Epistemologia

Gaur egun, epistemologiaren ideiaren inguruan dagoen aniztasun teorikoaren bi adibide Karl Popper eta Jean Piaget dira.

Popperren ustez, epistemologiaren auzia hiru aldagaik definitzen dute: 1) ezagutzaren baliozkotasunari buruzko interesak (subjektuak ezagutza lortzen duen modua aztertzea alferrikakoa da bere baliozkotasunari dagokionez); 2) ezagutzaren subjektibitatearekiko desinteresak (zientzia ikuspuntu objektibotik aztertutako hizkuntza logiko gisa soilik hartzen da), hau da, epistemologiak zientziaren adierazpenak eta haien arteko harreman logikoak (justifikazioa) lantzen ditu; eta 3) izaera logiko-metodologikoak; hau da, normatibo eta filosofikoak.

Piageten epistemologiaren printzipioek Popperrek proposatutako printzipioekin talka egiten dute. Izan ere, Piageten epistemologiari ezagutzaren balizkotasuna interesatzeaz gain, ezagutza horretara iristeko baldintzak ere interesatzen zaizkio. Horregatik du garrantzia epistemologian jakintza eskuratzen duen subjektuak. Horrez gain, epistemologia enuntziatu zientifikoen jatorriaz arduratzen da, baita dimentsio linguistiko eta logiko-formala gainditzen duten zientzien alderdi anitzez ere. Piagetentzat, epistemologiak izaera zientifikoa du; hau da, izaera teoriko eta enpirikoa, eta ez metodologiko eta praktikoa.

Autore guztiak ez dira jartzen ados arazo nagusietan, ezta beraien diziplinaren –epistemologiaren– izaerari dagokionez ere. Baina, hala ere, epistemologia giza-ezagutzaren izaera ezagutzea helburu duen zientzia dela esan daiteke, giza-ezagutzaren printzipioak, funtzionamendua, ezagutza motak eta metodoak ikertzen dituelarik.  Javier Monserraten arabera, zera egiten du epistemologoak: esperientzia edo introspekzioan ematen diren prozesu kognitiboen auto-behaketa; giza errealitatearen esperientziak duen egituraren behaketa; gizakiak kulturalki erabiltzen duen ezagutza nola azaltzen den aztertu; ezagutza zientifikoaren garapena eta historia ikertu; eta azkenik, giza ezagutzaren inguruko hausnarketa zientifikoak eta ikerketak egin.

Ez da erraza epistemologia eta antzeko beste zenbait diziplina bereiztea. Normalean, “epistemologia” terminoaren mugak komenigarritasun eta erabilgarritasunaren arabera definitzen dira, eta ez egiatasun edo faltsutasun printzipioen arabera. Baina adostasuna badago ere, adostasun prekarioa da; izan ere, ezagutzaren inguruko hausnarketa ezagutza dinamiko eta konstituzionala den heinean, termino horren mugak maiz aldatzen dira. 

Ildo horri jarraituz, “epistemologia” kontzeptuak eta “ezagutzaren teoria” kontzeptuak muga zehaztugabeak dituzte. Bi kontzeptu horien arteko erlazioa espezie eta generoaren arteko erlazioaren arabera azal daiteke. Ezagutzaren teoria generoa izango litzateke, eta epistemologia, aldiz, espeziea, ezagutza mota jakin bat aztertzen duelako: ezagutza zientifikoa. Neopositibista eta enpirista logikoen arabera, ordea, ez dago diferentziarik bi kontzeptu horien artean, soilik ezagutza zientifikoak merezi duelako “ezagutza” terminoa. Hala eta guztiz, eskola horietako batzuk ezagutza mota desberdinak bereizten dituzte. Hauentzat, sentimenduak eta intuizioak ere ezagutza mota gisa kalifikatu daitezke, zeinak ez duten zientziaren ezagutza prozedura berdina jarraitzen. Fenomenologoek proposatu dute gizakiaren ezagutza-gaitasunak “esentzien intuizioa” delako horretara bideratu behar direla. Nahiz eta ezagutzaren teoria eta epistemologia desberdindu, kontuan izan behar da beti ezin dela egin bereizketa hori, “epistemologia” hitza, substantiboa den heinean, errazago ezartzen delako.

“Epistemologia” eta “zientziaren filosofia” kontzeptuen mugak ere ez dira oso nabariak. Zentzu zabalean, epistemologia zientziaren filosofiaren kapitulu bat izango litzateke, zientziaren filosofia praktikatzeko modu bat, hizkuntza zientifikoaren analisi logikoan oinarritzen dena. Bi kontzeptu horien desberdintasuna mantentzeko, zenbait autorek epistemologiak filosofiarekin zerikusirik ez duela esaten dute, lehena zientziarekin lotuz, zeina ezagutza mota bakarra izango zatekeen. Hala ere, ezin dira hain erraz bereizi zientziaren gaineko hausnarketa (epistemologia) eta filosofia. Lehenik eta behin, egungo epistemologia egiteko modu asko filosofiari lotuta egon direlako, hara nola, Meyerson, Cassirer, Brunschvicg, Eddington, Bachelard eta Gonsethen teoriak. Bigarrenik, epistemologiaren zenbait arazok bere muga propioak gainditzen dituelako, izaera orokorra (filosofikoa) duten arazoak direlako; eta azkenik, epistemologiak ezin dituelako arazo parazientifikoak lantzeari utzi, zeinak tradizio filosofikoaren parte izan diren.

Horrez gain, ez da erraza epistemologiaren eta metodologia zientifikoaren mugak bereiztea. Diziplina desberdinak al dira? Metodologia, diziplina gisa, epistemologiaren zati bat da? Tradizionalki pentsatu izan da epistemologiak ez zituela metodo zientifikoak ikertzen, azken hauek “metodologia” deituriko logikaren zati bati zegokiola pentsatzen zelako. Epistemologiak, beraz, zientzia ezberdinen ondorio, hipotesi eta printzipioak zituen ikerketa objektu gisa. Gaur egun ez da bereizketa hori onartzen. Gainera, zaila da zientzien printzipio, balio eta objektibitatea aztertzea, zientziaren prozeduren izaera eta balioaren inguruko galderarik egin gabe. Zentzu horretan, Piageten adierazi du hausnarketa epistemologikoa zientzia jakin baten krisiaren ondorioz etortzen dela, eta krisi horiek aurreko metodoak gainditzen dituen metodo berri baten agerpenak eragiten dituela. Horrek esan nahi du metodo zientifikoen analisia ezin dela hain erraz banandu epistemologiarengandik. Hori horrela izanik, gaur egun metodologia epistemologiaren esparruan sartzen den jakintza diziplina gisa kontsideratzen da, eta ez logikaren barruko diziplina gisa.

Dena den, orokorrean, komenigarria da ez nahastea epistemologia eta:

• Gnoseologia. Termino hori ezagutzaren teoriarekin identifikatzen da, zeina orokorrean ezagutzaz —egunerokoa, filosofikoa, zientifikoa, matematikoa, etab.— arduratzen den filosofiaren adar bat den.
• Zientziaren filosofia. Diziplina hori epistemologia baino zabalagoa da. Zientziaren filosofiaren markoaren barnean lantzen diren zenbait gai ez ditu zalantzan jartzen epistemologiak edota zuzenean ez dira bere ikerketa objektua.
• Metodologia. Diziplina gisa, metodologia epistemologia baino mugatuagoa da. Metodologoak ezagutza handitzeko estrategia edo bideak bilatzea du helburu, baina inoiz ez ditu zalantzan jartzen komunitate zientifikoak egiazkotzat hartzen dituen ezagutzak.

Epistemologia, zentzu zorrotzean, Errenazimenduarekin hasten da. Bertan, ezagutza zientifikoa fenomenoen ezagutza, analisi eta sintesi gisa azalduko da; hots, giza esperientzian ematen den errealitatearen manifestazio edo agertzeko moduaren ezagutza, analisi eta sintesi gisa. Zientziaren metodologia, beraz, esperientziako fenomenoen kritika arrazional gisa ezarriko da. Zientziaren metodologiaren heltze momentuko autore garrantzitsuenak hauek dira: Kepler (1571-1631) Galileo Galilei (1564-1642), Francis Bacon (1561-1626), Rene Descartes (1596-1650), Isaac Newton (1642-1727), John Locke (1632-1704), Leibniz (1646-1716) eta Kant (1724-1804). Baconen Novum Organum, Descartesen Metodoaren diskurtsoa, Spinozaren Tractatus de intellectus emendatione, Malebrancheren Egiaren bilaketaz obrek ohar garrantzitsuak zituzten epistemologoentzat, nahiz eta zentzu hertsian ezin diren epistemologiako liburuak kontsideratu. Agian, ondorengo epistemologia ondoen aurresaten duen XVIII. mendeko obra D’Alemberten Discurso premilimiar a la Enciplopedia da.

Egun epistemologiak planteatzen dituen arazoak bi talde handitan bana ditzakegu: batzuk, izaera orokorreko arazoak dira, zientzia orori eragiten dietelako; eta besteak, aldiz, zientzia jakin bakoitzari dagozkion arazo espezifikoak dira, zientzia bati soilik dagozkie edota zientzia jakin bateko adar bati.

Ondorengo hauek dira, besteak beste, izaera orokorreko arazoak:

1. Lehenik, epistemologiak zientzia ezberdinen arteko harremanei erreferentzia egiten dieten arazoak planteatzen ditu: zientzia anizkoitzak, zientzien ugaritzea, zientzien arteko loturak, nola sakabanatzen diren eta nola koordinatzen diren. Antzinako arazoa zientzien sailkapena zen. Egun, ordea, arazoa aldatu egin da. Jada inork ez du nahi sistema zorrotz eta aldakaitz bat eraiki, zeinaren barruan zientzia partikular bakoitzak bere leku propio eta definitua izango zuketen. Nahiz eta beharrezkoa den erreferentziazko marko bat, berau irekia eta aldagarria izan behar da, zeinak zientzien arteko lotura eta berrantolaketa posible egiten duen.
2. Bigarrenik, epistemologiak zientzia banatzen den bi talde handien arteko erlazioak inplikatzen duen arazoa planteatzen du. Orokorrean, zientzia formalen (logika eta matematika) eta zientzia errealaren arteko banaketa ontzat ematen da, baina ez da erraza bi zientzia modu horien arteko harremana definitzea. Matematika arrazionalaren jaiotzaz gero, etengabe galdetzen da ea nola den posible matematikaren azalpen logiko eta esperientziaren artean adostasuna egotea.
3. Hirugarrenik, zientzia guztiek edo ia guztiek komunean dituzten nozioen analisiak ekartzen dituen arazoak ere lantzen ditu epistemologiak. Matematikariak, fisikariak, naturalistak eta lexikografoak termino berak erabili ditzakete, baina esanahi bera al dute?
4. Laugarrenik, zientzien zati teorikoaren eta esperimentalen arteko harremana ulertzeko moduen zailtasuna epistemologiaren arazoa da. Zein da zientzian garrantzi handien duen zatia, teoria edo esperientzia? Ideal zientifikoaren dualtasunaren arazoa da.
5. Bosgarrenik, zientzia formalei dagozkien arazo espezifikoen artean, logika eta matematiken harremanaren arazoa aurkitzen da. Matematika operazio logiko hutsa al da? Hau da, mugatu ahal daiteke matematika logikara? Horrez gain, epistemologia matematikoaren arazo bakoitzak bere korrelatua du logikan. Horrela, ezinbestekoa da azaltzea ea bi diziplinei dagozkien termino berdinek estatutu ontologiko bera duten edo ez. 
6. Seigarrenik, zientzia errealei dagozkien arazo espezifikoen artean, hiru arazo nagusi aurki ditzakegu: kontzeptuen egituraketa, azalpenen egitura eta ondorioen baliozkotasuna. Metodo esperimentalak dakartzan arazoek eta prozedura induktiboen izaera eta justifikazioek dakartzaten arazoek pisu handia dute, baina, hala ere, arazo garrantzitsuena batasunaren arazoa da: zientzia erreal guztiak zientzia batean barnebildu daitezke, zeinaren eredua fisikarena zatekeen?
7. Azkenik, giza eta gizarte zientzien arazo epistemologiko partikularrak ditugu. Zientzia hauek, gertakariez gain, balioez ere hitz egiten dute. Izaki bat legeen arabera soilik definitu daiteke, baina ezin da horretara mugatu. Horrela eginez gero, prozedura horrek izaki horren indibidualtasunaren izaera esentziala baztertuko luke. Egiten den galdera ondorengoa da: mundu fisikoari dagozkien gertakariak eta gizakiaren munduari dagozkien gertakariak izaera berekoak al dira? Gizakiaren mundua legeez gain, sinbologia eta balio batzuk gordetzen ditu. Horrela, gizakiaren munduak analisi epistemologiko espezifikoa eskatzen du. Horregatik diote batzuk mundu fisikoa azaldu egin behar dela eta gizakiaren mundu ulertu egin behar dela.