Epikuro

Kanonika filosofia epikurearraren zati da. Bertan, irizpideengatik arduratzen da, hau da, ezagutzen duguna eta faltsutik bereizten dugun egia aztertzen ditu.

Epikuroren epistemologia erabat enpirikoa eta antieszeptikoa da. Gure ezagutza oro, azken batean, sentimenetatik dator, pentsatzen du Epikurok, eta zentzuetan fida gaitezke behar bezala erabiltzen direnean. Epikurok dio egiarako hiru irizpide daudela: sentsazioak, 'Aurreikusmoldeak' eta sentimenduak. Sentsazioek kanpoko munduari buruzko informazioa ematen digute, eta beste sentsazio batzuen aurkako sentsazioetan oinarritutako judizioak froga ditzakegu; adibidez, dorre bat biribila eta sentsazioan oinarritutakoa dela dioen behin-behineko judizioa ondorengo sentsazioen aurka froga daiteke, eta horiek berretsi edo gezurtatu egin behar dira. Epikurok dio sentsazio guztiek ematen digutela munduari buruzko informazioa, baina sentsazio hori bera ez da inoiz akats bat, sentimenen organoek irudiei eta antzekoei egiten dieten harrera pasibo eta mekaniko hutsa baita, eta sentimenek berek ez dute munduari buruzko judiziorik egiten. Zentzumenen bidez jasotako informazioan oinarrituta munduari buruzko judizioak egiten ditugunean agertzen da akatsa[5].

Epikurok uste du, munduari buruzko judizioak egiteko, oinarrizko kontzeptu batzuen jabe izan behar dugula, froga edo definizio gehiagorik behar ez dutenak. Hala ere, gure arima inmaterialek arimaren existentzia transzendentaletan forma transzendentalak ezagutzen dituztela postulatu beharrean, Platonek defendatzen duen bezala, Epikurok uste du zenbait "aurrekontzepzio" ditugula, "Gorputza", "Pertsona", "Erabilgarritasuna" eta "egia" bezalako kontzeptuak, alegia. Beste ideia batzuk analogia- edo antzekotasun-prozesuen bidez edo oinarrizko kontzeptu horien konposizioaren bidez eratzen dira. Beraz, ideia guztiak azken batean sentimenen esperientzian oinarrituz eratzen dira.

Fisikan naturaren ikerketaz arduratzen da. Epikuroren fisikaren arabera errealitate guztia funtsezko bi elementutatik osatuta dago. Alde batetik atomoak: forma, hedadura eta pisua dutenak. Beste aldetik hutsa, hau da, atomo horiek mugitzen diren espazioa. Gainera, gorputz makroskopikoen propietateak eta gertatzen direla ikusten ditugun gertaera guztiak, talken, erreboteen eta atomoen korapiloen terminoetan azal daitezke. Bere eskema orokorrean, Epikurok atomismo hau aurreko atomistengandik jaso zuen, batez ere Demokritorengandik[6].

Filosofoen Bizitzak, Diogenes Laerzio.

Epikuroren metafisika bi baieztapenetatik hasten da: (1) mugitzen ari diren gorputzak daudela ikusten dugu, eta (2) existitzen ez denetik ez da ezer sortzen. Lehen baieztapena esperientziaren datua da. Bigarrena, antzinako greziar filosofiaren toki komun bat da, Arrazoi Nahikoaren Printzipiotik eratorria (gertatzen den guztiarentzat zergatik gertatzen den eta horren ordez modu hau zergatik gertatzen den arrazoi edo azalpen bat dagoelako printzipioa).

Epikuro, ezkerrean. "Atenaseko Eskola" margolanean.

Lehenik eta behin, gorputzak mugitzen direnez, espazio hutsa egon behar da mugitzeko. Bigarrenik, ikusten ditugun gorputz arruntak gorputz konposatuak dira, hau da, beste gorputz batzuez osaturiko gorputzak, pieza txikiagoetan deskonposatu daitezkeelako frogatzen dena. Hala ere, Epikurok uste du zatiketa prozesu honek ezin duela mugarik gabe jarraitu, bestela gorputzak ezerezean desegingo liratekeelako. Gainera, materiaren eraikuntza-bloke oinarrizko eta aldaezinak egon behar dira naturako erregulartasunak azaltzeko. Konposatu gabeko gorputz hauek atomoak dira, literalki, 'Ezin dira moztu'. Gorputzak eta hutsa bakarrik existitzen dira, hau da, existitzen dira beste ezertan duten existentziaren menpe egon gabe. Beste gauza batzuk, hala nola koloreak, denbora eta justizia, azken batean, gorputzen atribututzat azal daitezke.

Epikurok uste du unibertsoak ez duela hasierarik, baina beti existitu da, eta beti existituko da. Atomoak beti izan dira. Gure kosmos partikularra, ordea, atomoen metaketa tenporal bat besterik ez da, eta existitu eta gero desegin egiten diren kosmos horien kopuru infinitu bateko bat besterik ez da. Aristotelesen aurka, Epikurok unibertsoa tamainaz mugagabea dela argudiatzen du. Unibertsoak tamaina mugatua balu, dio Epikurok, azkeneraino joan zintezke, ukabila atera eta zure ukabila non zegoen, unibertsoaren "muga" berria izango litzateke. Jakina, prozesu hori hamaika aldiz errepikatu daiteke. Unibertsoa tamaina mugagabekoa denez, atomo kopuru mugagabea eta huts kopuru infinitua ere egon behar dira. Atomo kopurua mugatua izango balitz, orduan, edozein eskualdetako atomo dentsitatea, benetan zero izango litzateke, eta ez litzateke gorputz makroskopikorik egongo, argi eta garbi dagoen bezala. Eta huts kopuru mugagabea egon behar da, izan ere, huts kopuru mugagabea gabe, atomo kopuru infinitua ez litzateke mugitzeko gai izango.

Etika, jadanik esan da, Epikuroren sistema filosofikoaren gailurra da eta zoriona lortzeko modua aztertzen du. Bide hau autonomian oinarritzen da eta baita gogoaren lasaitasunean ere. Gizaki guztien helburua zoriontasuna eta plazerra lortzea dela dio. Gainera, Filosofia edonoren jarduera dela dio, banakoaren ezaugarriak alboratuta ( adina, sexua, abar... ).

Munduaren oinarri fisikoa ezarri ondoren, Epikurok arimaren izaera azaltzen du. Arima ere, jakina, atomoetan datza: lehenik eta behin, ez dago atomoz eta hutsunez osaturik ez dagoen ezer (bigarren koalitateak atomoen antolamenduaren akzidenteak besterik ez dira), eta bigarrenik, gorpuzgabeko izaki batek ezingo luke gorputzek eragin edo mugiarazi, arima ikusten den bezala (adibidez, gorputzari gertatzen zaionaz jabetzen da eta mugimendu fisikoa hasten du). Epikurok dio arimako atomoak bereziki finak direla eta gorputz osoan banatzen direla.

Apolo, Dioniso eta Hermes.

Afrodita eta Eros

Epikuroren etika baieztapen aristotelikotik abiatzen da, hots, ongirik gorena berez balioesten dena dela. Epikuro bat dator Aristotelesekin zoriona ongi gorena dela esatean. Hala ere, Epikurok, Aristotelesek ez bezala, zoriona plazerarekin identifikatzen du. Epikurok bi arrazoi ematen ditu horretarako. Arrazoi nagusia da plazera dela jendeak bilatzen duen gauza bakarra; hau da, Epikuroren hedonismo etikoa bere hedonismo psikologikoan oinarritzen da. Egiten dugun guztia, dio Epikurok, geure buruaren alde plazera irabaztearen ontasunean egiten dugu. Hori, ustez, haurtxoen portaera behatuz baieztatzen da, zeinek, baieztatzen denez, instintiboki plazera bilatzen baitute eta mina saihesten. Hau ere egia da helduentzat-pentsatzen du Epikurok, baina helduengan zailagoa da hori egia dela ikustea, helduek plazera ekarriko dienaren inguruan askoz ere sinesmen konplexuagoak baitituzte.

Epikuroren ustez, plazera hertsiki loturik dago baten desirak asetzearekin. Bi plazer mota ezberdin bereizten ditu: "Mugimenduan" dauden plazerak eta plazer 'estatikoak'. "Mugimenduan" dauden plazerak desio bat asetzeko prozesuan dagoenean gertatzen dira, adibidez, goseak dagoenean jatea. Plazer horiek zentzumenak aktibatzea dakarte, eta sentimendu horiek dira jende gehienak "plazera" deitzen duena. Hala ere, Epikurok dio, baten desirak ase ondoren (adibidez, jan ondoren norbera betea dagoenean), asetasun-egoera, behartsuago edo desiratuago ez egotearena, berez atsegina dela. Epikurok plazer "estatikoa" deitzen dio honi, eta plazer estatiko horiek plazerrik onenak direla dio. Horregatik, Epikurok ukatu egiten du plazeraren eta oinazearen arteko tarterik dagoenik. Desira beteak ditugunean, hau mingarria da, eta desio beteak ez ditugunean, egoera egonkor hau guztietan atseginena da, ez bakarrik plazerraren eta oinazearen bitarteko egoeraren bat.

Epikurok, zoriona, bizitzaren azken helburua dela uste zuen, eta etengabeko atseginean bizitzea dela (hedoné). Bere doktrinaren puntu hau askotan gaizki ulertuak izan dira, nahiz eta berak plazeren kategorizazio arretatsua egiten duen, zeintzuk diren gomendagarriak eta zeintzuk ez adieraziz. Epikurok, funtsezko plazertzat, arimaren lasaitasuna (ilunabarra) eta minik eza (aponia) hartzen zituen: "Aztoramen eta minik eza plazer egonkorrak dira; gozamena eta poza, aldiz, bizitasuna dela eta mugimenduan dauden atseginak dira".

Epikurok hiru desio mota bereizten ditu: desira naturalak eta beharrezkoak, desira naturalak baina ez beharrezkoak, eta desira "harroputz eta hutsak"[7]. Berezko eta beharrezko desioen adibideak janari-, babes- eta antzeko desirak dira. Epikurok, desira hauek asetzen errazak direla uste du, ezabatzen zailak, eta atsegin handia ekartzen dute asebetetzen direnean. Gainera, bizitzarako beharrezkoak dira, eta berez mugatuak: hau da, goseak baldin bazaude, urdaila betetzeko elikagai kopuru mugatua behar da, eta horren ondoren desioa asetzen da. Epikurok dio nahi horiek betetzen saiatu behar dugula.

Desira harroputzek botere, aberastasun, fama eta antzeko desirak barne hartzen dituzte. Asetzeko zailak dira, neurri batean, ez dutelako muga naturalik. Aberastasuna edo boterea nahi izanez gero, ez du axola zenbat lortzen den, beti da posible gehiago lortzea, eta zenbat eta gehiago lortu, orduan eta gehiago nahi da. Desira horiek ez dira naturalak gizakientzat, gizarteak eta behar dugunari buruzko uste faltsuek landuak baizik; adibidez, boterea izateak besteen segurtasuna ekarriko digula sinestea. Epikurok uste du desio horiek ezabatu egin behar direla. Berezko desio baten adibide bat, baina beharrezkoa ez dena, luxuzko janariaren desira da. Bizirauteko elikagaiak behar badira ere, bizirauteko ez da elikagai mota berezirik behar.

Epikuroren bustoa

Hala, hedonismoa gorabehera, Epikurok bizimodu aszetiko harrigarri baten alde egiten du. Eskuragarri egonez gero elikagai bitxiak baztertu behar ez diren arren, ondasun horien menpeko bihurtzeak, azken batean, zorigaitzera eramaten du. Epikurok dioen bezala, "Pythokles aberastu nahi baduzu, ez eman diru gehiago, baizik eta bere desioak murriztu". Betegabeko desirek eragindako oinazea eta norberaren desirak etorkizunean beteko ez diren beldurrez sortzen den antsietatea ezabatzean, Epikurear jakintsuak lasaitasuna lortzen du, eta, beraz, zoriona.

Epikurok dioenez, "Plazer oro ongia da, natura lagun duen heinean"[3]. Plazer hutsalak ez dira onak, luzarora mina ekarriko baitute, eta lortzen zailagoak izateaz gain, galtzeko errazagoak ere badira. Aukeratzeko bertute bat edukitzeak duen garrantziaz ere hitz egiten du, eta sor ditzakeen plazerekiko estimua ere bai. Epikuroren bertuteak sinpletasuna, neurritasuna, neurritasuna, alaitasuna, zuhurtzia, etab. dira, eta ezinezkoa da atseginez bizitzea bertutetsu bizi gabe eta alderantziz.

Epikurok eskerrak eman zizkion naturari "beharrezko gauzak erraz eskuratzeagatik, eta eskuratzeko zailak direnak, beharrezkoak ez direlako"[3]. Epikuro sotil bizi izan zen, ogi, gazta eta oliben dieta sinple bat janez eta noizean behin ardo kopa bat edanez. Bizitza osoa pribatua izateak, adiskidetasunez eta atseginez inguratua, ahalik eta oinaze gutxienekin eta arimako lasaitasunarekin, zoriona ematen du.

Bertuteak, Epikuroren arabera, ondasun instrumental hutsak dira, hau da, baliotsuak dira norberari ekar diezaioketen zorionaren mesedetan bakarrik, ez beren onerako. Epikurok dio bertute guztiak, azken batean, zuhurtziaren formak direla, bere intereserako zer den kalkulatzeko moduak. Honetan, Epikuro, greziar teoriko etiko gehienen aurka doa, estoikoak bezala, zoriona bertutearekin identifikatzen dutenak, eta Aristoteles, zoriona, aktibitate bertutetsuko bizitzarekin identifikatzen duena. Epikurok uste du natur zientzia eta filosofia bera ere ondasun instrumentalak direla. Natur zientzia beharrezkoa da fenomeno naturalen azalpen mekanizistak emateko eta, horrela, jainkoen beldurra uxatzeko, filosofiak gure nahien muga naturalak erakusten eta heriotzaren beldurra uxatzen laguntzen digun bitartean.

Atenasen agora.

Epikuro justiziaren teoria kontraktualista bat eskaintzen duen lehen filosofoetako bat da. Epikuroren esanetan, justizia "kalterik ez egiteko eta kaltetua ez izateko"[5] akordioa da, eta justiziari buruz aurrez pentsatutako ideia bat dugu: "Elkarrekiko elkarteetan erabilgarria dena". Pertsonak komunitateetan sartzen dira naturaren arriskuetatik babesteko, eta komunitateko kideen jokabideari buruzko akordioak behar dira komunitate horiek funtziona dezaten, adibidez, erailketa-debekuak, animalien hilketari eta kontsumoari buruzko erregulazioak, etab. Justizia akordio horiek daudenean baino ez da existitzen.

Epikurok dio bidegabea ez izateko arrazoi nagusia dela norbait harrapatua izanez gero zigortua izango dela, eta harrapatua ez bada ere, harrapatua izateko beldurrak oraindik mina sortuko duela. Hala ere, zigorraren beldurra beharrezkoa dela eta legeen baliagarritasuna onartzen duela gaineratzen du. Justizia jokatzeko moduari buruzko akordio bat dagoenean baino existitzen ez bada ere, horrek ez du justizia erabat konbentzionala izatea eragiten, baldin eta konbentzionala dela-eta esan nahi badugu gizarte jakin bateko legeek emandako edozein jokabide, beraz, bidezkoa dela, eta gizarte jakin bateko legeak gizarte horrentzat bakarrik direla. "Justizia-kontratua" gizarteko kideentzat onuragarria dena ziurtatzeko egiten denez, benetan onuragarriak diren legeak bakarrik dira bidezkoak. Beraz, erailketa debekatzea bidezkoa izango litzateke, baina zuzenbidearen aurkako legeek ez lukete halakorik egingo. Baliagarri dena leku batetik bestera eta une batetik bestera alda daitekeenez, diren legeak ere alda daitezke.

Epikurok biziki balioesten du adiskidantza, eta aski modu bitxian laudatzen du. Adiskidetasuna "munduaren inguruan dantzan"[3] ari dela dio, "Bedeinkapena esnatu" behar dugula esanez. Jakintsua, batzuetan, lagun batengatik hiltzeko prest dagoela ere esaten du. Hori dela eta, aditu batzuek uste izan dute Epikurok bere hedonismo berekoia alde batera utzi eta lagunenganako altruismoaren alde egiten duela. Hala ere, hori ez dago argi. Epikurok etengabe dio adiskidetasuna baliotsua dela, plazera lortzeko biderik handienetako bat delako. Adiskideak, dio, gai dira elkarri segurantzarik handiena emateko, lagunik gabeko bizitza bakartia eta arriskuek erasotua den bitartean. Adiskidetasuna izateko, dio Epikurok, adiskideen artean konfiantza izan behar da, eta adiskideek elkar tratatu behar dute, haiek bezala. Epikuroren komunitateak, ideal hauek gorpuztuta bezala ikus daitezke, eta hauek, azken batean, ataraxia sustatzen duten idealak dira.