Erronkari
Erronkari[3][lower-alpha 1][lower-alpha 2] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioak eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 92,0 kilometrora. Altuera 647 eta 1584 metro artekoa da, eta 38,80 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 209 biztanle zituen.
| Erronkari | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria | |||||||||||
 Herriko ikuspegia Done Eztebe elizatik | |||||||||||
| |||||||||||
 | |||||||||||
| Kokapena | |||||||||||
| Herrialdea |  Euskal Herria | ||||||||||
| Lurraldea | Nafarroa Garaia | ||||||||||
| Merindadea |  Zangoza | ||||||||||
| Eskualdea | Pirinioak | ||||||||||
| Administrazioa | |||||||||||
| Estatua |  Espainia | ||||||||||
| Erkidegoa | Nafarroa | ||||||||||
| Barrutia | Agoitz | ||||||||||
| Mankomunitatea | Ezka-Zaraitzu | ||||||||||
| Izen ofiziala |  Roncal / Erronkari | ||||||||||
| Alkatea (2019-2023) | Amparo Viñuales Garde (Urrutea) | ||||||||||
| Posta kodea | 31415 | ||||||||||
| INE kodea | 31210 | ||||||||||
| Herritarra | erronkariar | ||||||||||
| Geografia | |||||||||||
| Koordenatuak | 42°48′43″N 0°55′41″W | ||||||||||
| Azalera | 38,8 km² | ||||||||||
| Garaiera | 647-1584 metro | ||||||||||
| Distantzia | 92,0 km (Iruñetik) | ||||||||||
| Demografia | |||||||||||
| Biztanleria | 209 (2023:  −10) | ||||||||||
| |||||||||||
| Dentsitatea | 5,39 biztanle/km² | ||||||||||
| Zahartzea[1] | % 43,03 | ||||||||||
| Ugalkortasuna[1] | ‰ 46,51 | ||||||||||
| Ekonomia | |||||||||||
| Jarduera[1] | % 74,19 (2011) | ||||||||||
| Desberdintasuna[1] | % 0 (2011) | ||||||||||
| Langabezia[1] | % 3,51 (2013) | ||||||||||
| Euskara | |||||||||||
| Eremua | eremu mistoa | ||||||||||
| Euskaldunak[1][2] | % 14,30 (2018:  %5,39) | ||||||||||
| Datu gehigarriak | |||||||||||
| Sorrera | 1846 (independentzia) | ||||||||||
| Webgunea | www.roncal-erronkari.es | ||||||||||
Euskal Herriko herririk politenetakotzat jotzen da Erronkari. Izen bereko ibaxaren erdian dago, Ezka ibaiaren bi aldeetan. Ibaxako azpiegitura gehienak hartzen ditu, hala nola batzordetxea, osasunetxea edo institutua. Bost auzok osatzen dute, harriztatutako karrixka estuek elkarri lotuta. Erronkaribartar herri tipikoa da, eta bere kale harriztatuen artean arkitektura oso berezia mantentzen du, lau isurkiko teilatuak eta harrizko horma lodiak dituena.
Erronkariko ibaxako ibarburua da, baina 1846tik udalerri independentea da. Bertako biztanleak erronkariarrak dira.
Izena
Erronkari toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
- gaztelaniaz: Roncal
- nafar erromantzez edo aragoieraz: Roncal
- Frantseses: Roncal
Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[4]
- Arroncalensis Abbas (997)
- Roncal (1027)
- Roncali (1085)
- Arroncal (1085)
- Ronchali (1098)
- Ronchal (1125)
- Arronchal (1144)
- Roncali (1178)
- Roncal (1269)
- Roncal (1366)
- Ronçal (1587)
- Roncal (1638)
- Roncal (1780)
- Erronkari (1872)
- Errongari (1920)
- Erronkari (1956)
- Erronkari (1966)
- Erronkari (1993)
Etimologia
Mikel Belaskoren arabera, Roncal edo Erronkari ematen zaien edozein itzulpen hipotesi hutsa baino ez da izango, ibaxako guztien artean aztertzeko izen zailena baita. Argi dago, ordea, Erronkariko ibaxaren izena herriaren izenetik datorrela, eta honek (bere ibarburua) eman ziola izena ibaxari bere osotasunean. Fonetikoki izenak -al formak -ari euskal baliokide bat duen eskualdeko beste batzuk gogorarazten ditu, biak forma komun eta zaharrago batetik eratorriak -ali. Erronkaribarreraz Erronkari izan zen bere izena, baina Zaraitzun, eta segur aski beste ibarra batzuetan ere bai, Errongari.
Oso ziurra ez den toponimoaren lehen elementuari buruz esan daiteke, hipotesi interesgarriak falta ez badira ere. Joan Corominesen arabera, Suitzako Prez edo Obersaxen udalerrietan dagoen Runcal toponimoarekin lotura izango luke, runc(a) ("lugorria") hitzetik eratorria. Julio Caro Baroja ere aurreko ideiara hurbiltzen da, aldez aurretik Runcones jentilizioarekin lotuta. Aditu batzuek uste dute izen hori bat datorrela haranaren jatorrizko izenarekin. Horrela, baskoiak zirela zioen, eta horretarako Errodrigo artzapezpikuak emandako testigantzan oinarritzen zen, non Ruchonia eta Aragonia izeneko lurrak aipatzen diren, "inoiz ez mairuak". Josef Moret, aldiz, Ruconia eta Erronkari identifikatzearen aurka zegoen. 1802ko Historiaren Akademiaren Hiztegiak ontzat ematen du identifikazioa, eta hitz horren etimologia bat ematen du, Roccones "mendi handien" baliokidea dela defendatuz, hau da, Roca, latinez berandu sartzen den hitz zelta.
Caro Barojak apur bat beranduago gogoratzen du bertakoek Erronkari edo Ronkari deitzen dutela, eta Resurreccion Maria Azkue adierazten duela erronka euskaraz "errenkada" edo "ilara" dela. Era berean, Bernardo Estornesen interpretazioa jasotzen du. Horren arabera, erronkaribarreraz erronk abestian "sasiak" edo "laharrak" izenaren baliokidea da, baina Erronkari berez "haitzartea" edo "amildegia" da. Haitzartearen ideia, Caro Barojak ondorioztatzen duenez, nahiko lotuta legoke "ilara" ideiarekin, eta "sasitza", "lur landugabea" ideiarekin; eta, horri dagokionez, gogorarazten du Ipar Italian ronco, hain zuzen, "landu gabeko lurra" dela, eta Comotik hurbil dagoen Roncate toponimoa ahots horrekin lotzen dela.
Nolanahi ere, gehien onartzen den interpretazioa euskaratik datorren "haitzartea" edo "amildegia" da, zehazki erronkaribarrera.
Ezaugarriak
Armarria
Erronkariko armarria Erronkaribarreko armarria da. Armarri honek honako blasoi hau du:[5]
| « | Armarri kuartelatua: lehen hondo urdin batez eta aurrean hiru arkudun urrezko zubi batez osatuta dago, bere gainean errege mairu baten buru moztu batekin; bigarren hondo gorri batez eta aurrean zilarrezko erbi-txakur bat eskuinera begiraz osatuta dago; hirugarren hondo gorri batez eta aurrean zilarrezko gaztelu bat; laugarren hondo urdin batez eta aurrean urrezko hiru tontorrez osatuta dago. | » |
Bandera
Erronkariko banderak Erronkaribarreko armarri San Andresen gurutze gorri baten gainean, hiruki berdez horiz eta urdinez inguratua. Armarria, gainean kasket bat eta bi aldeetan lanbrekinak dituela irudikatzen da, baita azpian "Erronkari" izena duela ere. Ertzak kolore bereko hiruki-zerrenda bat du orientazio bertikalean edo horizontalean, eta izkinetan zortzi puntako izar berde bat karratu hori baten gainean. Bandera hau bera da Erronkaribar osatzen duten herri guztientzat, nahiz eta udalerri bakoitza bere aldaketa txikiekin.
Geografia
Inguru naturala eta kokapena
Erronkari Nafarroako Foru Komunitatearen ipar-ekialdean dago, Nafarroako Pirinioaldearen barruan, Nafarroako Ekialdeko Piriniotan, Erronkariko ibaxaren erdialdean eta 720 metroko altueran. Udalerriak 38,8 kilometro karratuko azalera.
Klima
Udalerriko klima, oro har, mendiko azpimediterraneo motakoa da. Bere ezaugarri nagusiak mendilerroetako neguko elurteak eta uda idortasunaren hasiera herabea dira. Ezberdintasun klimatikoak ere izaten ditu, altitude-kotaren eta mendi-hegalen orientazioaren arabera. Urteko batez besteko tenperatura 12 eta 8 ºC artean aldatzen da, altitudearen arabera, urteko prezipitazio-indizea 1000 eta 1400 mm bitartekoa da, eta urtean 100 eta 120 egun bitartean prezipitatzen da. Ebapotranspirazio potentzialaren urteko indizea 700 eta 650 mm artekoa da.
Estazio meteorologikoak
Erronkarin ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Urzainki pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 722 metrora, Nafarroako Gobernuak 1980n jarritako estazio meteorologikoa dago.[6]
 Datu klimatikoak (Urzainki, 1980-2020)  | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 19.0 | 23.0 | 25.0 | 29.0 | 33.0 | 36.0 | 37.0 | 39.0 | 36.0 | 30.0 | 23.0 | 20.0 | 39.0 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 8.3 | 9.9 | 12.9 | 15.1 | 19.0 | 23.7 | 27.3 | 27.4 | 22.9 | 17.5 | 11.6 | 8.7 | 17.0 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 4.0 | 4.9 | 7.5 | 9.7 | 13.2 | 17.2 | 19.9 | 19.9 | 16.3 | 12.2 | 7.3 | 4.6 | 11.4 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | -0.2 | -0.0 | 2.0 | 4.3 | 7.4 | 10.6 | 12.5 | 12.5 | 9.7 | 6.9 | 3.1 | 0.4 | 5.8 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -14.0 | -14.0 | -13.0 | -4.0 | -2.0 | 1.0 | 4.0 | 1.0 | -1.0 | -5.0 | -10.0 | -14.0 | -14.0 |
| Batez besteko prezipitazioa (mm) | 128.1 | 114.7 | 106.4 | 127.5 | 107.7 | 74.8 | 51.1 | 52.4 | 80.0 | 132.2 | 154.8 | 129.7 | 1259.4 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 63.0 | 77.5 | 67.0 | 83.0 | 98.0 | 65.0 | 76.0 | 67.5 | 61.0 | 127.5 | 74.0 | 76.5 | 127.5 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 13.9 | 12.9 | 13.1 | 15.2 | 14.8 | 9.5 | 7.0 | 7.1 | 8.9 | 12.8 | 14.6 | 13.5 | 143.2 |
| Elur egunak (≥ 1 mm) | 3.4 | 4.6 | 3.0 | 1.3 | 0.1 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.2 | 1.5 | 2.4 | 16.5 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[7] | |||||||||||||
Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.
Ikusi edo aldatu datu gordinak.
Historia
Done Martie monasterioa, X. mendearen amaieran dokumentatua (Aznar bere abadea dohaintza-akta bat sinatzen ageri da Leireko monasterioan). Monasterioa Nafarroako Erresumako garrantzitsuenetako bat zen orduan, bere abadea errege akta sinatzen agertzen baita Igariko, Burdaspariko eta Obelbakoarekin batera. 1085eko urtarrilaren 28an sartu zuen Antso V.a Ramiritz erregeak Leireko abadian, Zigozeko eta Baongo dekaniekin eta Añozeko, Erronkariko, Gardeko eta Nabarzatoko elizekin batera. Done Martie leirear Donejakue bide ezezagunaren mugarri garrantzitsuenetako bat da, Zaraitzu eta Erronkaribar ibarretan barrena; Gardeko eliza bera ere Done Jakue apostoluari eskainia dago. Leireren gainbeherarekin, bizitza monastikoa desagertzen da. Gaur egun, gazta-fabrikatik gertu geratzen dira hondakinak.[8]
Hiribildua bere izengo mankomunitatean txertatuta zegoen jurisdikzioz, eta bertako alkatea, adibidez, 1125ean ageri zen. Bertako bizilagunek, bilau izaera sozialekoak izanik, urteko bularra ordaintzen zioten koroari, haraneko gainerakoekin batera, Karlos III.a Nafarroakoak 1412n kaparetasun kolektiboa aitortu arte.[9]
1846an Erronkariko ibaxa banatu egin zen eta Erronkari udalerri independente bihurtu zen, Ibaxako Batzorde Nagusiak iraun duen arren. 1855eko maiatzaren 1eko desamortizazio legea betez, 1863an irin-errota baten erdia saldu zen herri honetan; 1862an, irin-errota bat, ogia egosteko labe bat eta errementeria bat; 1870ean, Iriartea auzoko bi etxe; 1884an, teileria bat eta bi zelai.[10]
Demografia
2023 urteko erroldaren arabera 209 biztanle zituen Erronkarik.[11]
| 1842 | 1857 | 1860 | 1877 | 1887 | 1897 | 1900 | 1910 | 1920 | 1930 | 1940 | 1950 | 1960 | 1970 | 1981 | 1991 | 2001 | 2011 | 2021 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 444 | 543 | 498 | 549 | 536 | 542 | 535 | 572 | 554 | 530 | 529 | 512 | 495 | 432 | 422 | 387 | 331 | 250 | 206 |
Ekonomia
Erronkaribarren ekonomia mendiak eta basoek eskaintzen dituzten produktuei loturik dago (zuraren ekoizpena, artzaintza). Dagoen industria apurra jarduera horietatik eratorria da (gaztagintza, zerrategiak). Eronkaribarreko gaztak Erronkariko gazta sormarka du 1981az geroztik.
Azkenaldi honetan, turismoa ari da gero eta garrantzi handiagoa hartzen: eskiari eta mendiari lotutako turismoa. Izan ere, 2008an Larra-Belagua eski estazioa ireki zuten.
Politika
Erronkariko udaletxea erdigunean dago, eta idazkaria, era berean, Urzainkiko Udalako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta lau zinegotziak osatzen dute. Egungo alkatea Amparo Viñuales Garde da, Urrutea hautagai gisa aurkeztu zena.
Udal hauteskundeak
| Alderdia | Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1979 | 1983 | 1987 | 1991 | 1995 | 1999 | 2003 | 2007 | 2011 | 2015 | 2019 | |
| Urrutea | - | - | - | - | - | - | - | 3 | 5 | - | 5 |
| Aldaketa Sozialerako Asanblada | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 5 | - |
| Erronkariko Talde Independentea | 4 | 5 | 3 | 5 | 5 | 4 | 4 | 4 | - | - | - |
| Ezka | - | - | - | - | - | 3 | 3 | - | - | - | - |
| Gaztelu | - | - | - | - | 2 | - | - | - | - | - | - |
| Odieta | - | - | 4 | 2 | - | - | - | - | - | - | - |
| Nabarzato | 3 | 2 | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
Foru hauteskundeak
Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Udala
Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.
Egungo banaketa
Erronkariko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Amparo Viñuales Garde da, Urrutea zerrendakoa. Zinegotziak 4 daude:[12]
- Jesus Krutxaga Mainz (Urrutea)
- Joseba Etxaide Izquierdo (Urrutea)
- Patricia Viscarret Goñi (Urrutea)
- Emilio Perez Orduna (Urrutea)
Alkateak
1979tik, Erronkarik 7 alkate izan ditu:
| Alkatea | Agintaldi hasiera | Agintaldi amaiera | Alderdia[13] | |
| Luis Lus Artuch | 1979 | 1983 | Erronkariko Talde Independentea | |
| Agapito Boj Garate | 1983 | 1987 | Erronkariko Talde Independentea | |
| Luis Zoco Marco | 1987 | 1991 | Odieta | |
| Jose Carlos Garde Celigueta | 1991 | 1999 | Erronkariko Talde Independentea | |
| Agapito Boj Garate | 1999 | 2011 | Erronkariko Talde Independentea | |
| Alfredo Cabodevilla Munarriz | 2011 | 2015 | Urrutea | |
| Luis Garjon Donazar | 2015 | 2019 | Aldaketa Sozialerako Asanblada | |
| Amparo Viñuales Garde | 2019 | jardunean | Urrutea | |
Garraioa
La Tafallesa izeneko autobus konpainiak Erronkaribar eta Iruñea batzen dituen linea ustiatzen du. Lineak bi zerbitzu dauzka norabide bakoitzean, eta honako ibilbidea:
Kultura
Euskara
Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Erronkaribarreko herri guztiak sailkatu zituen, hegoaldeko zuberera euskalkian, hegoaldeko Pirinio ibarretik bakarra.[14]
Koldo Zuazok, 2010ean, Erronkaribarrak atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[15]
Bakarrik XX. mendean zehar nagusitu zen gaztelania ibaxan. Euskara, erronkaribarrera, joan den mendearen bigarren erdialdean galdu zen. Euskaldun berriak eta kanpotik joanak dira egungo erronkaribarrerazko euskaldunak. Batez ere irakaskuntzaren bidez, ia bost biztanletik bat euskal hiztuna izatea lortu da gaur egun. Bertako euskalkia, erronkaribarrera, XX. mendearen bukaera arte erabili zuten. Fidela Bernat (1898-1991) izan zen jatorrizko azken hiztuna. Ibaxaren isolamenduak, ziurrenik, bere berezitasunak azaltzen ditu, erronkaribarrera euskalki originalena da, baina baita garbien eta kontserbadoreenetako bat ere.
Hirigintza
Hiribilduaren hiri-bilbeak interesa eskaintzen du bere banaketarekiko, piriniar erako etxeko arkitekturaren berezko elementuen erabilerarekiko eta dituen jauretxe handien adibide onekiko. Baserria, parrokia-elizatik maldan jaisten diren banaketa anarkikoa duten bide harriztatu batzuek zeharkatzen dute. Kantoietan kateak, bi edo lau isurkiko teilatuak eta Pirinioetako tximinia zilindrikoak dituzten silarrixkako etxe ugari daude. Elizatik jaitsita, oinplano angeluzuzeneko eta harlanduzko hiru gorputzeko etxe handi bat nabarmentzen da. Lehenengoak, atea babesten duen galeria arkupedun bat osatzen du, 1777ko data duen inskripzio batekin.
Enparanxan ere badira XVIII. eta XIX. mendeetako eraikin interesgarriak, baina aipagarriena XVIII. mendearen bigarren erdiko Sanz Orrio jauregi erraldoia da. Oinplano karratukoa da, harlanduxkaz egina, eta izkinan, portadan eta baoetan harlandua du; altxaera, berriz, hiru ataletan banatuta dago, eta erdiko eskailera du; eskailera horren kutxa teilatuaren gainetik irteten da. Azkenik, Gaztelu auzoan, hilerriko bidean, Julian Gaiarrek, ibaxako batzordetxeak eta pilotalekuak ordaindutako bi lan nabarmendu behar dira.
Janzkera
Ohiko janzkerari dagokionez, Erronkariko ibaxak adierazpen aberatsa du, kanpoko modismoen eraginei aurre egin dien nortasun errotua transmititzen duena. Jantzi horietako batzuk egun seinalatuetan ikusten dira oraindik, jaiak, erromeriak eta beste ekitaldi batzuk direla eta. Nafarroako artxiboan dagoen 1817. urteko dokumentu baten arabera, Erronkariko ibaxako bizilagunak eta bertakoak beren jantziagatik bereizten ziren. Oihal horiek beraiek egiten zituzten beren aziendaren artilearekin, eta beren etxeetan garbitzen, iruten eta ehuntzen zituzten. Oihalezko piezak, gero, batanatuak, ehunduak eta tindatuak izaten ziren. Haiek ebaki, josi eta egiten zituzten arropak.
Almadiak
Almadiak luzera bereko hainbat egur atalez osatutako putzu bat da, elkarren artean landare-jarioen bidez lotuak (hurritz-zakurrak edo basa-zumea), puntan eta atzealdean arraunak dituena, zurezko putzua ibaiaren ibilgura zuzendu edo gidatzeko. Nafarroako Pirinioaldeko ibarretan, basoen aprobetxamendua garai gogoangarrietatik diru-iturri nagusia izan da, eta bertako ibaiak zura eraldatzeko edo erabiltzeko sal zitekeen lekuetara garraiatzeko modua. Egur hori almadietan garraiatzen zen.[16]
Hiru Behien Zerga
Urte bakoitzeko uztailaren 13an, Erronkaribar eta Bearnoko Baretetze ibarren artean dagoen San Martingo Harria milaka urteko zeremonia baten lekuko eta protagonista da: Hiru Behien Zerga (erronkaribarreraz: Iror Beien Emontarzuna). Indarrean dagoen Europako nazioarteko trataturik zaharrena da. Ekitaldi honetan, Baretetze ibarreko bearnotarrak, ekarririk eta Frantziako banderarekin, Erronkaribarreko Izaba, Urzainki, Uztarroze eta Garde herriei, erronkaribartar jantzi tradizionala soinean, astaje, ilaje eta kemen berdineko hiru behiren urteko eta betiko zerga bana ematen diete. Horren aurretik, bi eremuetako agintariek, eskua San Martingo Harriaren gainean jarrita, konpromisoa hartu dute bakea egon dadin. Konpromiso hori Izabako alkateak esku guztien gainean jarritako "Pax avant, Pax avant, Pax avant" latinezko esaldiarekin batera zigilatu da.[17]
Ez dakigu zeremonia honen jatorria eta zergatia. Badakigu XIV. mendean zerga horren ordainketa eten egin zela, eta horrek gatazka larria sortu zuen bi haranetako bizilagunen artean. Heriotza eta gertakari desatseginak izan ziren, eta 1375. urtean emandako epai batean amaitu zen guztia, non Baretetzeko bearnotarrak zerga ordaintzen jarraitzera kondenatzen ziren. Epai hura, zeremonia honi buruz dagoen lehen erreferentzia dokumentala izateaz gain, 1375. urtean zerga horren ordainketa oso aspaldikoa zela adierazten duen datua da.
Kausei dagokienez, historialari batzuek defendatu dute gerrako zerga baten aurrean gaudela, betiereko izaera duelako, eta ez litzatekeela inola ere larre eta iturriak erabiltzeagatiko konpentsazio bat, oker zabaldu den bezala.
Dantzak
Ttun-ttun dantza ekintza kolektibo eta sozial garrantzitsua zen ibaxan. Astearen amaieran, herria ekitaldi sozial bat egiten ari zen, batzar bat plazan. Han ateratzen ziren neska-mutilak dantzatzera. Haurrek ez zuten ekitaldi horretan parte hartzen, sheriffak plazatik uxatzen zituen. Dantzak iragana eta etorkizuna uztartzen ditu, belaunaldi berrietan tradizio soziala iraunaraziz eta arbasoek estimatzen dituzten balio handienak bertan jarriz.
Ttun-ttun dantzaren arrazoi psikologikoa hau da: kolektiboak, bere horretan, gizarte-balioak iraunarazteko komunikatzen du bere burua, familiako kideen indibidualtasuna gainditzeko sentimenduan. Dantza txirulaz eta salterioz laguntzen zen, eta "ttun-ttun" izena jasotzen zuen, damburia izenez ere ezaguna, agian egiptoar danbolinaren deribazioa, laute modukoa, gaur egun danbolinak ordezkatzen duena. Dantza biribilean dantzatzen da, erlojuaren orratzen kontrako noranzkoan. Ibaxako dantza guztiak bezala, oin puntekin dantzatzen da, duintasun zeremoniatsu eta noblearekin, baina tentasunik gabe. Garde, Izaba eta Uztarroze herriren ttun-ttun jaso da. Hiru kasuetan koreografia antzekoa da, melodiak bereiziz eta Uztarrozen kasuan dantzaren zatien ordena ezberdina.[18]
Apretagileak
1860tik aurrera, Erronkaribar eta Zaraitzu ibarretako neskek Zuberoako Maulera bidaiatzen zuten abarketaren sasoia lantzeko. Lana gogorra zen. Urtez urte udazkenetik udaberrira arte lan egiten zuten, eta horregatik ziren ezagunak "enarak" bezala. Abarketaren merkatuak garai oso bat markatu zuen Maule-Lextarreko ekonomian, eta ibar horien emigrazioak biztanleria nabarmen handitu zuen. Apretagile batzuk 14 urterekin joaten ziren beren adinari buruz gezurretan lan egitera.
Maulera iristean, etxe beretan bizi ohi ziren, eta etxejabeei ordaindu egiten zieten lo egin eta jateagatik. Denek partekatzen zuten lehen platera, bigarrena neskek erosi behar zuten. Bertakoekin euskaraz komunikatzen ziren, euskalkiak nahiko antzekoak baitira. Tailerretan, bakoitzak lan bat egiten zuen. Batzuek oihala josten zuten, beste batzuek soka jartzen zuten, etab. Bizi zuenak dioenez, batzuetan besoetako minagatik ezin zuten lorik egin, egunean zehar egindako ahaleginagatik.
Gertaera bitxi eta garratzak gertatu dira abarketen inguruan. Eaurtar batek dioenez, urtebetez, nesketako batzuk Gabonak pasatzeko itzultzea erabaki zuten, baina ez ziren Jaurrietara iritsi, ezta Maulera itzuli ere. Handik irten eta ez ziren hona iritsi. Abodi mendilerroa, elur-ekaitz batekin, oztopo fisiko gaindiezina da. Udaberrian, elurra joan zenean, hilda agertu ziren denak Abodin, Paso Zabalean, eskutik helduta.[19]
Ondasun nabarmenak
- Done Eztebe eliza, XVI. mendean eraikitako kristiau eliza gotiko-pizkundar estiloan.
- Julian Gaiarre museo-etxea, Julian Gaiarre erronkariarraren jaiotetxea eta haren omenezko museoa.
- Nabarzatoko Done Sebasti baseliza, Erdi Aroan eraikitako kristiau baseliza, erromaniko estiloan.
- Erronkariko zubia, Ezka ibaiaren gaineko zubia, Erdi Aroan eraikita.
- Erronkariko monasterioa, Erdi Aroko monasterio zaharra.
Erronkariar ospetsuak
- Pedro Vicente Gambra (1749-1820), merkatari, enrpresaburu eta Erronkaribarreko batzordeburua.
- Sebastian Albero (1722-1756), musikagile.
- Julian Gaiarre (1844-1890), tenore.
- Fructuoso Orduna (1893-1973), eskultore.
- Maria Otxoa Laiana (1902-2009), ehun urtekodun.
- Oihane Zuberoa (1993-), idazle, poeta eta irakasle.
Oharrak
- /eronkáɾi/ ahoskatua (laguntza)
Azentua: zorrotza hirugarren silaban - Erronkarieraz /erõ'nkaɾi/ ahoskatua (laguntza)
Azentua: bigarren silaban
Erreferentziak
- Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.
- Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
- Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
- Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
- «Erronkari - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
- Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- .
- Urzainkiko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- «ERRONKARI - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-03-01).
- Nafarroako Entziklopedia Handia | ERRONKARI. (Noiz kontsultatua: 2022-03-01).
- Rafael., Gómez Chaparro,. (1967). La Desamortización civil en Navarra. Universidad de Navarra PMC 802017897. (Noiz kontsultatua: 2022-03-01).
- «Erronkari» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- Udala - Erronkari. 2020-12-24 (Noiz kontsultatua: 2022-02-28).
- (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
- Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
- «Almadiaren Eguna – erronkaribar» vallederoncal.es (Noiz kontsultatua: 2022-02-22).
- «Hiru behien zerga – erronkaribar» vallederoncal.es (Noiz kontsultatua: 2022-02-22).
- «Ttun-ttuna – erronkaribar» vallederoncal.es (Noiz kontsultatua: 2022-02-22).
- (Gaztelaniaz) Nuevatribuna. «Enara apretagileak» Nuevatribuna (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
Ikus, gainera
Kanpo estekak
| Autoritate kontrola |
|
|---|
Datuak: Q578795
Multimedia: Roncal-Erronkari / Q578795
Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Erronkari