Enzebra

Equus hydruntinus baten hanka fosila

Equus hydruntinus edo Europar basastoa onagroen oso antzekoa zen eta Europan zein Ekialde Hurbilean bizi izan zen 300.000 urtetan zehar baino gehiago.[6] Esan bezala Europar basastoa da bere beste izenetako bat, nahiz eta astoekin zerikusi gutxi izan. Equus hydruntinus espeziearen aztarnarik zaharrena Okzitaniako Lunèl Vièlh herrian aurkitu zuten, eta 350.000 urteko adina zuela ondorioztatu zuten. Pleistozenoaren amaieran espeziea Mendebaldeko Eurasiako ia gune gehienetara hedaturik zegoen, Ekialde Hurbiletik Europaraino, bereziki Mediterraneoaren inguruan. Garai hartako fosilak aurkitu dira Sizilian, Turkian, Iberiar Penintsulan zein Frantzian. Espeziea aurreneko aldiz Italiako Otranton deskribatu zuten, 1904. urtean. Carlos Nores ikerlariaren arabera, XXI. mende arte ez da agertzen Equus hydruntinusen hezurdura oso bat. Ordura arte hanka puzka eta hagin batzuk besterik ez ziren topatuak. Baina beste aldetik hainbat paleontologok tamainaz zaldia izan ezin zitekeen edozein aztarna sistematikoki Equus hydruntinustzat hartzen zuten, espeziearen inguruko nahasmendua areagotuz.

Denbora luzez paleontologoek zailtasunak izan dituzte ekidoen zuhaitz filogenetikoan espeziea kokatzeko, kontutan hartuz Equus hydruntinusek antzinako ekidoen hainbat ezaugarri partekatzen duela zebra eta astoekin eta ezaugarri deribatuak asto eta onagroekin. Paleontologiaren azterketek, bereziki nahiko osorik aurkitutako burezur baten inguruan, Equus hydruntinusen Equus quagga burchellii zebrarekiko edo astoekiko senidetasun hurbila baztertzen dute, haginen morfologia dela eta. Dena den hagin morfologia ezaugarri eskasa izan daiteke taxonomiarako bakarrik ekidoen arteko harreman filogenetikoak ezartzeko orduan. Duela gutxi aurkitutako eta ongi kontserbatutako buru-hezur batek espeziea onagroekin lotuko luke,[6] zenbait ikerlariren arabera.

Ustez Equs hydruntinus bat Frantzia hegoaldeko "Les trois Frèdes" harpean marraztuta

Stenoar ekidoak Equus generoaren aurreneko espezieak dira, eta Ipar Amerikan agertu ziren duela lau milioi urte.

Bere ondorengo batzuk Eurasiara gurutzatu zuten Bering itsasartean barrena. Hantxe Pliozeno eta Pleistozenoaren artean Equus livenzovensis aurkitzen dugu jada. Handik aurrera stenoar familia handia espezie askotan joan zen banatzen, eta hainbat azpigenero ere sortu ziren haiengandik; zebrak, onagroak, astoak...

Laugarren aroan hainbat ekido izan ziren Eurasian; Equus stenonis, Equus senezensis, Equus athanasiui, Equus apolloniensis, Equus westi, Equus altidens eta gure Equus hydruntinus bera. Esan daiteke ekido guzti hauek tarteko ezaugarriak zituztela zaldi, zebra onagro eta astoen artean.[7]

Krimean eta Iranen lortutako ADN mitokondrialaren hainbat laginek agerian utzi dute Equus hydruntinus eta Equus hemionusen (onagro) arteko gertutasun genetikoa.[8] Egun hainbat ikerlarirentzat onagro espezie guztiak, irauten dutenak zein desagertuak, onagro espezie bakar baten tokiz tokiko azpiespezieak baino ez dira.[9] Horiek horrela, Equus hydruntinus oso gertu litzateke egungo onagroetatik.

Esan bezala, Equus hydruntinus lehendabizikoz erdi pleistozenoan agertu zen. Equus hydruntinis Equus altidensen (Ingelesez) [10] ondorengo zuzentzat hartzen da. Badira espeziearen aztarnak Espainian, Frantzian, Alemanian, Azerbaijanen, Kazakhstanen eta Ipar Afrikan, azken horretan Goi Pleistozenoan. Espeziea Holozenon iraungi zen, baina enzebroaren kasua argiteke dago oraindik, esan bezala.

Equus hydruntinusen marrazkia

Azken urtetan hainbat ikerlek berriz Equus hydruntinus espeziearen inguruan beste hipotesi bat zabaldu dute: abere hauek zer ikusi handiagoa zutela zaldiekin, onagroekin baino.[11] Hipotesi horrek enzebroaren inguruko hainbat ezaguera historikorekin bat dator. Abere bat, zaldia dena, baina onagroen eite batekin. Equus altidensen ondorengoa izanik, areagotu egiten da zaldiekiko gertutasuna.

Paleolitoko jendeak erruz ehizatu zuen basasto hura, eta hori bat dator enzebroa ehizagai estimatutzat agertzen duten agiri zaharrekin.

Ezagutzen diren hainbat kronika eta aipu historikoak jarraituz hauxe izango lirateke enzebroaren ezaugarriak:

Oso abere arina, soslai ganbilekoa hanka apatx arrailduak, arratoi kolorekoa edo hauts kolorekoa, mando lerroa bizkarrean, hanken beheko aldea beltz edo iluna eta goiko aldean zebra-marrak. Belarri handiak zeuzkaten, zerra eroria, behor bezalako irrintziak egiten dituena eta oro har itxura triste eta muzindurik daukana.

Dena den, hainbat testu zaharrek aipatzen duten enzebroen apatx arrailatuen inguruan, hau da, behatz bikoitiak, zera esan behar da; hau ez datorrela bat ekidoen ezaugarriekin. Halako apatxak animali artiodaktiloetan[4] izaten baitira. Baliteke nahasketa hau, geroko testu askotan errepikatu dena, enzebroak oreinekin eta beste hainbat basabererekin nahasteagatik etortzea. Akatsaren jatorria geroxeago aipatzen den Bruneto Latinoaren XVI. mendeko testua da.

Sorraia arrazako zaldia

Enzebroari buruzko teoria kontrajarriak daude oraindik gaur egun ere, nahiz eta hainbat baztertu samar dagoen. Laburbilduz hauek dira:

• Enzebroak kriptozoologiaren animaliak besterik ez dira, inoiz existitu ez direnak. Hala ere toponimiak eta ehizari edo medizinari lotutako testu historikoek zalantzan jartzen dute azken baieztapen hau. Ugariegiak dira leku izenak eta testu zaharrak espeziearen deskribapen zehatzekin (eta gainera garai historiko ezberdinetan eginak) espeziea ez zela inoiz existitu onartzeko. Gaur egun gutxi dira horregatik enzebroa asmakizun hutsa dela defenditzen dutenak, nahiz eta eztabaida handia egon abere honen benetako izaeraren inguruan.

• Enzebroak mendira ihes joandako eta basatiak bilakatutako etxeko astoak omen ziren. Gaur egun Australian eta Ameriketako Estatu Batuetan gizakiaren zaintzatik ihes egindako eta libre dabiltzan etxeko astoen populazio handiak daude. Batzuetan hain ugari dira zeren eta kalteak sortzen dituzte larre eta alorretan. Testo zaharretako iberiar enzebroak bezala.

Argazkian Afrikako basa astoa. Testu zaharretan agertzen diren enzebroaren hainbat ezaugarri dauka eta horregatik batzuentzat enzebroak hori ziren hain zuzen, Afrikako basa astoak. Jatorrizkoak edo gizakiak Penintsulara ekarritakoak izanik.

Iberiar Penintsulan suertatuko hainbat gertakari historikok, esate baterako erdi aroko izurriteek eta gerrek, eskualde osoak jendez husten zuten. Adibidez erdi aroko Errekonkistak edo musulmanen aurkako gerrak mendetan eskualde osoak jendez hustu zituen. Beraz bertako abereak gizakiaren zaintzarik gabe geratzen ziren horrela basatiak bilakatuz. Gainera bere egoera naturalera itzultzen ziren abereak jendez hustutako lurrak eta larreak topatzen zituzten, beraientzako egokiak bizitzeko eta ugaltzeko. Honek argituko luke etxeko astoek berriro basatiak bilakatzea. Corina Lisseau ikerlariak enzebroak Equus hydruntinus zirela hipotesiaren sortzaileetariko bat, gaur egun basatiak bilakatutako etxeko astoen teoriaren defendatzailea da.[12]

Eskuineko alboko argazkian ageri denez, egia da Afrikako basa astoak enzebroaren hainbat ezaugarri daukala, antzinako ekido arrazen ezaugarriak denak. "Arratoi ile"dun kolorea, zebra-marrak hanketan eta mando-marra bizkarrean, mutur beltza...

Beste aldetik azken ikerketen arabera Iberiar Penintsulara Afrikatik heldutako aurreneko astoak duela 4.400 urtekoak dira, eta feniziar merkatariek ekarri omen zituzten. Beraz, Equus hydruntinusenak omen ziren Brontze Arotik geroko hainbat hondakin txiki astoenak lirateke. Era berean data honek tarte gehiago ematen du antzinagotik Penintsulan basoratutako etxeko astoen populazioak sortzeko. Beste aldetik ezaguna da etxekotutako azienda berriro baldintza naturaletara itzultzerakoan, eta bereziki denbora tarte luze bat pasata, beraien arbaso basatien hainbat ezaugarri etologiko zein morfologiko berreskuratzeko joera dutela. Aski ezagunak dira Txipreko basahuntzen eta Korsikako basa aharien kasua. Egun ia mufloien ezaugarriak dituztela beraien arbasoak etxeko azienda izanik. Edo Eskoziako Soayko ardien kasua. Soayko uhartean aspalditik abandonatutako ardiak aldatzen joan dira beraien arbaso basatien hainbat ezaugarri berreskuratu arte.

Toledoko artzapezpikua zen On Rodrigok, latinezko kontuetan ondo jantzitako eliz gizona, asto, onagro eta enzebroen arteko nahasmendua areagotu zuen Astorgako artzapezpikuak 969. urtean egindako kronika batean oinarriturik. Bere idatzian Astorgakoak Galizian normandiar piratek egindako eraso bat kontatzen zuen eta piratak Galiziako barne lurretan barrena Zebreroko Mendiak arte heldu zirela esaten zuen, egungo O Cebreiron. Berak «Alpes montes Ecebrarii» aipatu zuen, zehazki. Baina Toledoko artzapezpikuak adiera latina bilatu zuen bere itzulpenean aipatutako toponimoaren aberearentzat eta onager hitza erabili zuen.

Joan den mendean 1957. urtean, Dimas Fernandez-Galiano naturalista eta mikrobiologo katalanak enzebroa desagertutako benetako ekidotzat aldarrikatu zuen, basasto bat edo, baina bere proposapena eszeptizismoz harturik eta baztertua izan zen gainontzeko zientzialarien aldetik.[13]

• Noizbait benetako zebrak egon dira eta asko iberiar mendietan. Ihes egindako abereak lirateke, adibidez erromatarren garaian, edo besterik gabe betidanik egon ziren hor. Teoria hau funts gutxikoa da. Espainiako erresumetan agiri baten bidez ezagutzen den aurreneko zebraren kasua «Egiptoko Erregeak» enbaxada batekin Alfontso X.a Gaztelakoa erregeari opari gisa bidalitakoa animalia da, 1260. urtean:

Testu horretan ikusten da zebra ezezaguna zela Gaztelan, eta "asteme marraduna" bezala ikusten zutela. Zebra izena oraindik ez ziotela jartzen, eta jakina, ez zen Iberiar Penintsula oraindik ugari eta ezaguna zen enzebra.

Le Petit Robert frantses hiztegiak hau dio zebrari buruz:

Aipuarekin agerian geratzen da zebra izena bi abere ezberdin izendatzeko erabiltzen zela. Bata enzebroa, bestea Afrikako zebrak.

Frai Martin Sarmiento beneditarrak Disertación sobre el animal cebra. Nacido, criado, conocido y cazado antiguamente en España, donde ya no se encuentra izenburuko bere liburu argitaragabean, enzebroak benetako zebrak direla zioen.[14] Lana zazpi kaierez osaturik dago, eta Madrilen 1752ko ekainaren 24an datatua da. Beneditarrak gainera zera proposatzen zuen, Kongon ugari ziren zebrak ekarri Penintsulara desagertutako espeziea berreskuratzeko. Beneditarraren izkribua ordea ez zuten argitaratu eta nahiko ezezaguna izan da duela gutxi arte.

Dena den 1897. urtean Graells naturalista errioxarrak Sarmientoren tesia ezagutu zuen eta kontrako argudioak eman zituen. Beretzako Penintsulan inoiz ez dira zebrarik egon mendietan libre eta gainera ez dira beraien fosilik ezagutzen. Beretzako enzebra, zebro, zebra lotura etimologikoa ez zen nahikoa afrikar bezalako zebren teoria baieztatzeko.

• Enzebroak Iberiar Penintsulan garai historikoak arte iraun egin zuten Europako basa astoak dira, Equus hydruntinus hain zuzen. Basa asto hauek onagroen oso antzekoak Europan eta Ekialde Ertainan bizi omen ziren 300.000 urtetan baino gehiago. Equus hydrntinus oso ugari izan ziren Mediterraneoaren inguruan Europako Pleistozenoan. Lehen uste zen Brontze Aroan (duela 4.000 urte inguru) galdu zirela. Teoria honek dauka egun funtsa gehien froga paleontologikoak kontutan hartuz. Hala ere beste hainbatentzat froga arkeologikoek ez daukate hainbesteko indarra, zeren eta topatutako erdi aroko aztarna txikiak eta oso zatikatuak daude. Portugaldar ikerlari batzuek XVII. mendeko ustezko enzebra baten hezurdura oso bat aurkeztu zuten duela zenbait urte. Azkenean, dena den, Equus hydrntinustzat aurkeztutako hezurdura hau etxeko asto batena zela egiaztatu zuten.

Astoa, tarpana, onagroa eta zebra grabatu zahar batean. Lau abere hauek lotzen dituzte enzebroarekin modu batean edo bestean

Guzti honek agerian utzi zuen, eta ADNko zenbait frogek azken hau baieztatu dute, ekidoetan oso zaila dela askotan paleontologiaren bidez arraza ezberdinak eta espezie baten basoratutako eta etxeko abereak bereiztea. Gainera animali hauek beraien inguru naturalera moldatzeko aldaketa morfologiko handiak garatzen dituzte belaunaldi gutxitan. Hau dela eta espezie bereko bi abere oso ezberdinak izan daitezke morfologikoki.

Honez gain kontutan hartu behar da ekidoak beraien artean gurutzatu daitezkeela, eta kasu askotan emandako umeak antzuak badira ere (esate baterako mandoak, zaldi eta astoaren arteko gurutzaketa), beste hainbat kasutan ateratako hibridoek umeak egiteko gai dira, eta beraz populazio basatiak garatzeko.

Esate baterako egungo Poloniako konik zaldiak bertako azken basoko tarpanen eta etxeko zaldien arteko nahasketa bat dira. Baliteke enzebroa beraz bi edo ekido gehiagoen arteko nahasketa bat izatea ere, edota sorraia zaldiak, Konik ponien kasuan bezala, enzebroen eta etxeko zaldien arteko nahasketa bat izan.

Alfontso X.a erregeak bere kroniketan eznzebroa onagroarekin lotzen du eta «mendiko astoa» deitzen du.

• Enzebroak garai historikoak arte iraun egin zuten basa tarpanak dira, eta beraien azken oinordekoak sorraia zaldiak omen dira. Garai batean basazaldi hauek Iberiar Penintsula guztian barrena zabaltzen ziren. Teoria hau bigarren onartuena da gaur egun. Bereziki Portugaldar adituek mantentzen dute teoria hau. Horren adierazle Alentejoko bertako ardo baten izena vinho zebro dela, eta abere hauen irudia dauka bere ikurtzat.[1]

Baliteke enzebro hitza, finean, Iberiar penintsulako basazaldi guztiak izendatzeko erabilia izatea. Basazaldiak oso ugari ziren erromatarren garaian eta gero ere iraun zuten.

Onagro, enzebro eta tarpanen ondorengoak ziren basazaldien arteko nahasketa ez da bakarrik ema iberiar enzebroen kasuan. VI. mendean Poitierseko apezpiku Venancio Fortunatok oker erabili zuen onagro hitza Frantziako iparraldean, Ardenetan ehizatzen zituzten basazaldiak izendatzeko.

Nikolai Przewalski, koronel eta esploratzaile errusiarrak, bere deitura daraman zaldia (Przewalski zaldia) Mongoliako lautadetan topatzerakoan XIX. mendearen bukaera aldean, onagro bat zela uste zuen hasiera batean.[15]

Hainbat ikerlarik are gehiago, esaten dute enzebro hitza Iberiar penintsula guztian edozein basazaldi mota izendatzeko erabilitako izena omen zela, zeren eta basazaldien ezaugarriak asko aldatzen ziren eskualde batetik bestera.[2]

Penintsulako Iparraldeko hainbat poni arrazek "asto" itxura hartzen dute, Mongoliako przewalski zaldien antzera. Bereziki neguko ilaiarekin daudenean. Esate baterako, Asturiasko asturkoi zaldien bertako izenetariko bat zera da, "Burrus del Sueve", hau da, Sueveko astoak.

Galiziako garrano zaldiak ere "burrus" deitzen dituzte, esate baterako, Val Miñor eta O Baixo Miño eskualdetan. [16]

Pottoka zaldi ar baten burua. Bereziki neguan basa astoaren antza handia hartzen dute.

Enzebroaren hainbat laginen ADN mitokondrialaren azterketa egin eta gero, Eva-Maria Geigl ikerlariak abere hauek tarpanekin lotzen ditu.

Carlos Nores asturiar zoologoaren arabera tarpan eta enzebroak zaldi mota berera ziren, ingurune ezberdinei moldaturik, hori bai.

• Enzebroa egun arte zientifikoki sailkatu gabe eta ondo deskribatu gabeko iberiar ekido espezie autoktono bat izan zen.

Tarpaneren marrazki bat espeziea islatzen. Tarpan dans Zootechnie. Races chevalines, 1923. egilea, Paul Diffloth. Nabarmenak dira przewalski zaldiarekiko antzekotasunak antzinako tarpan hauetan. Baita basa mando batekin zeukaten antzekotasuna.

Espeziearen aurreneko aipamena Gratio Faliseo erromatarrak egin zuen Cinegeticón bere lanaren 514. bertsoan. Ovidiok ere jasotzen du aipu hori.[17] Gratio Faliseok zaldi "Murcibios" aipatzen ditu. Martín Sarmiento apaizaren arabera, "Mulo Cibrio" (mando zibrio) edo Mulo Cebro (mando zebro) esan nahi du.[14]

Marko Terenzio Varron erromatarrak I. mendean, zera esaten zuen; Hispanian equus ferus ugari zegoela. Equus ferusen esanahia basazaldia da. Erromatar kronistak oro har nahiko zehatzak ziren eta aldi berean ezin ahaztu garai haietan Erromatar Inperio guztian onagroak "onager" deituak latinez eta astoak "asinus" aski ezagunak zirela beraientzat. Beraz enzebroa bi abere hauetatik eta beste zaldi motatik bereizten zituzten berain kroniketan.

Erdi Aroan ugari dira enzebroaren aipuak. Ehizagaia zen haragitarako eta era berean bere gorputzaren hainbat atal sendagai bezala erabiltzen zituzten. Enzebrotik ateratako larrua ere preziatua zen larrugintzan eta tuérdago deitzen zuten antzinako gaztelanian. Tuerdago honen hainbat zati ailegatu zaigu bai zebrunos deitutako garai hartako oinetakoetan bai erdi aroko gerla ezkutuetan.

Bruneto Latino idazleak 1260. urtean Gaztela Zaharraren zebrak aipatzen ditu, eta honela deskribatzen ditu:

XII. mendean enzebroak oraindik ugari ziren Iberiar Penintsula ia osoan. Hurrengo mendetan populazioa hiru gunetan zatituta geratu zen, hirurak hegoaldean.

Enzebroak Aragoiko Foruetan aipatzen dira os cebros masclos izenarekin. Hona hemen aipua:

Beste hainbaten artean Alarcón, Cuenca eta Kordobako foruek aipatzen dute enzebroa.

XIV. mendean, Palentziako Carrión de los Condesen jaioa Sem Tob ben Ishaq ibn Ardutiel, Sem Tob de Carrión idazle eta olerkari juduak Proverbios morales bere liburuan halako aipua egiten du:

XVI. mendean egile anonimo batek argitaratutako Romance del Rey Marsín erromantzean honako aipu hau dago:

. Hor aipatzen da Marsin erregeak, nahiz eta zaldi nahikoa eduki, nahiago zuela enzebra bat ihes egiteko. Honek agerian jartzen du enzebroak etxekotzen zirela eta estimatuak zirela leku zailetan ibiltzeko.

Alfontso XI.a Gaztelakoaren enkarguz egindako Libro de la Montería delakoan, XIV. mendeko aurreneko erdialdean idatzita eta erresumako ehiza jarduera eta ehizalekuei buruzko deskribapen zehatzak dakartzana, zuzenki aipatzen da animali hau Murtziako Ciezan, Caravaca de la Cruzn eta Lorcan:

El Libro de la monteria ehizari buruzko oso deskribapen zehatza denez, agerian geratzen da[18] garai hartarako enzebraren banaketa eremua oso murriztuta zegoela jada Iberiar penintsulan. Bakarrik Murtzian aipatzen baita, eta ez, esate baterako, Gaztelan edo Galizian.

1423. urtean, Arte Cisoria liburuan, Enrique de Villenak honako aipua egiten du enzebroaren haragiaz:[19]

Testu deigarri honetan beraz enzebroaren haragia beste hainbat haragi exotiko edo esoterikorekin parekatzen da, botikatzat bere balio dela eta, lehoi edo giza haragia barne. Hala ere enzebroaren haragiaren balio berezi horrek zera esan nahi du; garai hartan enzebroa jada nahiko eskutarik zegoela Iberiar penintsulatik.[2]

Martín de Cantosek, Albaceteko Chinchillako artzapeza, 1576. urtean ezagutzen den espeziearen deskribapen zehatzena egin zuen. Enzebra Chinchillako Markeserriko lurren ehizagaien laburbilduma batean azaltzen da.[20] Testua honako hau da:

Animaliaren azken aipua 1579. urtekoa da, Felipe II.a. erregeak agindutako, "Relaciones Topográficas” delakoetan. La Rodako topografiaren zerrendan espeziaren iraungitzeaz hitz egiten da.

Garai haietan Albaceteko hiria dagoen tokian urmaelen multzo handi bat zegoen, eta La Roda bertan zegoen. Enzebro haien habita beraz padurak eta lautadak ziren.

On Kixote Mantxakoa liburuan, (1605) Miguel de Cervantesek abere hauetaz hitz egiten du ere:

1682. urtean Badajozeko testu batean zera esaten da; jumento cebro delako bat etxekotzea lortu omen zutela. Honen arabera orduan oraindik enzebro basatiak geratzen ziren.

Equus hydruntinusen izena abere hau deskribatu zuten lehendabiziko arkeologia aztarnategitik dator, Italiako Otranton izan baitzen hori. Otranto Hydruntum baita latinez.[21]

Ugari dira beste aldetik enzebroaren adiera ezberdinak Iberiar Penintsulako hizkuntza erromantzetan. Toponimian edota agiri zaharretan agertzen direnak: zebra, zebro, zebra, enzebro, enzebra, enzabra, enzibia, zebrero, zevra, cebra, cebrero, cevra, zibra, zebrinho, encebrico, cebron, oncebra, acebra, acebron....

Eztabaida handia dago hizkuntzalarien artean enzebro hitzaren etimologiaren inguruan. Bitxia da hizkuntzalarien artean enzebroaren inguruan eztabaida aspaldikoa izan arren, zoologoek ez diote jaramon handirik egin duela gutxi arte Penintsulako megafaunaren desagertutako azken ugaztun handiari.

1275. urtean, Alfonso X.aren Historia Orokorrean, zera esaten da (latinez, jatorrizkoan):

Antonio de Nebrijak 1492ko gazteleraren bere aurreneko hiztegian honako definizioak dauzka;

, biak bat datoz enzebroaren ezaugarriekin.

Joan den mendearen hasieran eztabaida piztu zen Lisboako Zientzien Akademian zêbro, zêbra eta zebrum hitzei eta beraien deribatuei buruz. Portugaleko foru zaharretan zein toponimian sarri agertzen diren hitzak dira. Hasiera batean oreinaren sinonimoa zela uste zuten (NUNES, 1921-1922) baina baita, ahuntza, idi edo behiaren sinonimotzat hartu zituzten ere. Handik gutxira Merêak (1925), Sarmientori gertatu zitzaion bezala, XII. mendeko Gaztelako foru baten bertsio bikoitza topatu zuen. Zaharrena latinez eta hurrengo mendekoa erromantzez. Bertan latineko "onager" zebra bezala itzultzen da. Idazkiaren amaieran Merêak zoologoei eskatzen die argitzeko ea testu zaharraren aberea Afrikako benetako zebra bat edo Asiako onagroa den argitzeko. Edo zer senidetasun izango zuen zebra iberiar misteriotsu horrek bi abere haiekin.

Gerora ere enzebroari buruzko zenbait lanetan Merêaren tesia joaten da indartzen (CASTRO, 1928; RODRIGUES LAPA, 1932-33; AGERO, 1947; SILVEIRA, 1948; AEBISCHER, 1957; FERNANDEZ-GALIANO, 1957; TERRON, 1983), danak Sarmientoren lehenengo tesiak defendatzen zituzten, alegia, ekido misterioso baten presentzia Iberiar mendietan duela hainbat mende agiri zaharretan eta toponimian oinarriturik. Eta hau naiz eta Sarmientoren lana ez zutela ezagutzen. Hala ere Portugaldar filologo hauen lanak kasu gutxi jaso zuten zoologoen aldetik.

Hainbat adituk Equiferus hispanus izen zientifikoa proposatu dute enzebroa izendatzeko[22]

Enzebroak Afrikako zebren izenaren jatorrian

Equus quagga quagga edo Esperantza Oneko Lur muturreko zebra. Europar kolonizatzaileen eraginez gaur egun galdua.

Afrikako zebren eta enzebroen arteko izen nahasketa horrek, antza, iturburu historikoa dauka. XV. mendean portugaldar esploratzaileak beraien itsasontziz Afrikako Esperantza Oneko Lurmuturrera heldu zirenean, bertan Portugalen oraindik ugari ziren abereen antza handia zuten ekido batzuk topatu zituzten, zebrak, eta beraien lurraldeko abereen izen berbera ezarri zieten antzeko animaliak zirelakoan[1].

Equus quagga quagga motako zebra haiek hainbat ezberdintasun zuten egun arte iraun duten gainontzeko zebra motekin alderatuz gero, kolorean esate baterako. Arre-gorrixkak ziren bizkar aldean eta bertan ez zuten zebra-marrarik. Hankak eta sabelaldea zuriak ziren, eta zebra-marrak buruan, lepoan eta zurdan zituzten. Ezaugarri horiek direla eta, uste da abere haiek gainerako zebrekin baino antz handiagoa zutela Iberiar penintsulako enzebroekin. Horregatik hartu zituzten portugaldar marinelek abere horiek etxeko enzebrotzat.[23]

Europarrek Afrikako zebrei egindako lehendabiziko aipua 1591. urteko liburu batean agertzen da, Filippo Pigafetta geografo eta matematikoak eginda. Pigaffetak erabilitako informazioa Duarte Lopes portugaldar merkatariak eman zion berari. Lopes egungo Angolaraino heldu zen bere bidaietan eta bertatik Europara itzuli zen bertako Alvaro I. erregearen enbaxadore gisa. Afrikar errege hau kristautu egin zen eta Lopes Espainiara zein Erromara bidali zuen Felipe II.a erregearekin zein Sixto V.a aita santurekin estatu harremanak ezartzeko eta misiolariak bertara bidaltzeko eskaera egiteko. Ez Espainiako erregeak ezta Aita santuak ez zioten jaramonik egin bere enbaxadore enkarguetan, baina Erroman Lopesek Filippo Pigafetta ezagutu zuen eta bere Afrikako ibilbideen berri eman eta honek kontatu zituen aipatutako liburuan, zebraren deskribapena barne, Saharaz hegoaldeko Afrikaz urte askotan egon zen lehen aipatutako liburuan.

Liburuan Pigafettak, Lopesek esanda, zebren arintasuna lastertan deskribatzen du. Portugalen eta Gaztelan garaia haietan erabiltzen zen esamoldea aipatzen du ere" zebra bezain arina", jakina, enzebroaz ari ziren.

Lopesek beraz zebra deitu zuen Afrikako ekidoa, eta Mozambikera joandako portugaldar misiolariak izen bera erabili zuten bertako zebrak deitzeko. Aipatzekoa da beste hainbat hizkuntzatan egindako abere hauei buruzko garai hartako aipamenetan "astoak" edo "zaldi marradunak" deitzen dituztela.

Baina zebraren izena abere hauek izendatzeko Ulisse Aldrovandiren eskutik etorri zen. Zientzialari honek 1616. urtean faunari buruzko entziklopedia argitaratu zuen, eta ugaztun solipedoen (ekidoak) liburukian zebra agertzen da. Berak zebraren deskribapena Jan Huyghen van Linschoten herbeheretarrak idatzitako liburu batetik hartu zuen. Holandar hau Indiako Goa artzapezpikuaren idazkaria zen, baina berak Pigafettaren liburutik hartua zeukan aldi berean datua. Beraz zebraren izenak eta deskribapenak nahiko bide korapilatsua jarraitu zuten ofizialak egin arte.

"Alto do Cebreiro"ko errepide txartela. Pedrafita de Lugon.

Enzebro inguruko leku izenak oso ugari dira Iberiar Penintsulako toponimian eta iparretik hegora zein ekialdetik mendebaldera hedatzen dira.[20] Oro har leku izenen ugaritasuna handiagoa da espezieak gehiago iraun zuen eskualdetan, hau da, Galizian, Portugaleko hegoaldean eta Gaztela-Mantxan. Kantauriar mendikatearen iparraldean gutxiago daude, eta baita Pirinioetan. Carlos Nores irakasleak ehundik gora leku izen jaso ditu Penintsulan enzebroren aldaera ezberdinekin.[15] Aurreneko aipu toponimikoak IX. mendekoak dira.

Euskal Herrian hainbat toponimo daude, baina baliteke enzebroak berezko euskal izena edukitzea eta leku izenak egun toponimian gordeta egotea baina beraien esangura ezezaguna izanik.

• Katalan Herriak:

Valcebre-Lleida. Encebra-Alacant. El Encebrico-Paterna. Las Encebras-Pinós.

• Gaztela eta Leon:

Cebrones del Río, herria-Leon. Cebrecos, herria-Burgos. Rincón de Valdecebras-Zamora. Fuentecebras–Llambera. Cebreros-Ávila. Cerbón, herria Soria.

• Asturias:

Monte Cebreiro, Ibias. Arroyo de Cebreros, Gijón. Alto de Cebrandi, Piloña eta Caso artean. Vega Cebrón, Salas.[15]

• Aragoi:

Abrigo de los Encebros-Alacón.

• Portugal:[24]

Zibreira de Fé–Sobral de Monte Agraço. Zebral–Vieira do Minho. Zebras-Valpaços. Zebro de Cima eta Zebro de Baixo–Faro. Vale do Zebro– Salvaterra de Magos. Zebreiros–Gondomar. Zebro do Grou– Santarem. Zibreira- Fatima. Zebra– Arcos de Valdevez. Zebreira–Idanha-a-Nova. Ribeira do Zebro–Moura. Vale de Zebro– Abrantes. Zibreira–Torres Vedras. Zebreira-Castelo Branco. Zebras– Beira Baixa. Vale de Zebrinho– Abrantes. Casais do Vale de Zebras–Cartaxo.

• Galizia:

Pedrafita do Cebreiro, Alto do Cebreiro-Lugo. Auga dos Cebros-Pontevedra. Cebreiro-Ourense. O Cebreiro-Lugo.

• Gaztela-Mantxa:

Gune hau izan zen enzebrek gehiago iraun zuten lekua. Toponimia handia dago animali hauekin, bereziki Albacete herrialdean:[25][5] Las Encebras-Albacete. Casa de las Encebras-Almansa. Nava de las Cencebras-El Bonillo (Parajea). Volcán de la Encebra-Ciudad Real. Linchas de la Cebrera-Alcalá del Júcar (Parajea). Casas de Oncebreros, Ceja de Oncebreros (Gailurrra), Loma de Oncebreros (Parajea), Los Oncebreros (Paraje)-Higueruela. Acequia de Oncebreros, Oncebreros (Etxea)-La Herrera. Casas de las Encebras, Cortijo de las Encebras (Parajea), Collado de las Encebras-Letur. Las Encebras, (Parajea)-Lezuza. El Encebrico, (herrixka)-Paterna del Madera. Las Encebras, (Etxeak)-Pozo Cañada. Letur- Barranco de las Encebras.El Acebrón-Cuenca. Las Encebras-Montalbo. Valcebro-Teruel. Las Encebras-Chinchilla de Monte-Aragón.

• Andaluzia:

Pico Cebrón-Sevilla.

Acebrón laku eta jauregia, Doñana.

• Murtzia:

Cortijo de la Encebra-Jumilla.

Euskal Herriko toponimian

Hainbat adituentzat Zestoako Ekainen zaldiekin batera marraztutako hainbat abere aspaldiko enzebroak dira. Argazkietan nabarmen zebra marrak eta lepo aldeko marra Ekaingo bi aberetan

Euskal Herrian ere zenbait toponimo agertzen da "zebra" edo "zibria" izenarekin. Batzuk beste hainbat baino gardenagoak.

• Cebron, cebror. Hustutako herria. Larraga.[26]
• Balzebreda. Viana.
• Zibria edo Zibiria. Xabros, sakana. Izaba.
• Zibirain edo Zibriain. Txulapain.
• Sabrasotobo, Sanmartinzar.
• Altazabro basoa, Urizaharra. Iberiar Penintsulan barrena badaude zenbait toponimo enzabro-rekin baita ere.
• Xabros erreka, Gorzan. Xabros sakana, Ezkaroze. Xabros, Orontze.
• Zerbio-zebrio, Basaburua.
• Sanzerbide, Erromantzatua.
• Zeberia, Bertizaranako auzoa da.

• (Gaztelaniaz) Iberiar enzebroari buruzko artikulua
• (Ingelesez) Europar basa astoari buruzko artikulua
• (Gaztelaniaz) Enzebroari buruzko artikulua
• (Gaztelaniaz) Enzebroari buruzko artikulua

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Enzebra