Erromatar Inperioa

Oktavio edo Zesar Augusto.

K.a. II. mendearen amaieratik aurrera, Erromak gatazka sozialak, konspirazioak eta gerra zibilak jasan zituen eta, aldi berean, italiar penintsulatik haratago bere eragina sendotu zuen. K.a. I. mendeak ezegonkortasun-aldia izan zuen, matxinada militar zein politikoek osatua, eta horrek erregimen inperial bat ezartzeko bidea ireki zuen[9][10][11]. K. a. 44. urtean, Julio Zesar betiko diktadore izendatu zuten erail aurretik[12]. Urtebete ondoren, geroago Zesar Augusto izenarekin ezagutzen den Oktavio, Zesarren iloba-biloba eta seme adoptatua, eta jeneral errepublikano nabarietako bat, Bigarren Triunbiratuko kide bihurtu zen —aliantza politiko bat Lepidorekin eta Marko Antoniorekin batera—[13]. Filiposeko guduaren ondoren, K.a. 42. urtean, Oktavio eta Marko Antonioren arteko harremana okertzen hasi zen eta, horren ondorioz, triunbiratua desegin eta bien arteko gerra piztu zen. Hau Aktiumgo gudua amaitu zen, non Marko Antonio eta haren aliatu eta bikotekide Kleopatra garaituak izan ziren. Ondoren, Alexandrian K.a. 30. urtean izandako borrokaren ostean, Oktaviok Ptolomeotar Erresuma anexionatu zuen[12].

Erromatar Inperioa Trajanoren agintaldian, 117. urtean, bere hedapenik handienean.

K.a. 27. urtean, Senatuak eta erromatar herriak Oktavio princeps (lehen hiritarra) aldarrikatu zuten, eta inperium prokontsularreko boterea eta Augusto titulua eman zizkioten ―hortik Zesar Augusto izenarekin ezagutzea―. Ekitaldi horrk Printzealdia (edo tradizionalki Goi Inperioa) izenez ezagutzen den garaia hasi zuen, Inperio garaiko lehen zatia, K.a. 27 eta K.o. 284. urteen artean iraun zuena. Augustoren gobernuak, gerra zibilez beteriko mende bati amaitu zuen, eta Pax Romana (erromatar bakea) izeneko egonkortasun sozial eta ekonomikoko garai bati hasiera eman, hurrengo bi mendeetan garatu zena. Probintzietako matxinadak ez ziren oso ohikoak, eta berehala eteten ziren[14]. Erromako agintari bakarra zenez, Augustok hainbat erreforma militar, politiko eta ekonomiko egin ahal izan zituen eskala handian. Senatuak bere senatariak eta gobernadore probintzialen gaineko agintea izendatzeko ahalmena eman zion, eta de facto geroago enperadore deitu zitzaion kargua sortu zuen[15].

Augustok oinordekotza dinastikoaren printzipioak ezarri zituen, eta Julio-Klaudiotar dinastian Tiberiok (r.[oh 3] 14-37), Kaligula (r. 37-41), Klaudio (r. 41-54) eta Neron (r. 54-68) agindu zuten. Azken horren suizidioak lau enperadoreen urtea izenaz ezagutzen zen gerra zibileko aldi labur batera eraman zuen, Vespasianoren garaipenarekin amaitua (r. 69-79) eta Flaviar leinu iragankorraren sorrera, Erromako Koliseoaren eraikuntzaren arduraduna izateagatik gogoratua. Oinordekoa Antoninoen dinastia izan zen, hainbat enperadore ezagunekin: Nerva (r. 96-98), Trajano (r. 98-117), Hadriano (r. 117-138), Antonino Pio (r. 138-161) eta Marko Aurelio (r. 161-180), «bost enperadore on» izenekoak. 212an, izen bereko enperadoreak aldarrikatutako Karakalaren Ediktuaren bidez (r. 211-217), erromatar hiritartasuna Inperioko hiritar libre guztiei eman zitzaien. Hala ere, eta keinu unibertsal hori gorabehera, Severotar dinastia hainbat matxinada eta hondamendik markatu zuten III. mendeko krisialdian zehar, inbasio, desegonkortasun sozial, zailtasun ekonomiko eta izurri garaia. Periodizazioan, krisi hori Antzinate klasikotik Antzinate berantiarrerako trantsizioaren unea izan ohi da[16].

Erromako erdigunearen maketa, Konstantino I.aren garaian.

Dioklezianok (r. 284-305) princeps karguari uko egin eta dominus (maisu edo jaun) titulua hartu zuen: horrek Printzerritik Dominaturako trantsizioa markatu zuen —monarkia absolutuko egoera bat, 284tik 476an Mendebaldeko Erromatar Inperioa erori zen arte iraun zuena—[17]. Dioklezianok inperioaren eroria eragotzi zuen, nahiz eta kristautasunaren jazarpenak erregealdia markatu zion. Haren agintaldian tetrarkia bat ezarri zen: inperioa lau eskualdetan banatu zen, enperadore banak gobernatua[18]. Agintaldia hartan, 313an, tetrarkia eroriu zen eta, gerra zibil batzuen ondoren, Konstantino I.a (r. 306-337) enperadore bakarra izan zen. Hori izan zen kristautasunera bihurtu zen lehen enperadorea eta Konstantinopla ezarri zuen Ekialdeko Inperioko hiriburu. Konstantinotar eta Valentinianotar dinastietan zehar, inperioa, mendebaldeko eta ekialdeko erdietan banatu zen, eta boterea, Erroma eta Konstantinoplaren artean banatu zen. Enperadore kristauen oinordekotza Julianok eten zuen laburki (r. 361-363) erlijio tradizionala bere erara berrezartzen saiatzean. Teodosio (r. 378-395) inperioa bere osotasunean gobernatu zuen azken enperadorea izan zen, 395ean hil zen, kristautasuna inperioko erlijio ofizial izendatu eta gero[19].

Inperioaren zatiketa Teodosio I.aren garaian, 395. urtean.

Mendebaldeko Erromatar Inperioaren amaiera ekarri zuten germaniar herrien inbasioaren mapa.

Dion Kasio historialari greziarraren iritziz, behatzaile garaikidea, Komodo enperadorearen agintaldian, 180an, "urrezko erresuma batetik oxido eta burdinazko erresuma batera" jaitsiera markatu zuen[20], historialari batzuek, bereziki Edward Gibbonek, Komodoren erregealdia Erromatar Inperioaren gainbeheraren hasieratzat hartzera eraman duen iruzkin ospetsu bat[21][22].

Mendebaldeko Erromatar Inperioa desintegratzen hasi zen V. mendearen hasieran, germaniarren migrazio eta inbasioek inperioak emigratzaileak asimilatzeko eta inbaditzaileen aurka borrokatzeko zuen ahalmena gainditu zutenean. Erromatarrek, inbaditzaile guztien aurka borrokatzea lortu zuten, hauen artean ospetsuena Atila[23] 453an zen. Hala ere, Erromarekiko leialtasun zalantzagarriko hainbeste herri germaniar asimilatu zituen Inperioak, zatitzen hasi zela. Kronologia gehienek 476an kokatzen dute Mendebaldeko Erromatar Inperioaren amaiera, Romulo Augustulok Odoakro buruzagi germaniarraren alde abdikatu behar izan zuenean[24].

Odoakrok amaiera eman zion Mendebaldeko Inperioari Ekialdeko enperadoreari men eginez, bere aginduetara egongo zen enperadore txotxongilo bat izendatu ordez. Zenon enperadore bakarra zela publikoki adierazi zuen, eta bera enperadorearen menpeko zenaren itxura egin zuen. Errealki, orain Italia Odoakrok bakarrik gobernatzen zuen, Konstantinoplan zegoen enperadorearen eskuhartzerik gabe. Ekialdeko Erromatar Inperioak, ondorengo historialariek Bizantziar Inperioa ere deitua, Konstantino XI.a Paleologoren erregealdira arte iraun zuen. Azken enperadore erromatarra 1453ko maiatzaren 29an hil zen, Mehmed II.a "Konkistatzailea" ren eta bere indar otomandarren aurka borrokan ari zela Konstantinoplako setioaren azken faseetan. Mehmed II.ak berak ere Zesar edo Kayser-i Rum titulua aldarrikatuko zuen, Erromatar Inperioarekiko oinordekotza aldarrikatzeko[25][26].

Leptis Magnako inskripzio elebiduna, punikoz eta latinez.

Literaturako eta dokumentu ofizialetako interpreteei etengabe egiten zaien aipamenak adierazten du Erromatar Inperioan bertako hizkuntza askok duten izaera eta nagusitasuna. Legelari erromatarrak eurak arduratzen ziren legeak eta zinak behar bezala itzultzeaz eta tokiko hizkuntzetan ulertzeaz, hala nola, punikoa, galiarra, aramearra edo koptoera, Egipton nagusi zena, edo germaniar hizkuntzak, Rhin eta Danubio eskualdeetan eragin handikoak[57]. Eskualde batzuetan, Afrikako probintzian adibidez, punikoa txanponetan eta eraikin publikoetako idazkunetan erabiltzen zen: horietako batzuk elebidunak ziren, latinarekin batera. Hala ere, eliteen artean eta dokumentu idatzien hizkuntza ofiziala zenez, Inperioaren barruko kultura guztiak tradizioan ahozkoak ziren[58]. Sirian, Palmirako soldaduek arameraren dialekto bat erabiltzen zuten inskripzioetan, organo militarretan latina baino ez erabiltzeko arauaren gainetik[59].

Babatha Artxiboa Inperioko eleaniztasunaren adibide interesgarria da. Papiro hauek, Arabiako emakume judu baten izena daramatenak eta 93tik 132ra bitartekoak dira. Gehienbat aramera erabiltzen dute, tokiko hizkuntza, eragin semitiko eta latinoak dituzten karaktere grekoz idatzia; gobernadore erromatarrari eskaera bat, ordea, grekoz idatzia zegoen[60].

Elite alfabetatuaren artean latinaren nagusitasunak hizkuntza mintzatuen jarraitutasuna ezkuta dezake, Erromatar Inperioko kultura guztiak nagusiki ahozkoak baitziren[61]. Mendebaldean, latin arruntak hizkuntza zeltak eta italikoak ordeztu zituen pixkanaka, biak sustrai indoeuropar berberarekin, eta horrek erraztu egin zuen hizkuntza horiek hartzea[62][63].

Antzinaroaren amaieran botere politikoa deszentralizatu ondoren, latina hizkuntza erromantze bihurtu ziren adarretan garatu zen, hala nola espainiera, portugesa, frantsesa, italiera, katalana eta errumaniera, baita hizkuntza txiki eta dialekto ugari ere. Gaur egun, 900 milioi pertsonak baino gehiagok hitz egiten dute ama-hizkuntza gisa mundu osoan latinetik eratorritako hizkuntzaren bat[64].

Nazioarteko ikaskuntza- eta literatura-hizkuntza gisa, latina adierazpide aktiboa izan zen diplomaziarako eta garapen intelektualerako, Errenazimentuko humanismoarekin identifikatua XVII. mendera arte, eta Zuzenbide eta Eliza Katoliko Erromatarrarentzat gaur egun arte[65][66].

"Domiziano eta Trajanoren atea", Athorren tenpluaren iparraldeko sarreran. Domiziano erromatar enperadorea, Egiptoko faraoi gisa, ate berean, Egiptoko hieroglifoekin batera. Dendera, Egipto.[67]

Grezierak Bizantziar Inperioko hizkuntza izaten jarraitu zuen arren, Ekialdeko banaketa linguistikoa konplexuagoa izan zen. Greko-hiztun gehienak Greziako penintsulan eta uharteetan, mendebaldeko Anatolian, hiri handietan eta kostaldeko zenbait lekutan bizi ziren[68]. Grekoa eta latina bezala, traziera indoeuropar jatorrikoa zen, Anatoliako zenbait hizkuntza jada desagertuak bezala, inperio garaiko inskripzioek adierazten dituztenak[68]. Albaniera ilirieraren ondorengotzat jo ohi da, nahiz eta hipotesi hori hizkuntzalari batzuek zalantzan jarri duten, dazieratik edo trazieratik datorrela argudiatuz[69] (agian hiru hizkuntzak aldaerak baino ez ziren). Zenbait hizkuntza afroasiar (batez ere koptoa Egipton eta aramera Sirian eta Mesopotamian) ez ziren inoiz grezierarekin ordezkatu. Grekoaren nazioarteko erabilera, ordea, kristautasunaren hedapena ahalbidetu zuen faktoreetako bat izan zen, Pabloren Epistoletarako grekoaren erabilerak adierazten duen bezala[68].

Antzinate berantiarrean galoari buruzko zenbait aipamenek adierazten dute hitz egiten jarraitzen zela. K.a. II. mendean esplizituki onartzen da zenbait forma juridikotan[70], igartzapenean[71] eta farmakologian erabiltzen dela[72]. Sulpizio Severok, V. mendean Galia Akitanian idazten zuena, galoa eta latinoaren elebitasuna ohikoa zela aipatu zuen[71]. Jeronimok (331-420), Treverisko hizkuntza ezagutzen zuen lehen eskutik, eta aipatu zuen Anatolian galaziarrek antzeko hizkuntzaz ari zirela[71]. Tokiko kultura materialaren erromanizazio nabarmena gorabehera, galiar hizkuntzak bizirik iraun zuela uste da, eta Galia erromatarren mendean egon zen mendeetan hitz egindako latinarekin batera existitu zela[73]. Galoari buruzko azken aipamena Zirilo Eszitopoliskoak egin zuen, esanez izpiritu gaizto batek monje bat hartu zuela eta galieraz bakarrik hitz egiteko gai egin zuela; Frantziako galoari buruzko azken aipamena, berriz, Gregorio Tourskoak egin zuen, 560 eta 575 bitartean, "galoz Vasso Galatae" deitzen zuten Auverniako santutegi bat suntsitu eta erre egin zela adieraziz. Elebitasun aldi luze baten ondoren, hizkuntza galo-erromantze azaleratu berriek, frantsesa barne, galoaren eragina jasan zuten; frantsesaren kasuan, maileguak eta kalkoak (oui, "bai" hitzarentzat), soinu-aldaketak eta hitzen konjugazioan eta ordenan izandako eraginak dira.

Baskoien hizkuntza, aitzineuskara edo akitaniera erromatarren konkistatik bizirik atera zen eta latinezko maileguekin gaur egungo euskarara aldatu zen[74]. Irulegiko eskua bezalako aurkikuntza berriek erakusten dute hizkuntza hau erromatarren konkistan ere idatzizko hizkuntza zela, nahiz eta ondorengo idazkunetan ez den ezagutzen antroponimo eta jainko izenik baino.

Inperio garaiko monetak[84]

	Urrezko aureo 1 = 25 denario
	Zilarrezko denario 1 = 4 sestertzio
	Letoizko sestertzio 1 = 4 as
	Brontzezko dupondius 1 = 2 as
	Brontzezko as 1 = 4 kuadrante

Inperioaren lehen fasean, ia edozein eremutan erabiltzen zen txanpona, dirua, prezioak eta zorrak adierazteko modu bezala erabiltzen baitziren. Sestertzioa (plurala sestertii, HS ikurrarekin erabilia) IV. mendera arte balioa kalkulatzeko oinarrizko unitatea izan zen[85], nahiz eta zilarrezko denarioa, lau sestertzioko balioarekin, Severotar dinastiatik aurrera, kontabilitaterako ere erabili zen[86]. Zirkulatzen zuen txanponik txikiena brontzezko asa zen, sestertzio laurden bat.[87] Dirudienez, lingoteak ez ziren pecuniatzat hartzen ("dirua"), eta mugetan soilik erabiltzen ziren merkataritza-transakzioak egiteko edo jabetzak erosteko. I. eta II. mendeetako erromatarrek txanponak pisatu beharrean zenbatzen zituzten, eta horrek adierazten du txanpona bere balio fiduziarioaren arabera baloratzen zela, eta ez zeukan metal kopuruaren arabera. Diru fiduziariorako joera horrek, azkenik, erromatar moneta doilortzera eraman zuen, metal garestiena gutxituz, ondorengo Inperioan ondorioak izan zituelarik[88]. Inperio osoko monetaren estandarizazioak merkataritza eta merkatuen integrazioa sustatu zituen. Zirkulazioan zegoen txanpon metaliko kopuru handiak handitu egiten zuen merkaturatzeko edo aurrezteko eskaintza[89].

Erromak ez zuen banku zentralik, eta banku-sistemaren erregulazioa oso txikia zen. Antzinate klasikoko bankuek bezeroen gordailu guztiek baino erreserba gutxiago izaten zuten. Banku tipiko batek nahiko kapital mugatua zuen, eta sarritan zuzendari bakarra, nahiz eta banku batek sei eta hamabost zuzendari artean izan zitzakeen. Senecak uste zuen merkataritzan parte hartzen zuen edonork kreditua beharrrezkoa zuela[88].

Solidusa, Konstantino II.aren agindupean emana, eta atzealdean Victoria, erromatar txanponetan agertu zen azken jainkoetako bat, pixkanaka kristau domeinupean aingeru bihurtuz.

Gordailuak egiten zituen bankari profesional batek (argentarius, coactor argentarius, edo, geroago, nummularius) epe finkoko edo mugagabeko gordailuak jaso eta mantentzen zituen, eta hirugarrenei dirua mailegatzen zien. Senatu-elitea oso inplikatuta zegoen mailegu pribatuetan, bai hartzekodun gisa, bai mailegu-hartzaile gisa, eta bere aberastasun pertsonalen kontura maileguak ematen zituen, gizarte-harremanetan oinarrituta[88]. Zor baten titularrak zor hori beste zerbait ordaintzeko erabil zezakeen, zorra beste norabait transferituz, dirua eskuz aldatu gabe. Nahiz eta batzuetan pentsatu izan den antzinako Erromak ez zuela "paperik" edo dokumentu-transakziorik, Inperio osoko bankuen sistemak ere diru kopuru oso handiak trukatzea ahalbidetzen zuen, txanponen transferentzia fisikorik gabe, neurri batean eskudiruaren kopuru handiak, batez ere itsasoz, lekualdatzeko arriskuagatik. Inperioaren hasieran kreditu eskasia larri baten berri baino ez dago, 33. urteko kreditu krisia. Honek hainbat senatari arriskuan jarri zituen; gobernu zentralak merkatua erreskatatu zuen Tiberio enperadoreak bankuei (mensae) emandako 100 milioi sestertziotako mailegu baten bidez[90]. Eskuarki, erabilgarri zegoen diru kopuruak mailegu-hartzaileek behar zutena gainditzen zuen. Gobernu zentralak berak ez zuen dirurik eskatzen maileguan, eta zor publikorik gabe defizitak eskudiruaren erreserbekin finantzatu behar zituen[91].

Oro har, Antoniotar eta Severotar dinastietako enperadoreek dirua doilortu zuten, batez ere denarioa, militarren nominak ordaintzeko beharraren presiogatik. Komodoren agintaldiko bat-bateko inflazioak kreditu-merkatua kaltetu zuen. Hamarkadaren erdialdean, txanponen eskaintza izugarri murriztu zen. Hirugarren Mendeko Krisiko baldintzek – distantzia luzeko merkataritza murriztea, meatze-eragiketak etetea eta etsai inbaditzaileek inperiotik kanpo ateratzen zituzten urrezko txanponak –, diru eskaintza eta banku sektorea izugarri murriztu zituzten 300. urte inguruan. Erromatar moneta denbora luzez diru fiduziarioa izan bazen ere, kezka ekonomiko orokorrak bere puntu gorenera iritsi ziren Aurelianoren pean, eta bankariek gobernu zentralak legitimoki jaulkitako txanponetan konfiantza galdu zuten. Dioklezianok urrezko solidusa eta moneta-erreformak sartu bazituen ere, Inperioaren kreditu-merkatuak ez zuen inoiz berreskuratu aurreko sendotasuna[85][88].

Arditurriko meatzeko galeria, Oiartzunen, Erromatar Inperioaren garaian erabiltzen hasi ziren eta 1984an itxi ziren.

Inperioko meatzaritza eskualde nagusiak Iberiar Penintsula (urrea, zilarra, kobrea, eztainua, beruna), Galia (urrea, zilarra, burdina), Britania (batez ere burdina, beruna, eztainua), Danubioko probintziak (urrea, burdina), Mazedonia eta Trazia (urrea, zilarra) eta Asia Txikia (urrea, zilarra, burdina, eztainua) ziren. Augustoren erregealditik III. mendearen hasiera arte, inperioaren ezegonkortasunak ekoizpena eten zuenean, eskala handiko meatze-ustiapen intentsiboak egin ziren, estratu alubialetan zein aire zabalekoak eta lurpekoak. Daziako urre meategiak, adibidez, ez zeuden eskuragarri jada 271ean Aureliano probintzia errenditu ondoren. Badirudi meatzaritza neurri batean IV. mendean berrabiarazi zela[92].

Pliniok ruina montium ("mendien hondamendia") izena eman zion meatzaritza hidraulikoari. Teknika horri esker oinarrizko metal preziatuak atera ahal izan ziren eskala proto-industrial batean[93]. Urtean 82.500 tona burdina ekoizten zirela kalkulatzen da[94][95]. Urterao 15.000 tona kobre [96] eta 80.000 tona berun[97][98] erauzten ziren, bi ekoizpen-maila horiek ez dute parekorik izan Industria Iraultzara arte[97][98][99]; Hispaniak bakarrik zuen % 40ko kuota zuen munduko berun ekoizpenean. Berun ekoizpen handia zilarrezko meatzaritza zabalaren azpiproduktua zen, urtean 200 tonara iristen zena. Puntu gorenean, K.o. II. mendearen erdialdean, Erromatar zilar-erreserbak 10.000 tonakoak ziren, Erdi Aroko Europako eta Kalifatoko zilar-masa konbinatua baino bost eta hamar aldiz handiagoa[100]. Metalen erromatar ekoizpenaren handitasunaren erakusgarri, Groenlandiako izotz-geruzaren berun bidezko kutsadura laukoiztu egin zen inperio garaian historiaurreko mailekiko alderatuta, eta gero berriro jaitsi zen.[101][99]

Erromatar Inperioko bideen sarearen mapa.

Erromatar Inperioak erabat inguratzen zuen Mediterraneoa, "gure itsasoa" (Mare nostrum) edo "barruko itsasoa" (Mare internum) deitzen zutena. Erromatar belaontziak Mediterraneoan eta Inperioko ibai nagusietan nabigatzen zuten, hala nola Guadalquivir, Ebro, Rodano, Rhin, Tiber eta Nilo ibaietan[42]. Ur bidezko garraioa nahiago zen ahal zen guztietan, eta merkantziak lehorretik eramatea garastiago eta motelagoa baitzen[102]. Ibilgailu, gurpil eta itsasontzi kopuruak arotz trebe ugari zeudela adierazten du[103].

Lurreko garraioak "viae" izeneko galtzada erromatarren sistema aurreratua erabiltzen zuen. Galtzada horiek helburu militarrekin eraikitzen ziren batez ere, baina helburu komertzialetarako ere balio zuten. Konkistatutako komunitateek ordaindutako zeharkako zergen barruan, Augustok cursus publicus-erako (posta eta garraioko estatuko zerbitzua) ezarritako langileak, animaliak edo ibilgailuak hornitzea sartzen zen[104]. Errelebu estazioak galtzadetan zehar zazpi-hamabi milia erromatarretan[oh 5] zehar kokatzen ziren, eta, askotan, herrixka edo postu komertzial bihurtzen ziren[105]. Mansio bat (pluralen, mansiones) kudeaketa pribatuko zerbitzugune bat zen, burokrazia inperialak cursus publicuserako frankiziatua. Horrelako instalazioetako laguntzaileek mandazainak, idazkariak, errementariak, orgariak, albaitari bat eta polizia militar eta mezulari batzuk zituzten. Mansioen arteko distantzia orga batek egun batean egin zezakeen distantziaren arabera zehazten zen. Mandoak ziren gurdiei tira egiteko gehien erabiltzen zen animalia, eta 6 km/h-ko abiaduran mugitzen ziren[106]. Komunikazioen erritmoaren adibide gisa, mezulari batek gutxienez bederatzi egun behar zituen Germania Garaiko probintzian zegoen Magontiacumetik (egungo Mainz), Erromara bidaiatzeko (c. 1.250 Km.), baita larrialdietan ere[101]. Mansioez gain, taberna batzuek ostatua, janaria eta edaria ere eskaintzen zuten; egonaldi bateko kontu erregistratu batean, ardoak, ogiak, mandoentzako pentsuak eta prostituta baten zerbitzuak agertzen ziren[107].

Eritreako itsasoko merkataritza bideak.

Erromatar probintziek elkarren artean egiten zuten merkataritza, baina, modu berean, merkataritza mugetatik kanpo hedatzen zen Txina eta India bezalako eskualde urrunetaraino[108]. Merkantzia nagusia alea zen[109]. Txinako merkataritza batez ere lurrez egiten zen Zetaren Bidean, bitartekarien bidez; indiarren merkataritza, ordea, itsasoz ere egiten zen Egiptoko Itsaso Gorriko portuetatik. Ibilbide komertzial horietan barna, zaldia zen gaixotasunak hedatzeko bide nagusietako bat, baina abere horren menpe zeuden erromatarren hedapena eta merkataritza[110]. Merkataritzan oliba-olioa, hainbat elikagai, garuma (arrain-saltsa), esklaboak, mineralak eta metalezko objektu manufakturatuak, zuntzak eta ehunak, zura, zeramika, beirateria, marmola, papiroa, espeziak eta materia medikoa, marfila, perlak eta harribitxiak ere ibiltzen ziren[111].

Probintzia gehienak ardoa ekoizteko gai ziren arren, eskualdeko aldaerak desiragarriak ziren eta ardoa merkataritzaren funtsezko elementua zen. Ardo arruntaren eskasia arraroa zen. Erromako hornitzaile nagusiak Italiako mendebaldeko kostaldea, Galiako hegoaldea, Kreta eta Hispaniako Tarraconense eskualdeak ziren. Alexandriak, bigarren hiri garrantzitsuena, Siriako Laodizeatik eta Egeotik inportatzen zuen ardoa. Txikizkako merkataritzan, ardotan (ardogintzan) espezializatutako tabernek edo dendek ardoa saltzen zuten, eramateko pitxarrekin edo lokalean bertan hartzeko, kalitatea islatzen zuten prezioen bidez.

Langileak fullonica batean ehunak lantzen.

Pompeiako thermopolium bat, janari beroa eta edaria zerbitzatzen zuena.

Inskripzioek 268 lanbide ezberdin erregistratzen dituzte Erroman eta 85 Ponpeian[112]. Badira hainbat elkarte profesional edo gremio (collegia) okupazio mota askotarako, hala nola arrantzaleak (piscatores), gatz-merkatariak (salinatores), oliba-olioaren merkatariak (olivarii), animatzaileak (scaenici), abere-merkatariak (pecuarii), urregileak (aurifices), eskorgak (asinarii edo muliones) eta harginak (lapidarii). Batzuetan oso espezializatuak dira: Erromako collegium bat bolia eta zitrikoen zura lantzen zuten artisauetara mugatzen zen[82].

Esklaboek egindako lanak bost kategoria orokorretan banatzen dira: etxekoak, gutxienez 55 etxeko lan erregistratzen dituzten epitafioek; zerbitzu inperial edo publikoa; artisautza eta hiri-zerbitzuak; nekazaritza; eta meatzaritza. Presoek meategi edo harrobietan ematen zuten eskulanaren zati handi bat, baldintzak oso basatiak baitziren[113]. Praktikan, esklaboen eta pertsona libreen artean ez zegoen alde handirik, lanari dagokionez, eta langile gehienak analfabetoak ziren eta ez zuten trebetasun berezirik[114]. Langile arrunten kopuru handiena nekazaritzan erabiltzen zen: nekazaritza industrialaren sistema italiarrean (latifundioa), baliteke hauek gehienak esklaboak izatea, baina Inperio osoan, nekazaritza lan esklaboa teknikoki esklabo ez zeuden pertsonen mendeko beste lan mota batzuk baino garrantzi gutxiagokoa zen[115].

Ehungintzaren eta jantzien ekoizpena enplegu-iturri garrantzitsua zen. Bai ehunak, bai amaitutako jantziak, Inperioko herrien artean merkaturatzen ziren, hauen produktuek sarritan egilearen edo hiri jakin baten izena zeramatelarik, modako "etiketa" moduko zerbait[116]. Egindako jantzirik onenak negozioak zituzten pertsonek esportatzen zituzten (negotiatores edo mercatores), eta ekoizpen-zentroetako egoiliar erosoak izaten ziren[117]. Akabatutako jantziak txikizka sal zitzaketen beren merkataritza-agenteek, bezero potentzialengana joaten baitziren, edo vestiarii bidez, gehienak libertoak ziren arropa-merkatariak; edo saltzaileek kalez kale sal zitzaketen[117].. Egipton, ehungintzako ekoizleek ikastunak, soldata kobratzen zuten langile libreak eta esklaboak erabiltzen zituzten enpresa txiki oparoak zuzendu zitzaketen[118]. Arropa garbitzaileek (fullonica) eta tindategiek (coloratores) beren gremioak zituzten[119]. Centonarii gremioko langileak ziren, ehungintzan eta arropa zaharra birziklatzen espezializatuak, oihalgintzako produktu berri bihurtzeko[oh 6].

Historialari ekonomikoak ez datoz bat Inperioaren garaiko barne produktu gordinaren kalkuluetan[122]. 14., 100. eta 150. lagin-urteetan, biztanleko BPGaren estimazioak 166 eta 380 HS artekoak dira. Italiako per capita BPGa Inperioko gainerako herrialdeetakoa baino % 40[123]-66[124] handiagoa zen, probintzien transferentzia fiskalengatik eta eliteen errenta herrialdearen erdialdean kontzentratzeagatik. Italiari dagokionez, "zalantzarik gabe, Ponpeia, Herculano eta Erromatar Inperioko beste hiri probintzial batzuetako behe klaseek bizi maila altua izan zuten, Mendebaldeko Europan XIX. mendera arte berriro berdindu ez zena"[125].

Scheidel-Friesen eredu ekonomikoan, Inperioak sortutako urteko guztizko diru-sarrerak 20.000 milioi HS ingurukoak ziren, eta horietatik % 5 inguru administrazio zentralak eta tokiko administrazioak ustiatzen zuten. Errentaren banaketa handiena zuten % 1,5 etxe-unitateek diru-sarreren % 20 inguru biltzen zuten. Beste % 20 biztanleriaren % 10 ingururentzat izan zen, elitetzat har ez daitekeen klase ertaineko populazioarentzat. Gainerako "gehiengoak" diru-sarrera guztien erdia baino gehiago ekoizten zuen, baina biziraupenetik gertu bizi zen[126]. Eliteak, populazio osoaren % 1,2 eta % 2,7 artean osatzen zuen, eta klase ertainak, berriz, "bizi-maila apal eta erosoak zituen, baina ez muturreko aberastasuna, % 6-12ra igotzen zen (...) eta gehienak biziraupenaren inguruan bizi ziren"[127].

Antonino Pio (138-161), togarekin (Hermitage Museoa).

Antzinako Erromako gurtza inperialak enperadoreak eta haien familietako kide batzuk Estatu erromatarraren jainkozko autoritatearekin (auctoritas) identifikatzen zituen. Apoteosiaren erritoak (consecratio ere esaten zaio) hildako enperadorearen jainko bihurtzea esan nahi zuen, eta herriaren aita gisa zuen papera aitortzen zuen, bere seme-alabek ohoratutako pater familias edo manes kontzeptuaren antzera[134].

Enperadorearen nagusitasuna, zenbait kargu errepublikarren hainbat botere jakinen sendotasunean oinarritzen zen, hala nola, plebeioen tribunoen bortxaezintasuna eta zentsoreen autoritatea erromatar gizartearen hierarkia manipulatzeko[135]. Enperadorea, pontifex maximus bezala, agintari erlijioso zentrala ere bihurtu zen, eta gerra deklaratzeko, itunak berresteko eta atzerriko buruzagiekin negoziatzeko eskubidea zentralizatu zuen[136]. Funtzio hauek argi eta garbi definituta zeuden Printzerrian, baina, denborarekin, enperadorearen botereak ez ziren hain konstituzionalak eta bai, ordea, monarkikoagoak, eta Dominatuaren sistema ezarri zen arte[137].

Enperadorea zen politikaren eta erabakiak hartzearen arloko autoritate gorena, baina Printzealdiaren hasieran espero zen Enperadorearengandik edonolako gizabanakoengana iristea eta arazo ofizialei eta eskaerei pertsonalki erantzutea. Bere inguruan burokrazia bat sortu zen pixkanaka[138]. Julio-Klaudiotar enperadoreek aholkularien gorputz informal bat zuten, senatari eta zaldunak (equites) ez ezik, konfiantzazko esklabo eta libertoak ere biltzen zituena[139]. Neronen ondoren, azken hauen eragin estraofiziala susmagarritzat hartu zen, eta enperadorearen kontseilua (consilium) izendapen ofizialaren xede bihurtu zen, gardentasun handiagoaren mesedetan[140]. Senatuak eztabaida politikoetan ahots kantaria Antoninotar dinastiaren amaieraraino eraman zuen arren, zaldikoek gero eta paper garrantzitsuagoa bete zuten consiliumean[141]. Enperadorearen familiako emakumeek sarritan zuzenean esku hartzen zuten beren erabakietan. Plotinak eragina izan zuen Trajano senarrarengan eta Hadriano ondorengoarengan. Haren eragina gai ofizialei buruzko gutunak argitaratuz iragartzen zen, enperadorea bere agintea erabiltzean arrazoizkoa zela eta bere herriari entzuten ziola adierazteko[142].

Beste pertsona batzuk enperadorearengana sarbidea izan zezaketen eguneroko harreran (salutatio), bezero batek bere patroiari egiten zion omenaldi tradizionalaren bilakaeran, jauregian egindako oturuntza publikoetan eta zeremonia erlijiosoetan. Herri xeheak, sarbide hori ez zeukanak, taldean adieraz zezakeen bere onespena edo higuin orokorra esparru handietan egindako jokoetan[143][144]. IV. mendean, hiriguneen gainbeherarekin, enperadore kristauak ebazpen orokorrak ematen zituzten eta jada banakako eskaerei erantzuten ez zieten urruneko irudi bihurtu ziren[145].

Senatuak enperadorearen borondatea hausteko hilketa eta matxinada irekia baino askoz gehiago egin ezin bazituen ere, Printzealdiaren garaki osoan beren zentraltasun politiko sinbolikoa mantentzeko, Augustoren errformetatik eta berandugao gerftatu zen Lau Enperadoreen Urte zurrunbilotsu hartatik bizirik ateratzea lortu zuen.[146] Senatuak enperadorearen gobernua legitimatzen zuen, eta honek senatarien esperientzia behar zuen legatu (legati) gisa, jeneral, diplomatiko eta administratzaile postuetan jarduteko[42]. Karrera arrakastatsu batek lehia eskatzen zuen administrari gisa eta enperadorearen edo, denborarekin, enperadore batzuen mesedeaz gozatzea[147].

Enperadore baten boterearen eta agintearen iturri praktikoa armada zen. Legionarioek altxor inperialetik kobratzen zuten eta enperadorearekiko leialtasunaren urteroko zin militarra egiten zuten (sacramentum)[148]. Enperadore baten heriotzak ziurgabetasun eta krisi garai erabakigarri batera eramaten zuen. Enperadore gehienek oinordeko bat aukeratu zutela adierazten zuten, normalean gertuko senide bat edo adopziozko oinordeko bat. Enperadore berriak bere estatusaren eta autoritatearen aitorpen azkar bat bilatu behar zuen panorama politikoa egonkortzeko. Enperadore batek ere ezin zuen bizirautea espero, are gutxiago erreinatzea, Pretoriar Guardiaren eta legioen leialtasunik gabe. Leialtasuna ziurtatzeko, enperadore batzuek donativuma ordaindu zuten, diru-saria. Teorian, Senatuak enperadore berria aukeratzeko eskubidea zuen, baina armadaren edo pretoriarren gorespena kontuan hartuta egiten zuen[144].

Erromatar legionarioak Trajanoren zutabean.

Armadaren aginte gorena enperadoreari zegokion. Probintzietan, gobernadore probintzialari zegokion agintea (baina hau, aldi berean, enperadorearen menpe zegoen, nahi zuenean baztertu zezakeena), aldi baterako enperadoreak ere bere gain har zezakeelarik. Legioen kopurua garai inperial osoan aldatu zen, gehienezko kopurua hogeita hamarretik gertu zegoelarik.

Zaldun eta senatarien klase altuak armadatik pixkanaka desagertu ziren, eta legioak hiritarren artean errekrutatu behar ziren, lehenik Italian eta gero, aoika, kantonatuta zeuden probintzietan (mauroak, traziarrak eta batez ere iliriarrak nabarmendu ziren), honela, Hadrianoz geroztik, erreklutamendua, ia soilik, legioa zerbitzatzen zen probintzietan egin zen; azkenik, mertzenarioetara jo zen. Proletarioen sarrerarekin armada profesionalizatu egin zen, soldadu hauek matxinada eta arpilaketarako erraztasun gehiago zuten arren. Igoerak merituengatik, mesedeengatik edo diruagatik irabazten ziren. Zerbitzu-epea luzatuz joan zen pixkanaka, eta ez ziren salbuespenezkoak hogeita hamar urte edo gehiagoko zerbitzuak; horren ondoren, sari ekonomikoa, herritartasuna eta pribilegioak lortzen ziren, hala nola, udal-kargu batzuk eskuratzea.

Legioak armategiak (armamentos) eta fabrikazio eta konponketa tailerrak zituen. Soldaduek soldata bat jasotzen zuten, inperioko dohainak, tronurako sarrera berria ospatzeko diru-oparia, jaiak edo matxinadak, opariak (stillaturae) eta gerrako harrapakina zirela eta. Eguneroko janari anoa hazten joan zen, eta garia, gatza, ardoa, ozpina, haragi freskoa eta haragi gazia ematen zitzaion.

Kanpalekuak plaza indartsu bihurtu ziren. Harresiak eta dorreak zituzten, eta barrutik lau zatitan banatzen ziren, bi bide perpendikularrez markatuak. Bainugela, bilera-gela, kaperak, bulegoak, kartzela, ospitalea eta biltegiak zituzten. Merkatariak, artistak, prostitutak eta beste batzuk beren inguruetara joaten ziren eta hiri-pilaketak eratzen ziren, eta kanpoko auzoak hazten ziren biztanle zibilentzat (canabae), bainu-etxeekin, anfiteatroekin eta beste eraikin publiko batzuekin. Inguruko lurrak ganadurako larre gisa erabiltzen ziren, eta horiek inguruko nekazariei alokatzen zitzaizkien.

Trirreme erromatar baten mosaikoa.

Lehen gerra punikoan, itsas armada masiboki hedatu zen eta berebiziko garrantzia izan zuen erromatarren garaipenean eta Erromatar Errepublika Mediterraneoko nagusitasunean. K.a. II mendearen lehen erdian, Erromak, Kartago suntsitu eta Mediterraneo ekialdeko erresuma helenistikoak azpiratu zituen, Mare Nostrum deitu zuten barneko itsasoko ertz guztien erabateko nagusitasuna lortuz. Erromatar flotek paper garrantzitsua izan zuten berriz ere K.a. I. mendean "piraten" aurkako gerretan eta Errepublikaren erorketa eragin zuten gerra zibiletan, hauen kanpainak Mediterraneoan barrena hedatu zirelarik. K.a. 31. urtean, Aktiumgo guduak gerra zibilei amaiera eman zien, Augustoren azken garaipenarekin eta Erromatar Inperioaren ezarpenarekin.

Inperio garaian, Mediterraneoa «erromatar laku» baketsua izan zen, itsas aurkaririk ez zegoelako, eta ontzidia, gehienbat, patruilatzera eta garraio-lanetara mugatu zen.

Hala ere, Inperioaren mugetan, konkista berrietan edo, gero eta gehiago, barbaroen inbasioen aurkako defentsan, erromatar flotak erabat inplikatu ziren. III. mendean Inperioaren gainbehera sentitu zen itsas armadan, eta bere eraginkortasuna murriztua geratu zen, bai tamainari bai borrokarako gaitasunari dagokienez. Inperioaren mugen aurkako herri barbaroen ondoz ondoko olatuetan,batez ere, ipar eta ekialdeko lurreko mugak erasotzen zituztenez, itsasoko armadak bigarren mailako papera baino ezin izan zuen bete. V. mendearen hasieran, inperioaren mugak hautsi egin ziren, eta laster agertu ziren erresuma barbaroak mendebaldeko Mediterraneoaren ertzetan. Horietako batek, bandalo herriak, flota propio bat sortu zuen eta Mediterraneoko kostaldeak eraso zituen, baita Erroma arpilatu ere. Bitartean, erromatar flota gutxituak ez zen erresistentzia eskaintzeko gai izan. Mendebaldeko Erromatar Inperioak kolapsatu egin zuen V. mendean eta ondoren Ekialdeko Erromatar Inperio iraunkorreko erromatar armadari Bizantziar Armada esaten diote historialariek.

Anexionatutako lurralde bat erromatar probintzia bihurtzen zen hiru urratseko prozesu batean: hirien erregistro bat egiten zen, biztanleriaren errolda eta lurraren neurketa. Gainera, gobernuak jaiotza eta heriotzen, higiezinen transakzioen, zergen eta prozedura juridikoen erregistro bat zeraman[149]. I. eta II. mendeetan, gobernu zentralak 160 funtzionario inguru bidaltzen zituen urtero Italiatik kanpo gobernatzera. Funtzionario hauen artean, gobernadore erromatarrak zeuden: Erroman aukeratutako magistratuak, erromatar herriaren izenean, probintzia senatorialak gobernatzen zituztenak; edo gobernadoreak, normalean zaldunen gizarte-mailakoak, inperiuma probintzia inperialetan, batez ere Erromatar Egipton, enperadorearen izenean gauzatzen zutenak[150]. Gobernadore batek gobernatzen zuen herriarentzat irisgarri izan behar zuen, baina hainbat eginkizun beste norbaiten eskutan utzi zitzakeen. Hala ere, langile gutxi zituen: laguntzaile ofizialak (apparitors), liktoreak, heraldoak, mezulariak, eskribak eta bizkartzainak barne; legatuak, zibilak zein militarrak, normalean zaldunak eta adin eta esperientzia desberdineko lagunak, estraofizialki laguntzen ziotenak[151].

Beste funtzionario batzuk gobernuaren finantzetako ikuskatzaile izendatzen zituzten. Erantzukizun fiskala justiziatik eta administraziotik bereiztea inperioaren garaiko erreforma izan zen. Errepublikapean, gobernadore probintzialek eta zerga-biltzaileek askatasun handiagoz ustiatu ahal zituzten tokiko herriak euren mesederako[152]. Prokuradore zaldunek, jatorrian "judizioz kanpoko eta Konstituzioz kanpoko" agintea zutenak, estatuaren ondasunak eta enperadorearen jabetza pertsonal zabala (res privata) kudeatzen zituzten[151]. Gobernu erromatarreko funtzionario kopuru urria zela eta, lege auzi batean edo zigor kasu batean laguntza behar zuen probintziar batek kargu ofizialen bat egozten zitzaion edozein erromatar abtengana jo zezakeen, izan prokuradore edo ofizial militarra, zenturioi batetik hasi eta polizia militar xumeraino (Stationarius)[151][153].

Papiroak dituen gizon baten erretratua, Ponpeion.

Erromatar auzitegiek jatorrizko eskumena zuten erromatar hiritarrek inperio osoan zituzten auzietan, baina funtzionario judizial gutxiegi zeuden erromatar zuzenbidea probintzietan uniformeki ezartzeko. Ekialdeko Inperioaren zati gehienek jadanik bazituzten lege-kode eta prozedura juridikoak. Oro har, politika erromatarra zen mos regionis ("eskualdeko tradizioa" edo "bertako legea") errespetatzea eta tokiko legeak aurrekari juridiko eta gizarte-egonkortasunaren iturri gisa hartzea[154]. Uste zen erromatar eta tokiko zuzenbidearen bateragarritasunak azpian ius gentium bat islatzen zuela, "jendeen zuzenbidea" edo nazioarteko zuzenbidea, gizarte guztien artean komuna eta ohikoa dena. Zuzenbide probintzialaren berezitasunak erromatar lege edo ohiturarekin kontraesanean baldin bazeuden, auzitegi erromatarrek apelazioak entzuten zituzten, eta enperadoreak erabaki bat hartzeko azken aginpidea izaten zuen[154].

Mendebaldean, legea oso modu lokalizatuan edo tribalean administratu zen, eta jabetza pribatuko eskubideak erromatarren garaiko berritasuna izan zen kasu askotan, batez ere herri zelten artean. Erromatar zuzenbideak erraztu egin zuen erromatar elite batek aberastasuna eskuratzea, hiritar gisa zituzten pribilegio berriak onuragarriak zirela uste baitzuen. Hiritartasun unibertsala Inperioko biztanle libre guztietara zabaldu zenean, 212an, erromatar zuzenbidea uniformeki aplikatu behar izan zen, hiritarrak ez zirenei aplikatu zitzaizkien tokiko lege-kodeak ordezkatuz. Dioklezianok, III. mendeko krisiaren ondoren, Inperioa egonkortzeko egin zituen ahaleginetan, bi lege bilduma garrantzitsu sartu zituen, lau urtetan, Codex Gregorianus eta Codex Hermogenianus, probintzietako administratzaileak arau juridiko koherenteak ezartzen gidatzeko[155].

Erromatar zuzenbidea Mendebaldeko Europa osoan erabiltzeak eragin handia izan zuen mendebaldeko tradizio juridikoan, eta horren isla izan zen latinezko terminologia juridikoa oraindik erabiltzen delaegungo zuzenbidean.

Inperioaren mendeko fiskalitatea Inperioaren produktu gordinaren % 5 inguru zen[156]. Partikularrek ordaindutako ohiko zerga-tasa % 2tik % 5era bitartekoa zen[157]. Zerga-kodea "nahasgarria" zen, zuzeneko eta zeharkako zergen sistema konplexua zuelako, batzuk eskudirutan ordainduak eta beste batzuk produktuetan. Zergak probintzia batekoak edo jabetza mota batekoak izan zitezkeen, hala nola arrantzarena edo gatza lurruntzeko urmaelena, eta indarrean egon zitezkeen denbora mugatu batez[158]. Zergen bilketa armada mantentzeko beharrak justifikatzen zuen[39][159], eta zergadunek batzuetan diru-itzulketa bat lortzen zuten armadak harrapakina eskuratzen bazuen[159]. Diru gutxiago zuten zonetako gauzazko zergak onartzen ziren, batez ere armadaren kanpamentuei aleak edo ondasunak eman ziezazkieketenak[104].

Zuzeneko zergen bidezko diru-sarreren iturri nagusia gizabanakoak ziren, kapitazio-zerga bat eta beren lurren gaineko zerga bat ordaintzen baitzituzten, beren ekoizpenaren edo ekoizpen-ahalmenaren gaineko zerga gisa interpretatuta[157]. Salbuespen jakin batzuk izateko eskubidea zuten pertsonek inprimaki osagarriak aurkez zitzaketen; adibidez, nekazari egiptoarrek, Niloko ur-goraldien arabera, alorrak lugorri eta zergetatik salbuetsita bezala erregistra zitzaketen. Betebehar fiskalak erroldaren bidez zehazten ziren. Erroldaren arabera, familia-buru bakoitza bera buru zuen funtzionarioaren aurrean agertu behar zen, eta bere familiaren zenbaketa bat eman behar zuen, bai eta zituen eta nekazaritzarako edo bizitzeko egokiak ziren jabetzen zerrenda bat ere[160].

Zeharkako zergen diru-iturri garrantzitsu bat portoria zen, aduanak eta inportazioen eta esportazioen gaineko bidesariak, baita probintzien artean ere[157]. Esklaboen merkataritza zerga bereziekin zergapetzen zen. Bere agintaldiaren amaiera aldera, Augustok esklaboen salmentaren gaineko % 4ko zerga ezarri zuen, Neronek eroslearengandik merkatariei eman ziena, eta hauek prezioak igo egin zituzten. Esklabo bat askatzen zuen jabeak "askatasun zerga" ordaintzen zuen, balioaren % 5ean kalkulatua, vicesima libertates izeneko zerga[157].

Oinordetza-zerga bat, % 5ekoa, erromatar hiritarrek ondare jakin baten gainetik beren hurbileko familiako kide ez zen edonori jabetzak uzten zizkiotenean kobratzen zen. Oinordetza-zergaren eta enkanteen gaineko % 1eko zergaren ondoriozko diru-sarrerak beteranoen pentsio-funtsera bideratzen zen (aerarium militare)[157].

Zerga baxuek erromatar aristokraziaren aberastasuna handitzen laguntzen zuten, gobernu zentralaren diru-sarrerak berdindu edo gainditzen zituena. Batzuetan, enperadore batek bere altxorra berrezartzen zuen "superaberatsen" jabetzak konfiskatuz, baina ondorengo aldian, aberatsen zergak ordaintzeko erresistentzia izan zen Inperioaren kolapsoan lagundu zuten faktoreetako bat[39].

Gaio legelariaren arabera, zuzenbide erromatarreko pertsonen arteko bereizketa nagusia hiritar askeen (liberi) eta esklaboen (servi) artekoa zen.[171] Hiritar libreen estatus legala oraindik ere zehaztu liteke herritarren arabera. Inperioaren hasieran, gizon kopuru mugatu batek bakarrik zuen erromatar hiritartasunerako eskubide osoa, eta horrek botoa ematea, hauteskundeetara aurkeztea eta apaiz ordenatuak izatea ahalbidetzen zien. Hiritar gehienek eskubide mugatuak baino ez zituzten, baina legezko babeserako eskubidea zuten, baita hiritartasuna ez zutenei debekatuta zeuden beste pribilegio batzuk ere. Inperioaren barruan bizi ziren baina hiritartzat hartzen ez ziren gizon libreak peregrinus ziren, «ez-erromatartzat» hartzen zirenak[172]. 212an, Karakalaren Ediktuaren bidez, enperadoreak hiritartasun eskubidea inperioko biztanle guztiengana hedatu zuen, hiritarrak eta ez-hiritarrak bereizten zituzten lege guztiak ezeztatuz[173].

Douggako mosaikoa, Tunisian, II. mendea. Bi esklabo daude irudian, ardo pitxarrak eramaten, esklaboen artean ohikoak ziren arropekin eta begizkoaren aurkako kutun batekin lepoaren inguruan.

Augustoren garaian, Italian bizi zirenen % 35 inguru esklabo ziren[174] . Esklabotza erakunde konplexua eta ekonomikoki praktikoa zen, Erromako gizarte-egiturari eusten ziona, industria eta nekazaritza haren mende baitzeuden.[175] Hirietan, esklaboek lanbide desberdinak izan zitzaketen, irakasleak, medikuak, sukaldariak eta kontulariak barne, nahiz eta gehienek kalifikazio gutxiko lanak bakarrik egiten zituzten. Italiatik kanpo, esklaboak biztanleriaren % 10-20 ziren batez beste[176]. Esklabotza III. eta IV. mendeetan gutxitu zen arren, Erromako gizartearen zati integrala izaten jarraitu zuen V. mendera arte, VI eta VII. mendeetan pixkanaka desagertuz. Hiriguneen gainbeherarekin eta sistema ekonomiko konplexuaren desintegrazioarekin batera gertatu zen hori.[177]

Erromatarren esklabotza ez zen arraza-diskriminazioan oinarritu.[178][179] Errepublikaren hedapenean, esklabotza orokortu zen garaian, esklaboen iturri nagusia etnia desberdinetako gerrako presoak izan ziren. Greziaren konkistak esklabo asko ekarri zituen Erromara, oso ondo kalifikatuak eta heziak. Esklaboak ere saldu ahal izango ziren merkatuetan eta, batzuetan, piratek jandea bahitu eta saltzen zuten. Esklaboen beste iturri batzuen artean, abandonatutako haurrak eta pobreenek euren burua esklabo bihurtzea ziren.[180] Vernak (vernae) ama esklabo batetik jaiotako haurrak ziren, beren jabeen etxean jaio eta hazten zirenak. Babes juridiko berezirik ez bazuten ere, gizarteak gaizki ikusten zuen tratu txarrak ematea edo ez zaintzea, familiaren zatitzat hartzen baitzituzten, eta familiako gizon libreen seme-alabak ere izan zitezkeelako.[181][182][183]

Esklabotzari buruzko legeria nahiko konplexua zen.[184] Erromatar zuzenbidearen arabera, esklaboak jabetzatzat hartzen ziren eta ez zuten nortasun juridikorik. Esklabo bati herritarrei debekatutako gorputz-zigorrak ezar zekizkioken, hala nola sexu-esplotazioa, tortura eta exekuzioa. Legeari dagokionez, esklabo bat ezin zen «bortxatu», bortxaketa pertsona askeen gainean bakarrik egin zitekeelako; jabeak esklabo baten bortxatzailea salatu zezakeen kalte materialengatik[185][186]. Esklaboek ez zuten ezkontzeko eskubiderik, nahiz eta batzuetan elkarketak onartzen ziren eta biak askatuz gero ezkondu ahal izaten ziren[187]. Teknikoki, esklabo batek ezin zuen jabetzarik izan[188], nahiz eta negozioak egiten zituen esklabo batek funts edo kontu indibidual (berezi) bat eskura zezakeen, libreki eskura zezakeena. Honen terminoak aldatu egin ziren jabearen eta esklaboaren arteko konfiantza-harremanaren arabera. Negozioetarako gai den esklabo batek autonomia handia izan zezakeen enpresak eta beste esklabo batzuk administratzeko[189]. Egoitza edo tailer baten barruan, esklaboen artean hierarkia bat izatea ohikoa zen, eta esklabo horietako batek gainerakoak gidatzen zituen[190]. Esklabo arrakastatsuek nahikoa diru metatu zezaketen askatasuna erosteko edo emandako zerbitzuengatik askatuak izateko. Emantzipazioa (esklaboen askapena) hain ohikoa bihurtu zen, ezen, K.a. II mendearen hasieran, lege batek mugatu egin baitzuen jabe batek aska zitzakeen esklaboen kopurua.[191]

Esklabuen gerren ondorioz (K.a. 131-71), legeriak esklaboen matxinaden mehatxua murrizten saiatu zen, lantaldeen tamaina mugatuz eta iheslarien aurka eginez[192]. Mendeetan zehar, esklaboek gero eta lege-babes handiagoa lortu zuten, ugazaben aurkako karguak aurkezteko eskubidea barne. Erosketa-kontratu batek esklabo baten prestazioa saihets zezakeen, prostituta gehienak esklaboak baitziren.[193] Eunuko esklaboen salerosketaren hazkundeak, Mendebaldeko mendearen amaieran, esklabo bat bere borondatearen aurka zikiratzea debekatzen zuen legeria sustatu zuen.[194]

Polis grekoek ez bezala, Erromak esklabo askatuak hiritar bihurtzea ahalbidetu zuen, baita botoa emateko eskubidea izanda ere[195]. Libertas lortzen zuen esklabo bati liberto (libertus; «pertsona liberatua») esaten zioten, eta bere lehengo ugazabarekin lotzen zen, patroia zena (patronus). Hala ere, bi aldeek legezko betebeharrak izaten jarraitzen zuten. Libertoen klase soziala "libertino" (libertini) bezala ezagutua izan zen, geroago liberto eta libertino (libertinus) terminoak berdin erabili ziren arren[196]. Libertino batek ezin zuen kargurik bete administrazio publikoan edo Estatuko apaizgoan, nahiz eta apaizgoa egin zezakeen kultu inperialean. Liberto bat ezin zen senatu-ordenako familia bateko emakume batekin ezkondu, ezta familia horretako kide izan ere, nahiz eta inperioaren hasieran libertoak administrazioko postu garrantzitsuetan egon.[197]

I. mendeko brontzezko eskultura bat. Emakume bat irakurtzen ikus daiteke bertan.

Antzinako Erromako emakume asko hiritarrak ziren, ez hiritarrek edota esklaboek ez zuten pribilegio eta babes juridikoekin. Hala ere, erromatar gizartea patriarkala zen, eta emakumeek ez zuten bozkatzeko, herri-karguan edo armadan parte hartzeko eskubiderik.[198] Baina emakumeek jarduera politikoetan indar zuzena ez zuten arren, goi-mailako familiakoek negoziazio pribatuen bidez eragina izan zezaketen.[199] [200] Errepublikan zenbait emakume eredugarriak izan ziren, hala nola, Kornelia Afrikarra, Grako anaien ama, eta Fulvia, txanpon erromatarretan azaldu zen lehen emakumea. Inperio garaian, enperadorearen familiako emakumeek botere politiko handia lor zezaketen, eta sarritan artean eta txanpon ofizialetan irudikatzen zituzten.[201]

Gizonezkoekin gertatzen den bezala, goi mailako emakumeen bizitza eta usadioen erregistroek behe mailakoenak estaltzen dituzte. Latinezko literaturan emakumeen eguneroko bizitzari buruzko egoerak azaltzen dira, beti ere, gizonekoen begietatik ikusita.

Aciliaren sarkofagoa, patrizioekin. Hauek ziren ordenarik gorena.

Erromatar Inperioaren testuinguruan, ordo (pluralean, ordine) klase aristokratiko esan nahi du. Errolden helburuetako bat pertsona jakin baten ordena zehaztea zen. Erroman, estatus altuena zuten bi ordenak senatu-ordena (ordo senatorius) eta zalduen ordena (ordo equester) ziren. Erromatik kanpo, dekurioiak (ordo decurionum) tokiko aristokraziaren ordezkari ziren. Ordena familia osoari aplikatzen zitzaion, hau da, senatu-ordena, kasu, senatari izateko eskubide zeun gizonezkoari zein bere senitarteei. «Senatari» kargua ez zen hautapenezko kargu bat. Hiritar bat Senatuan onartua izango zen, hautatua izan eta magistratu gisa gutxienez aldi batez jardun ondoren. Senatari batek ere gutxienez milioi bat sestertzioko aberastasuna izan behar zuen[202][203]. Senatuaren agindua betetzen zuten gizon guztiek ez zuten Senatuko eserleku bat onartuko, Erroman egoitza behar zuelako. Senatuak 600 eserleku zituenez, enperadoreek izendapen zuzenaren bidez betetzen zituzten hutsik zeuden eserlekuak[204]. Senatari baten semea senatuaren ordenekoa zen legitimoki, nahiz eta bere merezimenduengatik kalifikatu behar zuen senatuan onartua izateko. Senatariak kanporatuak izan zitezkeen jokabide moralaren arauak hausteagatik; adibidez, ezin ziren emakume liberta batekin ezkondu edo joku publikoetan borrokatu[205]. Neronen garaian, senatariak nagusiki Erromatik eta Italiako beste alde batzuetatik zetozen, iberiar penintsulatik eta Frantziako hegoaldetik zetozen beste talde batzuekin. Vespasianoren agintaldian, ekialdeko probintzietako senatariak batzen hasi ziren[206]. Severar leinuaren garaian, italiarrak senatuaren erdia baino gutxiago ziren[207].

Erromatar senatari kargua kargu gorena zen eta ibilbide politikoaren gailurtzat hartzen zen (cursus publicus). Hala ere, zaldun-ordenako kideek, kasu askotan, aberastasun eta botere handiagoa zuten. Ordenarako onarpenaren irizpidea pertsona baten aberastasuna eta jabetzak ziren, zentsu-balioespen baten bidez 400.000 sestertzio eta gutxienez hiru belaunaldi jaiotza libre kalifikatzen zituena[208]. Eques-ek aurrera egiten zuten karrera militar batean (tres militiae), administrazio inperialeko prefektu eta fiskal bihurtzeko helburuarekin[209][210].

Probintzietako gizonen ordenetan sartzeak, inperio goiztiarrean izan zen mugikortasun soziala agerian uzten du. Aristokrazia erromatarra lehian oinarritzen zen eta, geroko europar noblezian ez bezala, familia erromatar batek ezin zion bere estatusari eutsi titulu edo lurren herentziaren bidez bakarrik[211][212]. Goragoko aginduetara onartu izanak pribilegioak eta prestigioa ez ezik, hainbat erantzukizun ere ekarri zituen. Estatutuari eusteak gastu pertsonal handiak eskatzen zituen, erromatar hirietako obra publikoen, ekitaldien eta zerbitzuen finantziazioa bertako herritar nabarmenenen ardurapean baitzegoen, eta ez bildutako zergen kontura, horiek batez ere armada finantzatzera bideratuta baitzeuden[213].

Cum manum ezkontzaren forma arkaikoa, zeinaren bidez emakumea senarraren autoritatearen menpe baitzegoen, erabilerarik gabe geratu zen inperio garaian. Emakume erromatar ezkondu batek ezkontzara eramaten zituen ondasunen jabe izaten jarraitzen zuen. Teknikoki, senarraren egoitzara joan ondoren ere, oraindik aitaren agindupean zegoen, eta aita hiltzen zenean bakarrik emantzipatzen zen legez[214]. Printzipio honek emakume erromatarraren independentzia maila erlatiboa erakusten du, antzinako beste kultura batzuekin alderatuta eta Aro Modernora arte[215]. Emakume erromatarrak lege kontuetan aitaren aurrean erantzun behar izaten bazuen ere, berak libre zuen eguneroko bizitza gobernatzea, eta senarrak ez zuen legezko botererik harengan[216][217]. Behin bakarrik ezkondu izana harrotasun sozialeko kontua bazen ere, dibortzioari edo ezkontza berriari buruzko estigma soziala ia ez zen existitzen[218].

Epidemiak ohikoak ziren antzinako munduan, eta Erromatar Inperioko noizbehinkako pandemiek milioika pertsona hil zituzten. Biztanleria erromatarra ez zen osasuntsua. Biztanleriaren % 20 inguru – ehuneko handi bat antzinatasunaren estandarrentzat – ehunka hirietako batean bizi zen, eta Erroma zen, milioi bat biztanleko populazio estimatuarekin, handiena. Hiriak "hustubide demografikoa" ziren, baita garairik onenetan ere. Heriotza-tasak jaiotza-tasa gainditzen zuen, eta biztanle berrien etengabeko immigrazioa behar zen hiri-biztanleriari eusteko. Bataz besteko bizi-itxaropena hogei urte ingurukoa zen, eta agian haurren erdia baino gehiago helduarora iritsi aurretik hiltzen zen. Hiri-populazio trinkoak eta osasun-baldintza eskasek gaixotasunak izateko arriskua eragiten zuten. Erromatar Inperioko lurralde zabalen arteko lehorreko eta itsasoko konektibitatearen ondorioz, gaixotasun infekziosoak eskualde batetik bestera erraz eta azkar transferitzen ziren, gizarte txikiagoetan eta geografikoki mugatuagoetan baino. Aberatsak ez ziren gaitzeekiko immuneak. Badakigu Marko Aurelio enperadorearen hamalau semeetatik bi iritsi zirela helduarora.[220]

Biztanleriaren batez besteko garaiera elikaduraren eta gaixotasunen eraginaren adierazle ona da. Milaka hezurduren azterketek ondorioztatu dute erromatar ertaina Italiako erromatar aurreko gizabanakoa baino baxuagoa zela, bai eta Erdi Aroko biztanlea baino.[221] Kyle Harper historialariaren ondorioa "garapen sozialean jauzi goiztiar batek atzerapauso biologikoak ekarri zituela" da.[222]

Villa Boscorealeko hiri baten margolana.

Natura-paisaia pareta bateko freskoan.

Antzinako munduan, hiri bat zibilizazioa sustatzen zuen lekutzat hartzen zen, "behar bezala diseinatuta, ordenatuta eta apainduta" zegoelako[223]. Augustok eraikuntza-programa zabal bati ekin zion Erroman, ideologia inperial berria adierazten zuten arte-erakusketa publikoak babestu zituen, eta hiria berrantolatu zuen tokiko mailan administratutako auzotan (vici), polizia-zerbitzuekin eta suhiltzaileekin. Arkitektura monumental ospetsuaren guneetako bat Campus Martius izan zen, hiriaren erdigunetik kanpo irekitako gunea, lehenago zaldi-kiroletarako eta gazteen entrenamendu fisikorako erabili zena. Augustoren Bakearen aldarea (Ara Pacis Augustae) han zegoen, Egiptotik ekarritako obelisko bat bezala, horologium (erloju astronomikoa) baten orratza (gnomon) osatzen zuena. Bere lorategi publikoekin, Campusa hiriko lekurik erakargarrienetako bat bihurtu zen bisitatzeko[224].

Augustoren hiri-berrikuntzarako programarekin eta erromatarren populazioaren hazkundearekin batera, arteetan adierazitako landa-bizitzaren nostalgia bat gertatu zen. Poesiak nekazari eta artzainen bizitza idealizatua goraipatzen zuen. Etxe barruak sarritan lorategi margotuz, iturriz, paisaiaz, landarez eta animaliez apaintzen ziren[225], batez ere hegaztiez eta itsas bizitzaz, hain zehatz irudikaturik non aditu modernoek, batzuetan, espezieen arabera identifika baititzakete[226]. Horazio poetak satirizatu zuen hiri- eta landa-balioen dikotomia hiri-saguari eta landa-saguari buruzko bere fabulan, sarritan haur-ipuin gisa berriro kontatu izan dena.

Hirigintzak eta hiriko bizimoduek greziarren eragina izan zuten hasieratik[227], eta, Ekialdeko Inperioan, erromatarren nagusitasunak izaera helenistiko handia zuten hirien tokiko garapena azkartu eta modelatu zuen. Atenas, Afrodisias, Efeso eta Gerasa bezalako hiriek hirigintzaren eta arkitekturaren zenbait alderdi aldatu zituzten, ideal inperialetara egokitzeko, eta, aldi berean, beren nortasun indibiduala eta eskualde-nagusitasuna adierazten zuten[228]. Zelta hizkuntzako herriak bizi ziren Mendebaldeko Inperioko eremuetan, Erromak, harrizko tenpluak, foroak, iturri monumentalak eta anfiteatroak zituzten hiriguneen garapena sustatu zuen, askotan, aurretik zeuden oppida izena zuten edo haietatik gertu zeuden kokaleku harresituetan[229][230]. Afrika erromatarreko urbanizazioa kostaldeko hiri greziar eta punikoetara hedatu zen[105].

Inperio osoko hirien sarea (coloniae, municipia, civitates edo, grezieraz, polis) funtsezko kohesio-indarra izan zen Pax Romanaren garaian. Propaganda inperialak I. eta II. mendeko erromatarrak animatzen zituen "bake-garaietako ohiturak ezartzera"[223][231]. Clifford Ando klasizistak adierazi duen bezala[232]:

Tertuliano polemista kristauak berak ere adierazi zuen II. mendearen amaierako mundua aurreko garaietan baino ordenatuagoa eta kultuagoa izan zela: "Nonahi daude etxeak, nonahi jendea, nonahi res publica, komunitatea, nonahi bizitza"[233]. Hirien eta gizalegezko bizitzaren gainbehera, IV. mendean, klase aberatsek obra publikoak babestu ezin izan zituztenean edo nahi izan ez zituztenean, Inperioaren berehalako desegitearen adierazgarri izan zen[234].

Ikuspegi praktikoago batean, gobernu zentralak nekazaritza babesteko interes aktiboa izan zuen[235]. Elikagaiak ekoiztea zen lurraren erabileraren lehentasun nagusia[236]. Nekazaritza-ustiategi handiek (latifundium) eskala-ekonomia bat lortzen zuten, hiri-bizitzari eta lanaren banaketa espezializatuari eusten ziona[235]. Nekazari txikiek tokiko merkatuak garatu zituzten hirietan eta merkataritza-guneetan. Nekazaritza-teknikak, laboreen errotazioa eta hazkuntza selektiboa kasu, Inperio osoan zehar hedatu ziren, eta labore berriak sartu ziren probintzia batetik bestera, ilarrak eta aza Britanian sartu ziren bezala[237].

Ogi-salmenta postua, pintura mural batean.

Erromako hirirako elikagai-hornidura eskuragarria mantentzea arazo politiko garrantzitsua bihurtu zen Errepublikaren amaieran, Estatua zereal-sorospen bat ematen hasi zenean (Cura Annonae) hura jasotzeko izena ematen zuten herritarrek[235]. Erromako 200.000-250.000 gizon heldu inguruk jasotzen zuten sorospena, hau da, hilean 33 kg inguru, eta urtean 100.000 tona gari inguru, batez ere Siziliatik, Afrika iparraldetik eta Egiptotik ekarriak. Sorospenak Estatuko diru-sarreren % 15 balio zuen gutxienez[235], baina beheko klaseetako bizi-baldintzak eta familia-bizitza hobetzen zituen, eta aberatsei dirulaguntzak ematen zizkien[238], langileei aukera ematen baitzien lurjabeen lursailetan ekoitzitako ardoan eta oliba-olioan diru-sarrera gehiago gastatzeko[235]. Bandaloek Tunisia konkistatu eta garia iristeko bideak moztu zituztenean, Inperioaren gainbehera nabarmen areagotu zen[239].

Zerealen oparia balio sinbolikoa zuen ere: enperadorearen posizioa, ongile unibertsal gisa, eta herritar guztiek "konkistaren fruituak" partekatzeko duten eskubidea berresten zituen. Annonak, instalazio publikoek eta entretenimendu ikusgarriek klase baxuko erromatarren bizi-baldintza negargarriak arintzen zituzten eta gizartearen ezinegona apaltzen zuten. Juvenal satirikoak, ordea, "ogia eta zirkua" (panem et circenses) ideian errepublikaren askatasun politikoaren galeraren ikurra ikusten zuen[240]:

Erroman, jende gehiena hainbat pisutako apartamentu-eraikinetan (insulae) bizi zen, eta sarritan suzko tranpa txikiak izaten ziren. Instalazio publikoak –hala nola termak, ur korrontedun komunak, behar bezala kokatutako konketak edo ur freskoa ematen zuten iturri landuak[230]– eta eskala handiko ikuskizunak, hala nola kuadriga-lasterketak eta gladiadore-borrokak, batez ere insulaeetan bizi zen herri xehearentzat ziren. Antzeko instalazioak eraiki ziren Inperio osoko hirietan[241], eta hobekien kontserbatutako egitura erromatarretako batzuk Espainian, Frantziako hegoaldean eta Afrikako iparraldean daude.

Erromatar villa baten maketa, gaur egungo Serbian.

Erromako familia aberatsek bi etxe edo gehiago izan ohi zituzten, etxe txiki bat (domus) eta gutxienez luxuzko etxe bat (villa) hiritik kanpo. Domusa familia bakarreko etxea zen, jabetza pribatukoa, eta bainu pribatu batez (balneum) hornituta egon zitekeen[242], baina ez zen bizitza publikotik erretiratzeko leku bat[243]. Erromako auzo batzuek etxe aberatsen kontzentrazio handiagoa erakusten duten arren, aberatsak ez ziren bereizitako enklabetan bizi. Haien etxeek ikusgarriak eta irisgarriak izan behar zuten. Atondoa harrera-gela bat zen, non paterfamilia (familiaburua) bisitekin biltzen ziren goizero, lagun aberatsetatik hasi eta karitatea jasotzen zuten mendeko pobreenetaraino. Familiako erritu erlijiosoen erdigunea ere bazen, santutegi batekin eta arbasoen irudiekin[244]. Etxeak jende asko zebilen bide publikoetan zeuden, eta kalera ematen zuten beheko solairuko espazioak denda (tabernae) gisa alokatzen ziren askotan[245]. Baratze batez gain -baratze horren ordez lorategiak jar zitezkeen-, hormen artean mugatuta zegon naturaren zati ordenatu bat eskaintzen zuen lorategi bat (peristiloa) izaten zuten etxeek[246][247].

Villa, aldiz, hiriko zalapartaren ihesa zen, eta literaturan, interes intelektual eta artistikoen (otium) bilaketa zibilizatua eta naturaren eta nekazaritza-zikloaren estimazioa orekatzen dituen bizimodua irudikatzen du[248]. Idealki, villa batek ikuspegi panoramiko bat menderatzen zuen, diseinu arkitektonikoak arreta handiz markaturik[225]. Nekazaritza lursail batean edo kostaldeko "bainuetxe hiri" batean egon zitekeen, Ponpeia eta Herkulano bezala.

Nimeseko uraren distribuzio sistema.

Akueduktuen garapenari esker, lurralde inperial osoan ura eskuragarri zegoen hirietan. Bainuetxe termalak, konplexu termal publiko handiak eta bainuetxe txiki publiko edo pribatuak eraiki ziren. Akueduktuek grabitazio bidez funtzionatzen zuten, eta gehienetan tunelen bidez egiten ziren. Berunezko hoditeria eta sifoiak ere bazituzten. Hainbat lekutan, zubi moduko akueduktu ikusgarriak eraikitzen ziren[249]. Ehunka akueduktu eraiki ziren Erromatar Inperio osoan. Horietako asko erori edo suntsitu egin dira, baina zati asko osorik daude. Zaghouan akueduktuak 92,5 km-ko luzera du. II. mendean eraiki zen Kartago hornitzeko (egungo Tunisian). Bizirik dirauten uretako zubiek Galiako Gard zubia eta Hispaniako Segoviako akueduktua hartzen dituzte. Hodi bakar luzeena, 240 km-z gaindi, Konstantinoplako Valente Akueduktuarekin lotuta dago. Luzerari dagokionez, Aqua Alsietina probintziala da lehiakidea, kostuaren eta konplexutasunaren berdina edo handiagoa, eta gutxienez zortzi hiri hartzen ditu, Napoliko eta Misenoko portu nagusiak barne; merkatarien itsas bidaiek eta erromatar itsas armadak ur gezako hornidura oso handia behar zuten[250][251].

Bathek bainu publikoak, ondoren berreraikiak, estilo modernoan.

Bainu publikoek funtzio higienikoa, soziala eta kulturala zuten. Termak eguneroko sozializazioaren erdigunea ziren lanaldiaren ondoren, afalaurreko gauean, eta gizonentzat zein emakumeentzat irekita zeuden[252]. Tradizio termala, Higia (edo Salus, bere baliokide erromatarra) eta Panazea jainkosa greziarraren gurtzarekin lotuta dago, Eskulapioren alabak, osasunaren eta garbitasunaren jainkosak, eta medikuntza hipokratikoaren gomendioekin. Ezagutzen diren erromatar bainu zaharrenak K. a. V. mendekoak dira Delos eta Olinpian, baina ezagunenak Karakalaren termak dira[253].

Terma erromatarrek gorputzaren higienea eta hidroterapia zerbitzuak ematen zituzten[254]. Aretoek bainu komunitarioak eskaintzen zituzten hiru tenperaturatan, eta zerbitzu ezberdinekin osa zitezkeen: ariketa eta entrenamendu gelak, saunak, esfoliazio gela (non azala olioekin masajeatzen zen eta ondoren, strigil bat erabiltzen zen olioa zikinkeriarekin batera kentzeko), jolas gunea edo aire zabaleko igerileku bat. Bainu termalak hipokausto beroa zuten, lurra aire beroa zerien hodiekin berotzen zuena[255]. Bainuetxe batzuek gizonentzako eta emakumeentzako instalazio bereiziak eskaintzen bazituzten ere, sexuen arteko bainu biluzi mistoa nahiko ohikoa zen. Bainu publikoak hiri kulturaren parte izan ziren probintzia guztietan, nahiz eta IV. mendearen amaieratik aurrera bainu komunitarioak bainu pribatuetara pasatzen hasi ziren[256]. Termetara higiene eta osasun arrazoiengatik joateko aholkatu zitzaien kristauei, eta ez plazeragatik[257], baina joko publikoetara ez joateko ere aholkatu zitzaien, "paganotzat" jotzen zituzten jai erlijiosoen parte baitziren[258].

Erromatar Inperioan komun edo letrina publikoak ohikoak ziren. Akueduktuetatik zetorren ura erabiltzen zuten, eta gorotza zuzenean eramaten zuten estolderiara. Erroman Cloaca Maxima izeneko eraikuntza egin zen, Inperioaren garaian ondo mantentzen zena eta gaur egun arte iruan duena. Akueduktuetatik zetorren soberan zegoen urak kaleak ureztatu eta estolderiatik ere zikinkeria eramaten zuen[259], gaixotasunak ekiditeko modu bat. Zaborraren metaketa, hala ere, arazo handi bat zen Erroma bezalako hiri handietan[260].

Arrainak eta barazkiak Erromatik gertu dagoen villa bateko mosaikoan. Gaur egun Vatikanoko Museoa ikus daiteke.

Erromako apartamentu gehienek ez zuten sukalderik, nahiz eta berogailuak maiz erabiltzen ziren[261][262]. Tabernae-k, cauponae-k, poninae-k eta thermopolia-k janari prestatuak saltzen zituzten, eta han jatea edo janaria etxera eramatea oso ohikoa zen beheko klaseen artean[263]. Klaserik aberatsenek nahiago izaten zituzten beren egoitzan erreserbatutako otorduak, normalean sukaldari bat eta sukaldeko laguntzaileak izaten zituztenak[264], edo klub pribatuetan antolatutako oturuntzetan[265].

Herritar gehienek egunero hartzen zuten kalorien % 70 zerealak eta barazkiak janda[266]. Jaortrizko erromatar prestakin nagusietako bat pulsa zen, aleez agindako ahia moduko bat. Ohinarrizko pulsa horri, barazki edota haragi zatiak, gazta edo belar usaintsuak gehitzen zioten, polentaren edo risottoaren antzeko platerak egiteko[267]. Hirietako biztanleek eta armadak nahiago izan zituzten ogi bihurtutako zerealak kontsumitu[266]. Normalean, ehotzea eta egostea dendan bertan egiten ziren. Aurelianoren agintaldian, estatua Erromako herritarrei annona banatzen hasi zen, egunero ogi, olio, ardo eta txerri anoa bat[268][269][270].

Augustoren agintaldian, urtean 77 egunetan egiten ziren ikuskizun publikoak, Marko Aurelioren erregealdirako 135ekoa zen kopurua[271]. Erromatar jai erlijiosoetako ekitaldi nagusietako bat jokoak egitea zen (ludi, "ludiko" hitzaren jatorria), bereziki zaldi eta gurdi lasterketak[272]. Latinezko testu kladikoena, plurala erabiltzen zutenean, ludi, ikuselak zituen espektakulu handi bati aritzeko da. Singularra erabiltzean, ludus, (jolasa, kirola, entrenamendua) esanahi ugari zituen, hala nola hitz-jokoak, antzerki-emanaldiak, mahai-jokoak, lehen hezkuntzako eskola eta gladiadoreen entrenamendu-eskolak, hala nola Ludus Magnus, Erromako kanpamendu horietako handiena[273][274].

Gurdi lasterketak izan ziren erromatar zirkuko lehiarik ezagunenak. Koloreen arabera egiten ziren taldeak, eta urdina eta berdea ziren ohikoenak. Ehiza-antzezpenak, atletismo-txapelketak eta errekreazio historikoak ere egin ziren[272].

Zirku jokoak (ludi circensis) zirkuetan egotien ziren, greziar hipodromoetan inspiratutako egitura luzeak. Zirkuak erromatar munduko eraikuntza erregularreko egiturarik handiena ziren[275]. Jokoen aurretik oso desfile landua egiten zen, pompa circense[276]. Lehia-ekitaldiak leku txikiagoetan ere egin ziren, hala nola anfiteatroetan eta estadioetan. Kirol modalitateen artean, greziar ereduetan oinarrituak, estadioa (lasterketa), boxeoa, borroka librea eta pancracioa zeuden[277]. Hainbat modalitate egin ziren anfiteatroaren urmael artifizailean, hala nola naumakiak eta ur-balletaren modalitate bat[278]. Antzerki-ekitaldiak (ludi scaenici) tenpluetako eskaileretan, harrizko antzoki handietan edo odeon izeneko antzoki txikietan egiten ziren[279]. Jokoak erlijio-ospakizun gisa sortu baziren ere, denborarekin erlijio-esanahia galdu egin zen, jokoaren mesedetan[280][281][282][272]. Hareetako ekitaldi eta ikuskizunen mezenasgoa tokiko eliteen esku egon zen. Kostu ekonomiko handiak izan arren, bere antolaketa prestigio eta estatus sozialaren iturri izan zen[283].

Circus Maximus-a Erromako estadiorik handiena izan zen, 150.000 ikusle inguruko audientzia potentzialarekin[284]. K.o. 80. urtean inauguratua, Koliseoa, bestetik, hiriko kirol bortitzetarako ohiko eszenatoki bihurtu zen[285], 50.000 eserleku eta 10.000 zutikako edukierarekin[284].

Anfiteatroaren banaketa fisikoak erromatar gizartearen hierarkia irudikatzen zuen: enperadorea zen haren pulpitu oparoaren buru; senatariek eta goi mailako ofizial militarrek eserlekurik onenak zituzten erreserbatuta; emakumeak ekintzatik babestuta esertzen ziren; esklaboak lekurik txarrenetan esertzen ziren, eta gainerakoak bi taldeen artean zegoen eremuan esertzen ziren[286][287][288]. Jendetzak emaitza bat eska zezakeen txistuka edo txaloka, nahiz eta enperadoreak izan azken hitza. Ikuskizunak berehala protesta politiko eta sozialen gune bihur zitezkeen, eta, batzuetan, enperadoreek indarra erabili zuten herritarrak menderatzeko[289][290]. Kasurik nabarmenetako bat 532ko Nikako Istiluak izan ziren, Justiniano I.aren armadaren esku-hartzearekin eta milaka herritarren sarraskiarekin amaitu zirenak[291][292][293][294].

Zirkuko lehiaketa arriskutsua zen, baina gidariak antzinako atleta ospetsu eta sarituenen artean zeuden[295]. Kiroleko izarretako bat Kaio Apuleio Diokles izan zen, Lusitaniakoa (egungo Portugal), 24 urtez gurdiak gidatu zituena eta 35 milioi sestertzioren irabaziak pilatu zituena[296]. Zaldiak ere nahiko ezagunak ziren, artean ospatuak eta inskripzioetan gogoratuak, askotan izenez[297][298]. Erromatar zirkuen diseinuak eboluzionatu egin zuen talde bakar batek ere abantailarik ez zuela ziurtatzeko eta talken kopurua minimizatzeko[299][300], nahiz eta ohikoak izaten jarraitu, jendetzaren gozamenerako[301][302]. Gurdi-lasterketak misteriozko aura batean bilduta zeuden, erritual ktonikoekin zuten loturagatik: zirkuko irudiak babesgarritzat edo zorte onekotzat hartzen ziren, eta gidariak sorginkeria praktikatzeaz susmagarriak izaten ziren askotan[303][304][305][306]. Gurdi lasterketek bizantziar garaian jarraitu zuten, oraindik babes inperialarekin, nahiz eta IV. eta V. mendeetan hirien gainbeheraren ondorioz desagertu egin ziren[275].

Gladiatore borrokak, Villa Borgheseko mosaiko batean.

Erromatarrek uste zuten Gladiatoreen arteko borroken jatorria hileta-jokoetan eta antzinako sakrifizioetan zegoela. Joko horietan, gerrako presoak aukeratzen omen ziren eta euren artean borrokatzera behartu, erromatar nobleen heriotzak garbitzeko. Gladiatoreen lehen borroka estilo batzuek izendapen etnikoak izan zituzten, hala nola, traziarra edo galiarra. Borroka mota horiek munus gisa klasifikatzen ziren (zerbitzuak, eskaintzak, hobekuntzak), hau da, ez iren ludi (joko erakustaldiak) gisa hartuak[307][308]. Bere berrogeigarren urteko erregealdian, Augustok gladiatoreen zortzi ikuskizun finantzatu zituen, non guztira hamar mila gizon borrokatu ziren, eta 26 ehiza-ikuskizun, non 3.500 animalia hil ziren[309][310][311][312]. Koliseoaren irekiera markatzeko, Tito enperadoreak 100 eguneko ekitaldiak eskaini zituen hondarretan, eta horietan zehar 3.000 gladiatore lehiatu ziren egun bakar batean[313][314]. Gladiatoreekiko lilura erromatarra askotan mosaiko, mural eta lanabesetan (lucernatan adibidez) egin zituzten irudietan islatzen da[309].

Gladiatore erromatarrak borrokalari trebatuak ziren eta esklaboak, kondenatuak edo boluntarioak izan zitezkeen[315]. Horrelako borrokaldietan ez zen beharrezkoa, ezta desiragarria ere, aurkaria hiltzea. Gladiatoreak trebezia handiko borrokalariak ziren, eta haien entrenamenduak denbora eta diru asko eskatzen zuen[316][317]. Bestalde, noxiiak hondarretan borrokatzera kondenatzen zituzten presoak ziren, entrenamendu gutxirekin edo batere entrenamendurik gabe, sarritan armarik gabe eta bizirauteko inolako itxaropenik gabe. Sufrimendu fisikoa eta umiliazioa justizia konpentsatzailetzat hartzen ziren [318]. Exekuzio horiek, batzuetan, anfiteatroetan, efektu bereziak sortzeko artifizio eszenikoz hornitzen zuten, birsorkuntza mitologikoak antolatzeko[319][320][321]. Tertulianok uste zuen hondarreko heriotzak giza sakrifizioaren ezkutu moduko bat besterik ez zirela[322][323][279].

Historialari modernoek ondorioztatu dute erromatarrek «bizitzaren eta heriotzaren antzerkiarekiko» plazerra zutela[324], zibilizazio honetan azaltzen zen ezaugarria eta ulertzen zailenetako bat dela[325][326]. Plinio Gazteak argudiatu zuen gladiadoreen ikuskizunak onuragarriak zirela jendearentzat, eta horiek inspiratzeko modu bat zela heriotza mespretxatzea, loriarekiko eta garaipenarekiko maitasuna adieraztean, baita esklaboen eta kriminalen gorputzean ere[327][328]. Seneka bezalako erromatar batzuek ikuskizun basati hauek kritikatu zituzten, borrokalari garaituaren adore eta duintasunean bertutea ikusi zuten arren, eta ez garailearengan[329]-hondarretan martirizatutako kristauengan aurkitzen baitu bere adierazpenik gorena-. Hala ere, martiriei buruzko literaturak berak gorputzaren sufrimenduaren deskribapen zehatzak eta luxuzkoak eskaintzen ditu[330], batzuetan fikziotik bereizi ezin den genero herrikoia bihurtuz[331][332][333][334][335][336].

Umeak pilotekin jolasean, II. mendean. Louvreko Museoan ikusgai.

Bikinien mosaikoa, Piazza Armerina.

Haur eta gazteen artean gehien egin ziren jarduerak uztaia eta tortolosak izan ziren. Haurren sarkofagoek sarritan jolasean irudikatzen zituzten. Neskek panpinekin jolasten zuten, normalean 15 eta 16 cm bitarteko luzerakoak eta zurez, terrakotaz, hezurrez edo boliz eginak[337]. Pilota jokoen artean, trigona zen faboritoetako bat, harpastumarekin batera, kirol bortitzagoa; biek trebezia eskatzen zuten. Monumentuetan eta haur literaturan, maskoten aipamena oso ohikoa zen, txoriak, katuak, ahuntzak, ardiak, untxiak eta antzarak barne[338]. Nerabezaroaren ondoren, gizonen ariketa fisikoaren zati handi bat militarra zen. Marteko zelaia, jatorrian, entrenamendu-eremu bat izan zen, non gazteek beren gerra- eta zaldi-teknikak hobetu zitzaketen. Ehiza ere denbora-pasa egokitzat jotzen zen. Plutarkoren arabera, erromatar kontserbadoreek atletismoa greziar estiloan gutxiesten zuten[339], gorputzaren perfekzioa dohainik sustatzen zuena, Neronen greziar estiloko gimnastikaren sustapena kondenatuz. Emakume batzuk gimnastikan eta dantzan entrenatu ziren. «Neskak bikinian» mosaiko ospetsuak gimnasia erritmikoarekin aldera daitezkeen jarrerak erakusten ditu.

Bi aurkariren arteko mahai-jokoak adin guztietako pertsonek jokatu zituzten. Ezagunenen artean ludus latrunculorum delakoa zegoen, aurkariek jokaldiak koordinatu eta hainbat pieza harrapatzen zituzten estrategia jokoa, eta ludus duodecim scriptorum delakoa (hamabi puntukoa), dadoekin jokatua piezak letra edo hitz lauki batean antolatzeko[340]. Ohikoa zen, halaber, backgammonaren antzekoa izan zitekeen dado-joko bat[341].

Ponpeiako Mendeurrenaren Etxea dagoen freskoa, sexu-eszena esplizitu bat erakutsiz.

Erromatar Inperioan sexu-libertimendu neurrigabearen ideia, funtsean, ondorengo interpretazio kristaua da. Egia esan, mundu greko-erromatarreko sexua neurritasuank eta gozamena kudeatzeko arteak zuzentzen zuten. Sexualitatea mos maiorum delakoaren gaietako bat zen, bizitza publiko, pribatu eta militarra gidatzen zuten arau sozialen multzoa, eta sexu-jokabidea lotsaren eta ahalkearen nozioek moderatzen zuten. Zentsore erromatarrek, pertsona bakoitzaren klase soziala zehazten zuten magistratuek, hiritartasuna kendu ahal zioten jokabide sexual desegokian parte hartzen zuten zaldizko- edo senatu-ordeneko pertsonei. Augustoren erregealdian sartutako legedi morala emakumearen jokabidea familia-balioak sustatzeko modu gisa arautzen saiatu zen. Adulterioa, errepublikan gai pribatua izan zena, delitu gisa tipifikatu zen, eta gizon baten eta emakume ezkondu baten artean gertatzen den legez kontrako sexu-ekintza (stuprum) gisa definitu.

Erromatar gizartea patriarkala zen. Maskulinotasuna bertutearen (virtus) eta autodiziplinaren idealarekin lotu zen, eta emakumeak berriz, apaltasunarekin (puductia). Erromatar erlijioak sexualitatea sustatzen zuen oparotasunaren adierazgarri gisa, praktika erlijioso edo komunekin, bizitza erotikoa edo ugalketa-osasuna indartzeko. Prostituzioa legezkoa, publikoa eta nahiko arrunta zen hirietan. Pintura edo mosaiko pornografikoak arte-bildumen artean nabarmentzen ziren, baita etxe aberats eta errespetagarrienetan ere. Homosexualitatea ez zen gaitzesgarria, eta naturaltzat jotzen zen gizonak bi sexuetako nerabeek erakartzen zituztela sentitzea, betiere gizarte-estatus apalagokoak baziren. Hala ere, hipersexualitatea gaitzesgarria zen bai gizonen artean, bai emakumeen artean.

Toga inperial bat, Serapis apaiz batek jantzia, akaso Juliano enperadorea.

Estatus sozialaz hain kontziente zen gizarte batean, erromatarren arropek eta osagarri pertsonalek berehala adierazten zuten zere mailakoa zen eta bere kideek zein etiketa erabili behar zuten pertson ahorrekin[342]. Behar bezala janztea gizarte ordenatu baten islatzat hartzen zen[343]. Toga, astuna eta ez oso praktikoa izanik ere, gizon erromatarraren janzkera nazionala zen, eta batez ere gai politikoak, erritu erlijiosoak eta gortean egoteko beharrezkoa zen[344][345]. Hala ere, erromatarren janzkera informala iluna edo koloretsua zen, eta probintzietan egunerkoan gehin ikusten ziren gizonezkoen jantziak tunika, kapa ziren eta galtzak zenbait eskualdetan[346]. Zaila da erromatarrek eguneroko bizitzan janzten zuten modua aztertzea, zuzeneko ebidentziarik ez dagoelako; izan ere, erretratuak jantzi sinbolikoekin aurkezten du pertsonaia, eta garai horretan bizirik iraun zuten oihalak bakanak dira[347][348][349].

Erromatar guztientzako oinarrizko jantzia, beren izaera edo maila soziala edozein izanik ere, mahukadun tunika soil bat zen. Luzera erabiltzailearen arabera bereizten zen: gizonezkoek altueraren erdia zuten belaunaren eta orkatilaren artean, baina soldaduenak laburragoak ziren; emakumezkoek orkatilaraino zituzten tunikak, eta neskek belauneraino. Pobreentzako eta esklaboentzako tunikak artile kardatuzkoak ziren, eta luzera lan motaren arabera zehazten zen. Tunikarik onenak artile edo lihoz eginak zeuden. Senatore edo zaldunen ordena bateko gizon batek tunika purpura bat janzten zuen nahi edo behar bazuen, bi zintarekin (clavi), eta zenbat eta dimentsio handiagoa izan, orduan eta estatus handiagoa zuen eramaileak[350].

Toga inperiala artile zuriz egina zegoen, eta, bere pisuagatik, ezin zen behar bezala jantzi laguntzarik gabe[344]. Hizlariari buruzko bere lanean, Kintilianok xehetasunez deskribatzen du nola antolatu behar dituen bere keinuak hizlari publiko batek bere tunikari dagokionez[351][345][352]. Artean, toga honela irudikatzen da askotan: puntarik luzeena oinen artean zintzilik, tolestura kurbatu bat aurrealdean (sinus-a) eta zirdin erraboiltsu bat (umbo-a) erdian.[oh 7] Mendeek aurrera egin ahala, togaren tolesdurak korapilatuagoak eta egituratuagoak bihurtu ziren, eta inperioaren amaieran, oihalak tolestura sendo bat sortu zuen bularraren inguruan[353]. Toga praetexta, bortxaezintasuna irudikatzen zuen zerrenda bioleta batekin; hamar urte bete arteko haurrek, magistratu exekutiboek eta Estatuko apaizek erabili zuten. Enperadoreari bakarrik utzi zitzaion toga purpura bat (picga toga) erabiltzen[354].

II. mendean, enperadoreak eta estatusdun gizonak palliumarekin irudikatzen ziren sarritan, gorputzaren inguruan tolestutako greziar jatorriko kapa bat, noizean behin emakumeetan ere irudikatzen zena. Tertulianok kristauen jantzi egokitzat jotzen zuen, toga ez bezala, baita alfabetatutako pertsonentzat ere, filosofoekin zuen loturagatik[355][356][357]. IV. mendearen erdialdean, toga palioak ordezkatu zuen, gizarte-batasunaren jantzi sinboliko gisa[358].

Erromatarren moda eta janzkera aldatu egin ziren denboraren poderioz[359]. Dominatuan, administrazioko soldadu eta burokraten arropa gero eta apainduagoa zen, brodatutako oihalezko marrak eta tunikei aplikatutako enblema zirkularrak zituen. Dekorazio-elementu horiek, oro har, patroi geometrikoak, landare-motibo estilizatuak eta, kasu batzuetan, animalia- edo giza irudiak izaten ziren[360]. Zetaren erabilerak gero eta ohikoagoa egin zen, eta zetazko tunikak ohikoak ziren inperioaren amaierako gortesauen artean. Erromatar gizartearen militarizazioa eta hiriko bizitza kulturalaren gainbehera janzteko ohituretan islatu ziren; toga uzteaz gain, estilo militarreko uhalen erabilera komuna bihurtu zen funtzionario publikoen artean[361].

Vibia Sabinaren erretratua.

Erretratua, nagusiki eskulturaren bidez adierazten zena, arte inperialaren formarik oparoena izan zen. Garai hartako erretratuek gazteen eta klasikoen proportzioak erabiltzen dituzte, eta geroago errealismo eta idealismo nahasketa baterantz eboluzionatzen dute[369]. Erretratu errepublikarrek verismo nabarmena izan zuten ezaugarri, baina K.a. II. mendean heroi biluziaren konbentzio grekoa hartu zen jeneral konkistatzaileak erretratatzeko. Erretratu inperialen eskulturek buru heldu edo zahar bat egin zezaketen, gorputz biluzi edo erdi biluzi leun eta gazte baten gainean, muskulatura perfektuarekin; erretratu-buru bat beste helburu batekin sortutako gorputz bati ere gehi zekiokeen[370]. Toga edo jantzi militarra jantzita, gorputzak jarduera-maila edo -eremua komunikatzen zuen, ez gizabanakoaren ezaugarriak[371].

Enperadorearen familiako emakumeak askotan jainkosak edo Pax bezalako pertsonifikazio jainkotiarrak bezala jantzita irudikatzen ziren. Pinturan egindako erretratuak ere baziren, adibidez Fayumgo momien erretratuak, Egiptoko eta Erromako tradizioak gogora ekartzen dituztenak, Inperioko teknika piktoriko errealistekin hildakoak oroitzeko. Marmolean zizelkatutako erretratuak margotu egiten ziren, eta, mendeetan zehar pintura-aztarnarik oso gutxitan iraun duten arren, Fayumen erretratuek adierazten dute zergatik harritzen ziren antzinako literatura-iturriak arte-errepresentazioen errealismoaz[372].

Ludovisiren Sarkofagoa, III. mendeko borroka eszenen adibidea: "Erromatarrek eta gotikoak" konposizio klasikoa eta antzinakoa betetzen dute. [373]

Erromatar eskulturaren adibide ugari kontserbatzen dira, askotan hondatuta edo zatikatuta egon arren, marmolezko, brontzezko eta terrakotazko estatua eta estatuatxo independenteak barne, eta eraikin publikoen erliebeak, Ara Pacis, Trajanoren Zutabea eta Titoren Arkua bezalako tenplu eta monumentuak[374]. Koliseoa bezalako anfiteatroen nitxoak, jatorriz, estatuez betetzen ziren, eta lorategi formalik ez zegoen estatuarik gabe[375].

Tenpluetan jainkoen kultu-irudiak zeuden, askotan eskultore ospetsuen lanak[376]. Erromatarren erlijiotasunak aldare apainduen ekoizpena, santutegirako jainkoen irudikapen txikiak edo eskaintza botiboak, eta tenpluetan erabiltzeko beste pieza batzuk sustatu zituen.

Erromatar sarkofagoak antzinako Erromako hiletetan erabiltzen ziren eta, beraz, erromatarren hileten artelanetan. II. mendetik IV. mendera ohikoak ziren marmolezko eta kareharrrizko erliebean egindako sarkofagoak goi mailako ehorzketak [377] egiteko. Gutxi gorabehera 10.000 erromatar sarkofago iraun dute gaurdaino eta zatiak kontuan izanik 20.000 inguru. [378] Eszena mitologikoak oso erabiliak izan arren, [378] sarkofagoen erliebea "erromatarren ikonografiaren iturri aberatsena»" izendatua izan da [378]; hildakoaren bizitza, eszena militarrak eta beste hainbat gai ere irudikatzen ziren.

Flora izan daitekeena, Estabiako etxe bateko horman.

Erromatarrek margolaritza etruriarraren zati bat eta grekoaren beste zati bat xurgatu zituzten beren hasierako ereduak eta teknika piktorikoak lantzeko. Erromatar pinturaren adibideak aurki daitezke zenbait jauregitan (gehienak Erroman eta inguruetan), katakonba askotan eta zenbait hiribildutan, hala nola Livia villan.

Erromatar pinturari buruz ezagutzen denaren zati handi bat etxe partikularren barne-dekorazioan oinarritzen da, batez ere Ponpeian, Herculanon eta Estabian kontserbatutakoak, 79. urtean Vesuvio sumendiaren erupzioaren ondorioz. Dekoratzeko margotzen ziren ertz eta zutabe faltsuak eta irudi geometriko edo begetalak dituzten panelez gain, horma-pinturak mitologiako eta antzerkiko eszenak, paisaiak eta lorategiak, birsorkuntza eta ikuskizunak, lana eta eguneroko bizitza, eta arte erotikoa irudikatzen ditu.

Dura-Europos sinagoga, "Siriako basamortuko Ponpeia" ezizenez ezaguna, juduen pintura figuratiboaren iturri paregabea da Inperioaren pean[379].

Neptunoren garaipena irudikatzen duen mosaiko bat, Africa Proconsularisen egina, gaur egungo Tunisia.

Mosaikoak erromatar arte apaingarririk iraunkorrenetako bat dira, eta zoruen eta beste elementu arkitektoniko batzuen gainazalean daude, hala nola hormak, sabai gangatuak eta zutabeak. Forma ohikoena mosaiko teselatua da, harria eta beira bezalako materialen pieza uniformez (teselak) osatua. Mosaikoak in situ egiten ziren, baina batzuetan tailerrean muntatzen ziren eta bidali egiten ziren, panel aurrefabrikatuak bailiran. Mosaikoen tailer bat maisuak (pictor) zuzentzen zuen, eta bi kategoria ezberdinetako lagutnzailerekin lan egiten zuen[380].

Mosaiko figuratiboek gai asko dituzte amankomunean pinturarekin, eta, kasu batzuetan, ia konposizio berdinetan aurkezten dituzte gaiak. Motibo geometrikoak eta eszena mitologikoak Inperio osoan agertzen diren arren, eskualde-lehentasunak ere egon ziren. Afrika iparraldean, mosaikoetan bereziki aberatsa zen lurraldean, jabeek beren lursailetako bizitzaren, ehizaren, nekazaritzaren eta tokiko faunaren eszenak aukeratzen zituzten. Gaur egungo Turkiatik, Italiatik, Frantziako hegoaldetik, Espainiatik eta Portugaldik ere erromatar mosaikoen adibide ugari eta garrantzitsuak datoz[381]. III. mendeko Antiokiako 300 mosaiko baino gehiago ezagutzen dira[382].

Opus sectilea antzeko teknika bat da, non harri laua, normalean marmol koloreduna, motibo geometriko edo figuratiboak eratzen dituzten formetan doitasunez mozten den. Teknika hau, zailagoa, oso estimatua zen eta bereziki ezaguna egin zen luxuzko dekoraziorako IV. mendean; Junio Basoren basilikaren adibide nabarmena da[383].

Luxuzko kontsumitzaileentzako dekorazio-arteek zeramika fina, zilarrezko eta brontzezko ontziak eta lanabesak eta beirateria izan ohi ziren. Zeramika kalitate ugaritan fabrikatzea garrantzitsua zen merkataritzarako eta industria mota anitzetarako, beiraren eta metalurgiaren industrietan adibidez. Inportazioek ekoizpen-zentro berriak sustatu zituzten. Galiako hegoaldea zeramika gorri distiratsuenaren (terra sigillata) ekoizle nagusietako bat bihurtu zen eta K.o. I. mendeko Europako produktu komertzial nagusietako bat fabrikatzen zuen. Erromatarren ustez, beira puztua Sirian sortu zen K.a. I. mendean. III. mendeko Egipto eta Renania beren beira finagatik ezagunak ziren[384][385] .

• 
  Zilarrezko kopa, Boscoreale Altxoran aurkitua. (K.a. I. mendea)
• 
  Galo-erromatar terra sigillata ontzia.
• 
  Urrezko belarritakoak harribitxiekin, III. mendea.
• 
  Beirazko kopa, Renania ingurukoa, IV. mendea.

Gizonezkoz osatutako antzerki-talde bat, maskarekin, antzerkirako prest. Poeta Tragikoaren Etxean aurkitutako mosaikoa.

Erromatarren tradizioan, greziarrengandik hartua, antzerki literarioa pertsonai bat nola sentitzen zen "ikustea" ahalbidetzen zuten aurpegi-adierazpen oso markatuak zituzten maskarak erabiltzen zituzten. Gizonez bakarrik osatutako taldeak aritzen ziren antzezle lanetan. Batzuetan, maskara horiek paper jakin baterako ere propio egiten ziren, eta, beraz, aktore pertsona berak hainbat paper antzeztu zitzakeen, maskara aldatuz. Emakumeen paperak gizon trabestituek antzezten zituzten. Erromatar antzerki literarioaren tradizioa Senekaren tragediek bereziki ongi irudikatzen dute latinezko literaturan. Hala ere, Senekaren tragediak antzezteko inguruabarrak ez daude argi; aditu batzuek uste dute gutxitan irakurtzen zirela audientziaren aurrean, eta beste batzuek uste dute produkzio osoak egiten zirela.

Antzerki literarioa baino ezagunagoa zen mimus antzerkia, generoak desafiatzen zituena eta inprobisazio askez, hizkuntzaz eta tonuz igotako txistez, sexu eszenez, akzio sekuentziaz eta satira politikoz gidatutako agertokiak aurkezten zituena, dantza, malabare, akrobazia, funanbulismoa, stripteasea eta hartz dantzariekin batera[386]. Antzerki literarioan ez bezala, mimusa maskararik gabe antzezten zen eta interpretazioan errealismo estilistikoa sustatzen zuen. Emakumeen paperak emakumeek antzezten zituzten, ez gizonek[387][388]. Mimusa pantomimus izeneko generoarekin lotuta zegoen, ahozko elkarrizketarik gabeko ipuin-balletaren forma primitiboa. Pantomimusak dantza adierazkorra, musika instrumentala eta libreto kantatu bat konbinatzen zituen, askotan mitologikoa, tragikoa edo komikoa izan zitekeena[389].

Musikari hirukote bat aulosa, cymbala eta tympanuma jotzen. Ponpeiako mosaikoa.

Batzuetan erromatar kulturan elementu arroztzat hartzen diren arren, musika eta dantza antzinatik existitzen ziren Erroman[390]. Musika ohikoa zen hiletetan, eta tibia edo aulos-a, haizezko instrumentua, sakrifizioetan jotzen zen espiritu txarrak uxatzeko[391]. Abestia (carmen) gizarteko ia abagune guztien parte zen. Horazioren Carmen saeculare, Augustok enkargatua, K.a. 17. urtean interpretatu zuen jendaurrean haurren koru misto batek. Musikak kosmosaren ordena islatzen zuela uste zen, eta bereziki matematikarekin eta ezagutzarekin lotzen zen[392].

Haize, metal, hari, zitara eta perkusio instrumentuak jotzen ziren. Kornua, musikariaren gorputzaren inguruan kurbatzen zen metalezko haize tubularreko instrumentu luzea, seinale militarretarako eta desfileetarako erabiltzen zen. Instrumentu hauek Inperio osoan zehar aurkitu dira, baita jatorrizkoak ez ziren lekuetan ere. Musika probintzietan zehar zabaldu zen erromatar kulturaren alderdietako bat zela adierazten dute. Instrumentu ugari agertzen dira arte grafikoetako irudietan[391].

Organo hidraulikoa (hydraulis) "Antzinaroko lorpen tekniko eta musikal garrantzitsuenetako bat" izan zen, eta gladiadore-jokoak eta anfiteatroko ekitaldiak eta antzezpen eszenikoak laguntzen zituen. Neron enperadoreak jo zuen tresnetako bat izan zen[391].

Nahiz eta batzuetan dantza mota batzuk ez ziren onartzen, ez zirelako erromatarrak edo gizonezkoek egiteko modukoak, dantza Erroma arkaikoko erritu erlijiosoen parte zen[393]. Saliarrek eta Arval Anaiak, adibidez, dantza erritualen egileak ziren. Dantza estasikoa erlijio mistikoen ezaugarri bat zen, bereziki Zibelesen gurtzan parte hartzen zuten apaiz eunukoena, Galloak; Isisen gurtzan ere garrantzitsua zen. Eremu profanoan, Siria eta Cádizeko dantzariek ospe handia zuten[394].

Glatiadoreak bezala, artistak ere infames ziren legearen aurrean, esklaboak baino pixka bat hobeto, teknikoki askeak izan arren. "Izarrek", ordea, aberastasun eta ospe handia izan zezaketen, eta klase altuekin, enperadoreekin barne, harreman sozial eta sexualak izaten zituzten. Artistek elkarri laguntzen zioten gremioak osatuz, eta antzerki-komunitateko kideen oroitzapenezko hainbat monumentu kontserbatzen dira. Inperio Berantiarreko kristau polemistek antzerkia eta dantza, kondenatzen zituzten sarritan[390] , eta beren kultu praktiketan dantza eta musika tradizioak integratzen zituzten kristauak, Elizaren Gurasoek eskandalagarriro "paganotzat" hartzen zituzten. San Agustinek esan omen zuen pailazoak, aktoreak eta dantzariak etxe batera ekartzea espiritu maltzurren talde bat gonbidatzea bezala zela[395].

Ponpeiako fresko bat, poeta batekin (akaso Euforion Kaltziskoa) eta emakumezko bat diptiko bat irakurtzen.

Literatur kanon tradizionalean, Augustoren garaiko literatura, Errepublika berantiarreko literaturarekin batera, latinezko literaturaren "Urrezko Aroa" kontsideratu da, "multzoaren batasuna, zatien proportzioa eta itxuraz pitzadurarik ez duen konposizio baten artikulazio arduratsua"ren ideal klasikoen haragitzea[396]. Eragin handieneko hiru poeta latindar klasikoak -Virgilio, Horazio eta Ovidio- garai horretakoak dira. Virgiliok Eneida idatzi zuen, Erromarako epopeia nazionala sortuz, Greziako epopeia homerikoen antzera. Horaziok latinezko bertsotan metro liriko grekoen erabilera hobetu zuen. Ovidioren poesia erotikoa oso herrikoia izan zen, baina Augustoren programa moralarekin talka egin zuen; enperadoreak Tomisera (gaur egungo Constanta, Errumania) erbesteratu zuen kausa nabarmenetako bat izan zen, non bere bizitzaren amaierara arte iraun zuen. Ovidioren Metamorfosiak hamabost liburuko poema jarraitua izan zen, mitologia greko-erromatarra lantzen zuena unibertsoaren sorreratik Julio Zesarren deifikazioraino. Greziar mitoen Ovidioren bertsioak ondorengo mitologia klasikoaren iturri primarioetako bat bihurtu ziren, eta bere lanak hain eragin handia izan zuen Erdi Aroan, ezen XII. eta XIII. mendeei "Ovidioren aroa" deitu izan baitzaie. Augustoren garaiko latinezko prosazko autore nagusia Tito Livio historialaria da. Bere sorreraren eta Erromako historiaren lehen urteen kontakizuna literatura modernoaren bertsiorik ezagunena bihurtu zen. Vitruvioren De architectura liburua ere garai horretakoa da, Antzinateko arkitekturari buruzko lan oso bakarra[397], Errenazimentuan arkitekturan eragin itzela izan zuena.

Idazle latinoak Greziako tradizio literarioan murgilduta zeuden, eta haien formak eta edukiaren zati handi bat egokitu zituzten, baina erromatarrentzat, satira zen beraiek greziarrak gainditzen zituzten generoa. Horaziok satirak idatzi zituen bertsotan, Augustoren gorteko poeta izan aurretik, eta Printzealdi goiztiarrak Pertsio eta Juvenal satirikoak ere sortu zituen. Juvenalen Satirek hiriko gizartearen ikuspegi kaskarina eskaintzen dute.

I. mendearen erdialdetik II. mendearen erdialdera bitarteko aldiari latinezko literaturaren "Zilarrezko Aroa" deitu izan zaio. Neronen agindupean, idazle desilusionatuek agustinismoaren aurka erreakzionatu zuten. Hiru idazle aipagarrienak -Seneka, filosofoa, antzerkigilea eta Neronen tutorea; Lukano, bere iloba, Zesarren gerra zibila poema epiko bihurtu zuena; eta Petronio (Satyricon) nobelagilea bere buruaz beste egin zuten enperadorearen nahigabea eragin ondoren. Seneka eta Lukano Hispaniatik zetozen, ondorengo epigramatiko eta gizarte-behatzaile zorrotz Martzial bezala, bere herentzia zeltiberiarraz harro zegoena. Martzialek eta Estazio poeta epikoak, Silvae olerki-bildumak Errenazimentuko literaturan eragin handia izan zuenak, Domizianoren erregealdian idatzi zuten[398].

"Zilarrezko Aroa" deiturikoak hainbat idazle ospetsu sortu zituen, horien artean Plinio Zaharra entziklopedista, bere iloba, Plinio Gaztea bezala ezaguna, eta Tazito historialaria. Plinio Zaharraren Historia Naturala idati zuen, 79an Vesuvioren erupzioaren ondoren sorospen lanetan hil zen. Flora eta faunari, harribitxiei eta mineralei, klimari, medikuntzari, naturaren fenomenoei, artelanei eta antzinako jakinduriari buruzko bilduma zabala da bere lana. Tazitok literatura-artista gisa duen ospeak berdindu edo gainditu egiten du historialari gisa duen balioa; bere esperimentazio estilistikoak "prosa latinoaren estilo boteretsuenetako bat" sortu zuen[399]. Hamabi Zesarrak, Suetoniorena, biografia inperialaren iturri nagusietako bat da.

Grezieraz idatzi zuten historialari inperialen artean, Dionisio Halikarnasokoa, Josefo historialari judua eta Dion Kasio senataria daude. Inperioaren beste autore greko handi batzuk Plutarko biografo eta antikuarioa, Estrabon geografoa eta Luziano erretoriko eta idazle satirikoa dira. Greziako eleberri erromantiko ezagunak Petronioren Satirikon eta Apuleioren Urrezko astoa lanek latinez antzeztutako hats luzeko fikziozko lanen garapenaren parte izan ziren.

II. eta IV. mendeen artean, latinezko Elizaren Guraso bihurtuko ziren egile kristauek aktiboki erabiltzen zituzten tradizio klasikoko iturriak, tradizio baitan hezi baitziren. Tertuliano, Afrika erromatarretik zetorren kristautasunaren aldekoa, Apuleioren garaikidea izan zen, eta ahots kristau argia ezarri zuen prosazko lehen egileetako bat. Konstantinoren konbertsioaren ondoren, latinezko literatura kristau ikuspegiak menderatzen du[400] . Simako hizlariak Erromako tradizio erlijiosoak kontserbatzearen alde egin zuenean, Milango apezpiku eta etorkizunean santu izango zen Anbrosioren aurkako jarrerarekin topo egin zuen.

IV. mendearen amaieran, Jeronimok Bibliaren latinezko itzulpena egin zuen, Vulgata bihurtu zena. Agustin, Afrikako probintziako Elizaren beste Guraso bat, "mendebaldeko kulturan eragin handiena duen idazleetako bat" deitua izan da, eta bere Aitorpenak mendebaldeko literaturaren lehen autobiografiatzat hartzen dira batzuetan. Jainkoaren hiria lanean, Agustinek Erroma betierekoaren eta espiritualaren ikuspegi bat eraikitzen du, inperium sine fine berri bat, erortzen ari den inperioak baino gehiago iraungo duena.

Alfabetatua izatearen harrotasuna erretratuetan ikus zitekeen. Adibide honetan, Ponpeioko bikote bat, irakurtzen eta idazten zekitela adierazteko objektuekin.

Inperioko batez besteko alfabetatze-tasaren estimazioak aldakorrak dira, % 5 eta % 30 edo gehiago artean. Diferentzia hauen jatorrian "alfabetatzearen" definizioaren gaineko eztabaida dago[401][402][403][404]. Dokumentu eta inskripzio publikoekiko obsesio erromatarrak idatzizko hitzari ematen zitzaion balio handia adierazten du[405][406]. Burokrazia inperiala hain zegoen idazkeraren mende, ezen Babiloniako Talmudak honako hau adierazi baitzuen: "itsaso guztiak tinta balira, kanabera guztiak luma, zeru pergamino guztiak eta gizon guztiak eskribau, ez lirateke gai izango gobernu erromatarraren kezken irismen osoa islatzeko"[407]. Legeak eta ediktuak idatziz argitaratu eta ozen irakurtzen ziren. Erromatarren meneko analfabetoek, gobernuaren eskriba (scriba) batek dokumentu ofizialak irakurtzea edo idaztea eskatzen zuen[408]. Arte publikoa eta erlijio-zeremoniak ideologia inperiala komunikatzeko moduak ziren, irakurtzeko gaitasuna alde batera utzita[409]. Erromatarrek apaiz-artxibo zabala zuten, eta, Inperio osoan, jende arruntak jainkosei eskainitako estatua zein opari botiboekin loturiko inskripzioak ageri dira, baita taulatxoetan eta beste "konjuru magiko" batzuetan ere, Madarikazio oholak adibidez, edo Greziar Papiro Magikoetan bildutako ehunka testu[410][411]. Armadak txosten idatzi eta zerbitzu-erregistro ugari sortzen zituen, eta armadan alfabetatzea "harrigarria" zen[412]. Hiri-graffitiek (literatura-aipuak barne) eta kalitate txikiko inskripzioek (ortografia- eta solezismo-akatsak dituztenak) elitekoak ez direnen artean nolabaiteko alfabetizazioa erakusten dute[413][414]. Gainera, aritmetika beharrezkoa zen edozein merkataritza modutarako[412]. Esklabo kopuru handi batek irakurtzen eta idazten zekien, eta batzuek hezkuntza-maila altua zuten.

Liburuak garestiak ziren, ale bakoitza papirozko erroilu batean (volumen) idatzi behar baitzen, lanbidean ikasitako eskribauen bidez[415]. Kodizea -bizkar bati lotutako orrialdeak zituen liburua- oraindik berria zen Martzial poetaren garaian (K.o. I. mendea)[416][417], baina III. mendearen amaieran volumena ordezkatu zuen[415]; [418] eta eduki kristaua zuten liburuen ohiko forma bihurtu zen[419]. Liburugintza komertziala Errepublikaren amaieran eta I. mendean ezarri zen[420]. Erromako auzo batzuk beren liburu-dendengatik ezagutzen ziren (tabernae librariae), mendebaldeko probintzia-hirietan ere bazeuden, hala nola Lugdunumen (egungo Lyon, Frantzia)[421]. Edizioaren kalitatea izugarri aldatzen zen, eta antzinako autore batzuk kexu dira akatsez jositako kopiengatik, plagioengatik edo faltsifikazioengatik, ez baitzegoen egile-eskubideen legerik. Esklabo kopista trebe batek (servus litteratus) 100.000 sestertzio balio zitzakeen[422].

Idazketa-taula baten berreraikuntza: estiletea argizarizko azalean letrak idazteko erabiltzen zen, zirriborroak, noizbehinkako korrespondentzia eta eskolako lanak egiteko; iraunkorrak izateko testuak, berriz, papiroan kopiatzen ziren.

Bildumagileek liburutegi pertsonalak pilatzen zituzten[423], Herkulanoko Papiroen Villa kasu, eta liburutegi on bat villaren bizimoduari lotutako aisialdi landuaren (otium) parte zen[424] . Bilduma garrantzitsuek "barneko" jakintsuak erakar zitzaketen; Luzianok barre egiten zien erromatar mezenas filistearrekin bat egiten zuten intelektual greziarrei. Ongile indibidual batek liburutegi bat eman ziezaiokeen komunitate bati: Plinio Gazteak milioi bat sestertzioren balioa zuen liburutegia eman zion Comum hiriari, beste 100.000 sestertziorekin batera. Estatu-eraikinetan kokatutako liburutegi inperialak pribilegio mugatu gisa irekita zeuden erabiltzaileentzat, eta literatura-kanon bat osatzen zuten, zalantzazko ospea zuten idazleak kanpoan uzteko modukoa[425][426]. Subertsibotzat jotzen ziren liburuak publikoki erre zitezkeen, eta Domizianok kopistak gurutziltzatzen zituen traidoretzat jotzen ziren lanak erreproduzitzeagatik[427].

Literatur testuak ozenki partekatzen ziren otorduetan edo irakurketa taldeetan[428] [429]. Plinio Zaharra bezalako jakintsuek afaldu, bainatu edo bidaiatzen zuten bitartean obrak ozenki irakurri arazten zuten, eta une horietan idazkariei zirriborroak edo oharrak ere eman ziezazkieketen[430]. Aulo Geliok erromatarrek beren kultura literarioa nola eraikitzen zuten aztertzen du bere Gau Atikoak idazlanaren hainbat liburukitan[431]. Irakurle publikoak (recitationes) I. mendetik III. mendera arte zabaldu ziren, eta plazerez irakurtzen zutenak gutxiengoa izaten jarraitzen zuten arren, jada ez ziren gobernatzen zuten elite sofistikatu batera mugatzen, Inperioaren gizarte-jariakortasun osoa islatzen zuena eta entretenimendurako "kontsumo-literatura" ekarri zuena[432]. Liburu ilustratuak, erotikoak barne, ohikoak ziren, baina kontserbatutako zatiak urriak dira[433].

Platonen Akademia irudikatzen duen mosaiko bat, Ponpeian.

Hezkuntza formala ordain zezaketen familien esku baino ez zegoen[434][435]. Haur pribilegiatuenek etxean har zitzaketen eskolak tutore pribatu batekin[436]. Haur txikienei pedagogo batek irakasten zien, normalean esklabo edo liberto greziar batek[437]. Pedagogoa haurren segurtasunaz arduratzen zen, autodiziplina eta jokabide publikoaren nozioak irakasten zizkien, eta irakurketan, idazketan eta aritmetikan tutorizatzen zituen[438][439]. Gainerako haurrak irakasle batek (ludi magister) zuzendutako eskola pribatu batera joaten ziren, guraso banakoen hileroko ordainketen bidez finantzatua[440]. Eskola kopurua handituz joan zen inperioan zehar, hezkuntza aukera gehiago eta hobeak sortuz[435]. Klaseak erregulartasunez egin zitezkeen beren espazioetan edo edozein espazio publikotan, baita atzerrian ere. Lehen hezkuntza 7 eta 12 urte bitarteko haurrentzat zen, eta klaseak ez ziren urte edo generoaren arabera banatzen[441].

14 urterekin, klase aberatsenetako gizonek helduarora igarotzeko erritua izaten zuten. Adin horretatik aurrera, prestakuntza jasotzen hasiko lirateke balizko kargu politiko, erlijioso edo militarretarako, normalean adineko batek edo familiako lagun batek emanak[442][443]. Bigarren hezkuntza gramatikariek (grammatici) edo errektoreek (retorica) ematen zuten[444]. Gramatikariek literatura grekoa eta latinoa irakasten zuten batez ere, historia, geografia, filosofia eta matematika irakasgaiekin osatua[445]. Augustoren erregealdiaren ondoren, autore latindarrak ere curriculumaren parte bihurtu ziren[446]. Errektorea oratoria eta erretorika irakaslea zen. "Ondo hitz egiteko" artea (ars dicendi) oso balioetsia izan zen nagusitasun sozial eta intelektualaren adierazletzat, eta elokuentzia (eloquentia) gizarte zibilizatu ororen elementu bateratzailetzat hartu zen[447]. Goi-mailako hezkuntzak sustapen profesionalerako aukerak ematen zituen, batez ere zaldizko ordenako kideentzat. Elokuentzia eta kultura gizon kultuen funtsezko ezaugarritzat hartzen ziren, eta saria merezi zuten[448].

Alfabetatutako emakumeak aristokrata kultuetatik hasi eta kaligrafo eta eskribau izateko prestatutako nesketaraino joaten ziren[449]. Augustoren garaiko maitasun-poesiak aipatzen dituen "neska-lagunek", fikziozkoak izan arren, ideala adierazten dute: emakume desiragarri batek kultua izan behar du, arteetan aditua eta independentea, frustrazio puntu bateraino[450][451]. Badirudi hezkuntza izan zela arau senatore eta zaldizko ordenen alabentzat Inperioan zehar[452]. Hezkuntza maila handiko emazte bat abantaila bat zen sozialki anbizio handikoak ziren familientzat, baina Martzialek beharrezko ez zen luxutzat jotzen zuen[453].

Erromatar Inperioko erlijioak barne hartzen zituen erromatarrek berezkotzat jotzen zituzten praktika eta sinesmenak, baita Erromara inportatutako edo probintzia guztietako herriek egindako gurtza ugariak ere. Erromatarrak oso erlijiosotzat zuten euren burua, eta mundu-potentzia gisa zuten arrakasta jainko-jainkosekin zituzten harreman onari(pax deorum) egozten ziuten, haikekio erakusten zuten pietateak (pietas) medio. Eromatarren ustetan, lehen erregeengandik jaso zuten erlijio arkaikoa mos maiorumaren oinarria zen, "arbasoen bidea" edo "tradizioa", erromatar identitatearen ardatz gisa hartuta. Ez zegoen "eliza eta estatua bereiztearen" antzeko printzipiorik. Estatuko erlijioko apaizak kargu publikoak betetzen zituzten gizonen talde sozial berberarekin bete ziren, eta inperioaren garaian, Apezpiku Gorena (Pontifex Maximus) enperadorea zen.

Erlijio erromatarra praktikoa eta kontratuzkoa zen, do ut des, "Eman diezadazun ematen dizut" printzipioan oinarritua. Erlijioa errezu, erritu eta sakrifizioaren ezagutzaren eta praktika egokiaren mende zegoen, ez fedearen edo dogmaren mende, nahiz eta literatura latinoak espekulatzen zuen jainkotiar izaerari buruz eta jainko-jainkosek gaizakairekin duten erlazioari buruz. Erromatar arruntarentzat erlijioa eguneroko bizitzaren parte zen.[454] Etxe bakoitzak etxeko santutegi bat zuen, familiako etxeko jainko-jainkosei errezuak eta eskaintzak emateko. Auzoko santutegiek eta leku sakratuek, hala nola iturburuek eta kobek, hiria barna barreiatzen ziten. Apuleiok (II. mendea) erlijioaren eguneroko izaera deskribatu zuen, gurtza-leku baten ondotik pasatzen ziren pertsonek boto bat egiten zuten edo fruta bat eskain zezaketelaikustean, edo, besterik gabe, tarte batez han eseri zitezkeela erakutsi zuenean. Egutegi erromatarra ospakizun erlijiosoen inguruan egituratu zen. Garai inperialean, urteko 135 egun arte jai eta joko erlijiosoetarako erabiltzen ziren (ludi). Emakumeek, esklaboek eta haurrek hainbat erlijio-jardueratan parte hartzen zuten.

Errepublikaren kolapsoaren ondorioz, Estatuko erlijioa enperadoreen erregimen berria babesteko egokitu zen. Lehen erromatar enperadore gisa, Augustok gizon bakarreko agintearen berritasuna justifikatu zuen berpizkunde eta erreforma erlijiosoaren programa zabal batekin. Errepublikaren segurtasunerako aurrez emandako boto publikoak enperadorearen ongizaterako ziren orain. "Enperadore gurtza" izenekoak aurreko gurtza tradizional batzuk eskala handigora zabaltzea ekarri zuen, oso antzinako zen familiako hildakoen eta Genius-aren gurtza; gizabanako bakoitzaren irelu zaindariak, hain zuzen. Hil ondoren, enperadore bat estatuko jainko (divus) bihur zitekeen Senatuaren botoaren bidez. Kultu inperiala, mundu helenistikoan agintariei eskaintzen zitzaien kultuak eraginda, probintzietan hedatu zen, eta gurtza mota horri esker, Erromak bere presentzia iragartzen zuen eta nortasun kultural partekatua eta leialtasuna lantzeko modu nagusietako bat bihurtu zen. Ekialdeko probintzietako aurrekari kulturalek kultu inperialaren hedapen azkarra erraztu zuten, eta gaur egungo Saudi Arabiako Najranen zegoen kanpamendu militarreraino iritsi zen. Estatuko erlijioaren arbuioa traizio bihurtu zen enperadorearentzat. Hori izan zen Erromak kristautasunarekin zuen gatazkaren testuingurua, erromatarrek ateismo eta superstitio berritzailetzat jotzen baitzuten.

Erromatarrek ohoratu zuten jainko-jainkosa kopuru handia ezaguna da, lehen polemista kristauen burla jaso zuen egoera. Erromatarrek Mediterraneo osoan zuten nagusitasuna zabaldu ahala, haien politika, oro har, beste herri batzuetako jainko-jainkosa eta gurtzak xurgatzea izan zen, haiek desagerrarazten saiatu beharrean. Erromak askotariko herrien arteko nahasketa horri egonkortasuna emateko modu bat bere erlijio-ondarea babestea izan zen, konkistatutako herrien teologia erlijio erromatarraren hierarkian kokatzen zuten, horretarako tokiko jainkoentzako tenpluak eraikiz. Inperio osoko inskripzioei esker, badakigu, tokiko eta erromatar jainkoak elkarrekin gurtzen zirela, bata bestearen aldamenean jarrita, edo honen eta haren izena batera jasoz[455][456][457]. Inperioaren parean, jainko-jainkosa pseudoatzerritarren kultu asko (atzerriko jainko-jainkosen erromatar berrasmazioa) Erroman eta probintzietan landu ziren, besteak beste, Zibele, Isis eta Epona jainkosen gurtzak, eta Mithras eta Sol Invictus eguzki-jainkoenazk, urruneko iparralderaino ere iristen zirenak, adibidez Britainia Handiko mugara (Hadrianoren harresian aurkitu dira). Erromatarrek inoiz ez zuten jainko bakar bat edo kultu bakar bat landu behar izan; beraz, tolerantzia erlijiosoa ez zen arazo bat, sistema monoteistentzat ez bezala.[458]

Fededunei ondorengo bizitzako salbazioa eskaini zuten misterio erlijioak gizabanako bakoitzarentzako hautapen-kontua izan zen, bere familia-errituak egin eta erlijio publikoan parte hartzearekin batera egin zitekeena. Baina Misterioek zin eta sekretu esklusiboak eskatzen zituzten, eta erromatar kontserbadoreek uste zuten baldintza horiek "magiaren", konspirazioaren (coniuratio) eta jarduera subertsiboaren ezaugarri zirela. Fede jakin batzuen jarraitzaileak desagerrarazteko saio bakan, eta batzuetan, bortitzak, egin ziren, morala eta batasun tradizionala mehatxatzen zituztela uste bazuten. Galietan druiden boterea ikusi zutenean, lehenbizi erromatar hiritarrak orden druida izatea debekatu zuten eta gero druidismoa bera erabat galarazi. Aldi berean, ordea, tradizio zeltikoak berrinterpretatu egin ziren (interpretatio romana) teologia inperialaren testuinguruan, eta erlijio galiar-erromatar berri bat sortu zen Lugdunumeko Hiru Galien Santutegian zentroa zuena. Santutegiak aurrekaria ezarri zuen mendebaldeko gurtzarako, nortasun erromatar-probintzial gisa[459].

Judaismoaren zehaztasun monoteistak zailtasunak ekarri zizkion erromatar politikari, batzuetan konpromiso eta salbuespen bereziak ematera eraman zituena. Tertulianok adierazi zuen erlijio judua, kristauena ez bezala, erlijio lizitoa zela, "erlijio legitimoa". Gatazka politikoa zein erlijiosoa trataezina bihurtu zenean erromatarren eta juduen arteko gerrak gertatu ziren. Kaligulak Jerusalengo Tenpluan bere urrezko estatua bat jarri nahi izan zuenean, ustezko sakrilegioa eta gerra eragotzi zuen gauza bakarrak bere heriotza izan zen[460]. K.o. 70. urtean Jerusalemengo setioak tenplua arpilatzea eta botere politiko judua sakabanatzea ekarri zuen (ikus diaspora judua).

Kristautasuna Judean sortu zen, I. mendean juduen erlijio-sekta gisa. Erlijio berria, pixkanaka, Jerusalemetik kanpo zabaldu zen, eta, hasieran, oinarri nagusiak ezarri ziren Antiokian, gero Alexandrian, eta denborarekin Inperio osoan eta haratago. Inperioak baimendutako jazarpenak mugatuak eta noizbehinkakoak izan ziren, eta martiriak maizago gertatzen ziren tokiko funtzionarioen agintepean[461][462][463][464].

Enperadore baten lehen jazarpena Neronen agintaldian gertatu zen, Erromara mugatuta. Tazitok kontatzen duenez, 64. urtean Erroman izandako sute handiaren ondoren herriaren zati batek Neroni leporatu zion erantzukizuna, eta enperadorea errua kristauengana desbideratzen saiatu zen. Neronen ondoren, jazarpen handia gertatu zen Domiziano enperadorearen agindupean[465], eta 177. urtean jazarpena areagotu zen Lugdunumen, galiar-erromatar hiriburu erlijiosoan. Plinio Gazteak, Bitiniako gobernadoreak, Trajano enperadoreari idatzitako gutun batean, kristauen jazarpena eta exekuzioak deskribatzen ditu[466]. 246-251eko Dezioren jazarpena mehatxu larria izan zen Elizarentzat, baina, azken buruan, jarrera kristaua indartu zuen[467]. Dioklezianok kristauen aurkako jazarpenik gogorrena izango zenari ekin zion, 303 eta 311 artean.

IV. mendearen hasieran, Konstantino I.a izan zen kristautasunera konbertitutako zen lehen enperadorea. Elizari laguntza ekonomikoa eman zion eta haren aldeko legeak aldarrikatu zituen, baina erlijio berria Konstantino baino lehen ere ezarri zen arrakastaz. Masa kritikoa 150. eta 250. urte bitarteko ehun urteetan lortu zen, kristautasuna 50.000 baino gutxiago izatetik milioi bat fededun baino gehiago izatera igaro zenean[468]. Zenbaki absolutuen hazkundea III. eta IV. mendeetan gertatu zen[469][470]. Konstantinok eta bere ondorengoek sakrifizio publikoak debekatu zituzten eta, aldi berean, beste praktika pagano batzuk onartu zituzten. Konstantinok ez zuen inoiz purgarik egin[471], ez zen martiri paganorik izan bere erregealdian[472][473], eta jentilak bere gorteko postu garrantzitsuetan geratu ziren. Juliano Apostata enperadorea sakrifizio publiko tradizionalak eta erlijio helenistikoa berpizten saiatu zen, baina ez zuen herriaren babesik lortu. Bere erreformak kristau erresistentziarekin eta gizartearen inertziekin egiten zuten talka[474].

II. mendetik aurrera, Elizaren Gurasoak Inperio osoan praktikatutako erlijio ezberdinak "pagano" gisa gaitzesten hasi ziren kolektiboki[475]. IV. mendeko kristauek uste zuten Konstantinoren konbertsioak frogatzen zuela kristautasunak arrakasta izan zuela paganismoarekiko (Zeruan), eta erretorika horretaz gain, ekintza gehigarri gutxi behar zela: dena egina zegoen, ikuspegi kristauaren ekorketa izan ezik. Ondorioz, IV. mendeak heresiari aurre egitea paganismoa baino lehentasun handiago bilakatu zen[476]. Peter Brownen arabera, "eremu gehienetan, politeistak ez ziren gogaikarriak izan, eta tokiko indarkeria istilu desatsegin gutxi batzuez gain, eta komunitate juduek ere mende bateko bizitza egonkorra izan zuten, baita pribilegiatua ere"[476]. Hala, VI. mendera arte, paganismo-zentroak zeuden oraindik Atenasen, Gazan, Alexandrian eta beste leku batzuetan[477].

Judutarren historiaren ikerleen arabera, juduen "erlijio baimendu" estatusak zekarren tolerantzia ikuspegia enperadore kristauen menpe mantendu zen. Hori ez zen heretikoetara hedatu[478]. Teodosio I.aren garaian, oraindik ez zitzaien eskatzen pagano edo juduei kristautasunera bihurtzeko, baina kristau nizeako kredoaren jarraitzaile izanik, Teodosiok lege ugari aldarrikatu zituen eta kristautasun forma alternatibo guztien aurka egin zuen[479]. Erromatar gobernuak eta Elizak heretiko kristauak jazarri, derrigortu eta hil zituzten Antzinate Berantiar osoan, baina kristauak ez zirenak ez ziren bizitza publikotik baztertuak izan, ezta jazarriak ere, VI. mendeko Justino eta Justiniano I.aren erregealdietara arte. Erromaren jatorrizko erlijio-hierarkiak eta bere erritualaren alderdi askok eragina izan zuten kristau formetan[480], eta kristau aurreko sinesmen eta praktika askok bizirik iraun zuten kristau jaietan eta tokiko tradizioetan.