Arrotxapea

Iparraldean Berriobeitiko Artika auzoko artean dago, ekialdean Donibane eta Sanduzelaiko artean, hegoaldean Iruñeko Alde Zaharra auzoen eta mendebaldean Txantrea eta Antsoain auzoen artean.

Auzoak, bere tokirik garaiena, iparraldean du, eta, Arga ibaitik zenbat eta gertuago egon, orduan eta malda leun eta nabarmenago batean jaisten da. Ibaia auzoaren inguru osoa inguratzen duenez, eta haren punturik baxuena hegoaldean dagoenez, hainbatetan uholdeak izan dira.[5] Prebentzio neurri gisa, etorkizuneko ur-goraldien aurrean, 2015 eta 2016 artean Runa parketik Oblatuen zubirainoko eremuan kota igotzeko obrak egin ziren,[6] 500 000 euroko kostuarekin.[7]

Arrotxapea Iruñeko auzorik zaharrena da, Alde Zaharra alde batera utzita. Jatorrian, harresiz kanpo lan egiten zuten eta bizi ziren urketariek sortu zuten.

Hiriaren erdigunetik Arrotxapera sartzeko, 1533an eraikitako Arrotxapeko Atea zeharkatu behar zen, Santo Domingoko aldaparen amaieran. Atari hau 1914an eraitsia izan zen, harresien defentsa sistema eraginkorra ez zela eta funtzionaltasunik ez zuela adierazi zenean. Ate horretatik Larruginen auzora irteten zen, Arrotxapea zubia baino lehentxeago, ibai ertzeko etxe batzuez osatua. Zeuden baratzeek jabearen izena hartzen zuten. Etxe horietako batzuetan jendea bizi da 2016an.[8]

Hiriko harresietatik kanpo sortu zen Iruñeko auzo bakarra izan zen; izan ere, Iruñean, "Gotorleku" gisa katalogatua izan zenez, bere inguruan eraikitzea eragozten zen defentsa arrazoiengatik, argota militarrean "gune polemikoak" zirelako. Horregatik, eremu honetan zenbait baldintzapean eraiki zitekeen, hala nola 10 metroko altuera ez gainditzea edo adreilua bezalako erresistentzia gutxiko materialak erabiltzea. Muga hauek 1900 eta 1901eko errege aginduetatik desagertu ziren, altuera edo material mugarik gabe eraikitzea baimendu zenean. Hala ere, badira auzo honen aurreko erreferentzia dokumentatuak, 1773an, Konbentzioaren Gerran gertatu zen suntsipena kasu, tropa frantziarrek suntsitu baitzuten, 1 500 pertsona etxebizitzarik gabe utziz.[9]

1904ko Iruñearen planoa. Goikaldean Arrotxapeko zati bat agertzen da.

XX. mendearen hasieran, klase herrikoiko etxebizitzak eraikitzen hasi ziren, ordena urbanistiko argirik gabe. Fundizioak eta industria berriak ere jarri ziren, auzoaren erdialdean eta Arga ibaitik hurbilen zeuden eremuetan eremu handiak okupatzen zituzten nekazaritza-jarduera eta baratzeak erabat alde batera utzi gabe.

1980ko hamarkadatik aurrera, 1984ko ekainean Iruñeko Udalaren "Plan Partziala" deritzonaren hasierako onarpenarekin, 1989ko apirilean eta 1999an aldaketak egin ondoren, egoera nabarmen aldatu zen. Plan Partziala hirigintza-eraldaketa garrantzitsuena izan zen auzoa sortu zenetik, 1 200 000 metro koadroko eremu batean jarduketak aurreikusi baitzituen, eta ondorio ekonomiko, sozial eta kultural sakonak izan zituen.[10]

Plan Partzialean jasotako jarduketa garrantzitsuenak honako hauek izan ziren: dauden fabrika historikoak ixtea edo lekualdatzea (Caceco, Ingranasa, Caucho Industriak edo Sancena Etxea, adibidez), baratze eta zelai eremu zabalak desagerraraztea (horien gainean bizitegi-eraikin berriak eraiki ziren, 5 030 etxebizitza berri proiektatuz), eta azpiegiturak sortzea edo berritzea, besteak beste, Civivox Arrotxapea, kiroldegia eta udal-pilotalekuak edo Patxi Larrainzar eta Cardenal Ilundain ikastetxeak. Bernardino Tirapu edo Marcelo Zelaieta etorbidea bezalako kale osoak berritu eta eraitsi ziren, eta parke eta berdeguneak finkatu ziren, Arga, Maiteminduak eta Runa parkeak kasu. Jarduketen tamaina eta anbizioa dela eta, kasu batzuetan ekintza horiek XXI. mendeko lehen hamarkadara arte garatu ziren.[11][12]

Hasitako plan eta ekintzen ondorioz, auzoaren egungo konfigurazioa heterogeneotasun handikoa da, eraikuntza abangoardistak dituzten zonekin eta 1960 urtetik gorako beste batzuekin, nahiz eta berrituak izan. XX. mendearen amaieratik izan duen dibertsifikazio sozialaren isla ere bada. Auzoko biztanleria tradizionalak, historikoki Iruñerrian kokatutako industriako edo zerbitzu-enpresetako langileek osatutakoak, gora egin du, alde batetik, atzerritarren populazioak (2015ean biztanle guztien %11,8 ziren) eta, bestetik, Iruñeko beste eremu batzuetatik etorritako biztanle berriak hartu ditu eraikuntza berriko eremuetan. Bere izaera dinamikoaren erakusgarri da Arrotxapea 15 urtetik beherako biztanle gehien dituen Iruñeko auzoa dela (4 869 gazte zituen 2015ean).[13][14]

2015. eta 2016. urteetan, lanak egin ziren Arga ibaiaren inguruan, Runa eta Arga parkeetan (Xampedro eta Oblatuak zubien artean) kota igotzeko, etorkizuneko uholdeak saihesteko. Aurrekontua 500 000 eurokoa izan zen eta zati batean Europar Batasuneko Feder funtsek finantzatu zuten.[15][16]

2020an, auzoko nekazaritza iraganaren azken aztarna eraitsia izan zen. Oskotz taldea da, 1917. urte bukaerako etxe taldea, zutik dagoen auzoko zaharrena. Jokin Beunza eta Marcelo Zelaieta kaleen artean zegoen. Urte horretako irailaren amaieran, Iruñeko Udalak eraikinetako bi eraisteari ekin zion, plaza bat sortzeko eta gainerakoak birgaitzeko.[17][18]

Auzoaren antzinatasuna zela eta, ez zen parkerik planifikatu auzoa eraiki zen bitartean. Hala ere, ibaiak auzoaren erdia baino gehiago inguratzeak auzoko biztanle bakoitzeko parke-tasa altuena izatea ahalbidetzen du. Hauek dira parkeak:

• Arga parkea: Arga ibaiaren kaleak eta ibaiak berak mugatzen dute. Iruñerriko ibai-parkearen parte da.
• Maiteminduen parkea: Jokin Beunza, Otsagabia, Bernardino Tirapu eta Abaurregaina kaleen artean.

Auzoko arteria nagusia Marcelo Zelaieta etorbidea da. Gune neuralgikoa ere bada, eta bertan biltzen dira saltoki gehienak.

Gaur egun, pasealekua bezala katalogatutako bide bat dago auzoan:

• Anelier pasealekua: auzoaren hegoaldea iparraldetik hegoaldera zeharkatzen du, ibaiaren parkean itsasoratuz.
• Maiteminduen pasealekua: auzoa zeharkatzen du ipar-mendebaldetik hego-ekialderako diagonalari jarraituz.

Auzoak bederatzi plaza ditu:

• Antso Abarka plaza: Arga ibaia eta Otsagabia kaleen artean.
• Ponpeio plaza: Arga ibaia eta Arbizu kaleen artean.
• Margarita Nafarroakoa plaza: Marcelo Zelaieta eta Toda Aznarez kaleen artean.
• Julio Caro Baroja plaza: Artika eta Rodrigo Ximenez kaleen artean.
• Armendaritz erregeordea plaza: Bernardino Tirapu eta Rodrigo Ximenez kaleen artean.
• Jose Migel Barandiaran plaza: Bernardino Tirapu eta Tiburzio Erredin kaleen artean.
• Iturriotzaga plaza: Urzainki eta Garde kaleen artean.
• San Blas plaza: San Blas eta Tomas Burgi Aita kaleen artean.
• Baztan Berria plaza: Ioan Goienetxe eta San Blas kaleen artean.

Bernardino Tirapu kalea

• Bernardino Tirapu kalea: iparralde-hegoaldeko ardatza. Armendaritz erregordea plaza eta Arga ibaia kalea lotzen du.
• Otsagabia kalea: ekialde-mendebaldeko ardatza. Antso Abarka plaza eta Maiteminduen pasealekua lotzen du.
• Arga ibaia kalea: U formako ardatza. Errotazaxar kalea eta Marcelo Zelaieta etorbidea lotzen du.
• Errotazaxar kalea: iparekialde-hegomendebaldeko ardatza. Arga ibaia kalea eta Marcelo Zelaieta etorbidea lotzen du.
• Juslarrocha kalea: iparralde-hegoaldeko ardatza. Marcelo Zelaieta etorbidea eta Arga ibaia kalea lotzen du.
• Barkazio gurutzea kalea: iparralde-hegoaldeko ardatza. Julio Caro Baroja plaza eta Artika kalea lotzen du.

Hona hemen auzoko gainerako kaleen zerrenda:

Auzoa, korapilatua eta kaotikoa da, eta, beraz, beharrezkoa da zeharbideak erabiltzea auzoko txoko guztietara iristeko. Guztira 7 daude:

• Ave Maria zeharkalea
• Tomas Burgi Aita zeharkalea
• Bernardino Tirapu zeharkalea
• Artika zeharkalea
• Arga ibaia zeharkalea
• Huertas zeharkalea
• Plazaola zeharkalea

Arrotxapea auzoa Arrotxapea-Sanduzelai-Buztintxuri hautes-barrutian dago, Iruñeko barrutian. Hauek dira hauteskunde-barruti horren emaitzak azken foru-hauteskundeetan:

1999az geroztik, Iruñeko auzoek "auzo-zinegotzi" bat dute. Auzoko herritarrei, taldeei eta elkarteei arreta ematea du eginkizun, herritarren parte-hartzea sustatzeko eta auzoko eskaerei edo eskaerei laguntzeko.[23]

Auzoaren aldizkako argitalpenik esanguratsuena, 1992ko otsailean sortu zenetik, Ezkaba aldizkaria da. Auzoari buruzko informazio orokorra biltzen duen hilabetekaria da, doakoa, eta auzotarrek, elkarteek eta kolektiboek beren borondatez egindako erreportajeak eta albisteak biltzen ditu. Bere erakunde argitaratzaileak Zumaida du izena eta 10.500 aleko tirada dauka. Doako argitalpena denez, eta soilik auzoan postontzietan banatzen denez, auzoko denda eta enpresen laguntza ekonomiko nagusia dauka, iragarkien bidez. Aldizkaria egiteaz gain, sustatzaileek Kultur Astea ere egiten dute eta auzoko bizitza sozial eta kulturalean parte hartzen dute.[24]

Nafar Telebistak, Nafarroako telebista kate autonomikoa izan zena, Marcelo Celayeta etorbideko IWER fabrika zaharrean zeukan egoitza.

Maiteminduen parkean doako Wi-Fi sarbidea dago. San Pedroko liburutegiaren eta Civivox kultur etxearen sareak, barnean doako Wi-Fi sarbidea emateaz gain, sarbide libreko ekipo informatikoak dituzten aretoak dituzte, baina erregistratu egin behar dira eta egunean 30 eta 60 minutu arteko erabilera-muga dute.[25]

Haur Hezkuntza

• Patxi Larraintzar ikastetxea: Euskaraz eskainitako haur eta lehen hezkuntzako eskola (D eredua). Titulartasun publikoa: Nafarroako Gobernua.
• Arrotxapeko ikastetxea: Gaztelaniaz eta euskaraz eskainitako haur eta lehen hezkuntzako eskola (G eta A ereduak). Titulartasun publikoa: Nafarroako Gobernua.
• Cardenal Ilundain ikastetxea: Gaztelaniaz eta euskaraz eskainitako haur eta lehen hezkuntzako eskola (G eta A ereduak). Titulartasun publikoa: Nafarroako Gobernua
• Arrotxapeko haur eskola: Euskaraz eskainitako haur hezkuntzako eskola (D eredua). Titulartasun publikoa: Iruñeko Udala.
• Hello Pamplona: Gaztelaniaz eskainitako haur hezkuntzako eskola (G eredua). Titulartasun pribatua.
• Arrotxapeko haur eskola: Euskaraz eskainitako haur hezkuntzako eskola (D eredua). Titulartasun publikoa: Iruñeko Udala.
• Gozi Eder: Euskaraz eskainitako haur hezkuntzako eskola (D eredua). Titulartasun pribatua.

Lehen Hezkuntza

• Patxi Larraintzar ikastetxea: Euskaraz eskainitako haur eta lehen hezkuntzako eskola (D eredua). Titulartasun publikoa: Nafarroako Gobernua.
• Arrotxapeko ikastetxea: Gaztelaniaz eta euskaraz eskainitako haur eta lehen hezkuntzako eskola (G eta A ereduak). Titulartasun publikoa: Nafarroako Gobernua.
• Cardenal Ilundain ikastetxea: Gaztelaniaz eta euskaraz eskainitako haur eta lehen hezkuntzako eskola (G eta A ereduak). Titulartasun publikoa: Nafarroako Gobernua.
• Escolapios ikastetxea: Gaztelaniaz eskainitako haur eta lehen hezkuntzako eskola (G eredua). Titulartasun publiko-pribatua.

Bigarren Hezkuntza

Auzoan ez dago bigarren hezkuntzako instituturik

Arrosadia, Arrosadia Oinarrizko Osasun Eremuan dago, auzo hau besterik ez da.

Lehen mailako arreta

• Arrotxapeko Osasunetxea: Arrosadiako osasun-zentroa Uztarroze kalean dago, Artika kalearen ondoan, eta oinarrizko osasun-eremu osoan dagoen zentro bakarra da. Titulartasun publikoa: Nafarroako Gobernua

Ospitaleko arreta

Auzoan ez dago ospitaleko arreta zentroak.

Herritarren segurtasuna Nafarroako Larrialdietarako Agentziaren egituraren mende dago. Erakunde autonomo hori Nafarroako Gobernuak sortu zuen otsailaren 16ko 12/2009 Foru Dekretuaren bidez, Babes Zibila-SOS Nafarroa 112 eta Nafarroako Suhiltzaileak taldekatzeko.

Auzoko segurtasun arloan bi polizia ari dira lanean: Foruzaingoa eta Iruñeko Udaltzaingoa. Azken gorputz horretan "auzoko polizia" edo "hurbileko polizia" izeneko brigada bat dago. Haren funtzio orokorra da poliziaren presentzia mantentzea Iruñeko kaleetan, herritarren kexak jasotzea erraztuz, bai eta udal-administrazioari azkar eta behar bezala helaraztea ere.[26]

Auzo honetan Eskualdeko Hiri Garraioaren 9 linea daude:

Eskualdeko Hiri Garraioa Arrotxapea
Eguneko Zerbitzua	Gaueko Zerbitzua

Hainbat bidegorrik zeharkatzen dute auzoa, baina ardatz nagusirik ez.

Auzoa bi zatitan banatzen da, aparkaleku gaietan. Iparraldea eta hegoaldea, Marcelo Zelaieta etorbideak bereizita. Bada, hegoaldea Iruñeko "gune urdina" deritzonaren 8. sektorekoa da. Horrek esan nahi du zona horretan aparkatzeko tarifa desberdina ordaindu behar dela, dagoen kalearen arabera. Hala ere, iparraldean ez dagoenez inolako erregulaziorik, ohikoa da ibilgailu askok auzoaren eremu hori okupatzea, hegoaldean leku librea utziz.