merkurioaren Ondarea.

• 
  Bledeko gaztelua.
• 
  Celjeko gaztelua.
• 
  Predjamako gaztelua.
• 
  Velenjeko gaztelua.
• 
  Branik gaztelua.
• 
  Jauregi pretoriarra (Koper).
• 
  Loggia jauregia (Koper).
• 
  Brežiceko gaztelua.
• 
  Ptujko gaztelua.
• 
  Kosteleko gaztelua.
• 
  Bistricako gaztelua.
• 
  Kieselstein gaztelua (Kranj).
• 
  Krumperk gaztelua.

• 
  Bled aintzira.
• 
  Bohinj aintzira.
• 
  Cerknica aintzira.
• 
  Vintgar arroila.
• 
  Triglav mendia (2.864 m).
• 
  Triglav Parke Nazionala.
• 
  Kamnik-Savinjako Alpeak.
• 
  Karavanke mendilerroa.
• 
  Vršič mendatea.
• 
  Rinka ur-jauzia.
• 
  Postojnako leizea.
• 
  Sečovlje gatzagak.