Entziklopedia

Entziklopediaren historia gizarteek jakitearekin egiten duten harremanarena da. Belaunaldiz belaunaldi transmititutako mitoen bidez ahozko gizarteetan adierazten zen ezagutza biltzeko borondateak forma egonkorra eta agerikoa hartu ahal izan zuen idazketaren asmakuntzarekin.

K.a. IV. milurtekoaren amaieratik, Sumerren dago "kultura-materialaren entziklopedia moduko bat, zeinaren datuak gaika antolatuta baitaude": animalia, harri, landare eta hegaztien zerrendak barne.[4] 600 urte geroago, Eblan ere tableta protoentziklopedikoak zeuden, eta zerrenda luzeak proposatzen zituzten, hitzen lehen letraren arabera sailkatuta.[4] Lan horien kopia asko daude, historialariek "zerrenda lexiko" deritzenak.

Antzinako Egipton, protoentziklopediatzat har daitezkeen gaikako zerrendak ere badaude. Ramesseumeko Onomastika, K.a. 1750 inguruan idatzia, kategorien arabera taldekatutako hitzen zerrenda da. Genero bereko beste lan bat, baina garatuagoa, Amenoperen Onomastika da, K.a. 1100 inguruan idatzia. Gaikako 610 elementu ditu eta, Jack Goody antropologoaren arabera, 2.000 informazio baino gehiago, "unibertsoaren katalogo sistematikoa" emateko.[5][4] Hiztegi entziklopedikoaren aurrekari urrun horren bokazioa hau zen: "haurrak idazten ez ikastea, baizik munduaren antolakuntzan oinarritutako gizateria hezteko programa bat proposatzea".[4]

Heraklides Pontikoak (K.a. 340) sortutako eredu geo-heliozentrikoa, Kopernikok geroago Martianus Capellaren (420) entziklopediari esker ezagutu zuena.

Grezian, K.a. VII. mendeaz geroztik, filosofo presokratikoekin ari zen hausnarketa- eta ikerketa-jarduera bizia. Platonekin zabaldu zen (428-348), eta haren Timeok garaiko zientzien aurkezpena ematen du elkarrizketaren bidez: astronomia, kosmogonia, fisika eta medikuntza. Lan hori entziklopedia metodikotzat har daiteke.[4]

Aristotelesek (384-322) hainbat gairi buruzko tratatuak egin zituen (poetika, erretorika, logika, zientzia politikoa, fisika, psikologia, biologia, etika...), eta espiritu entziklopedikoa erakutsi zuen, baliokiderik gabea. Hala ere, zirriborro horiek hil eta 275 urtera baino ez dira zabalduko, hau da, K.a. 50. urtearen inguruan: "Corpus ikaragarri horren galera edo aldaketa partziala, entziklopedikoa zena terminoaren adiera puruenean, eta gero, pixkanaka-pixkanaka berreskuratzea, Islamari esker, entziklopedien historiak Mendebaldean bi mila urtean izan du eragina.»[6]

Heraklides Pontiko (388-310), Platon, Espeusipo eta Aristotelesen ikaslea izan zena, bere lan filosofikoez gain, arte liberal nagusiei buruzko lanak (gramatika, erretorika, dialektika, musika eta geometria) konposatu zituen lehen autoreetako bat izan zen.[7]

Beste ikertzaile balioaniztun askoren artean, Kalimako (circa 310-240) izena aipatu behar da: poeta eta gramatikaria izateaz gain, era askotako gaiak landu zituen. Eratostenes Zirenekoak ere (276-194) balio handiko matematika-, astronomia- eta geografia-lanak utzi zituen, Lurraren zirkunferentziaren neurri guztiz zehatza barne. Posidonio izena ere iritsi zen (135-51), aldi berean geografoa, historialaria eta matematikaria zena, baina haren lana erabat galdu zen.

Jakiteko nahia ere liburutegien eraikuntzan islatu zen. Asurbanipal liburutegia Niniven eraiki zuten K.a. VII. mendean, eta 30.000 buztin-tableta zituen. Alexandriakoa,[8] K.a. 288. urtean sortua, antzinateko liburutegirik garrantzitsuena izan zen; Ptolomeo II.a Filadelfoko garaian 490 000 biribilki zituen, eta mendeetan zehar mundu mediterraneoko zientzialariak erakarri zituen.[8]

Metatutako jakintza kopuru itzeletik, zati txiki bat baino ez zen latinera itzuli. Erromatarrei, hain zuzen, ez zitzaizkien arazo teorikoak asko interesatzen, eta aplikazio praktikoak zituzten oinarri matematiko, geometriko edo astronomikoetan sakondu gabeak. XII. mendean zibilizazio arabiarraren garapenaren alde bakarrik itzuli ziren latinez Hipokrates, Euklides, Aristoteles, Arkimedes, Apolonio Pergakoa, Ptolomeo eta Galenoren lan zientifiko nagusiak.[7] Entziklopediak jakintza hori transmititzeko funtsezko kate-mailak izan ziren.

Plinioren Naturalis Historia, XIII. mendean ilustratutako eskuizkribua.

Antzinako Erroman, portaera entziklopedikoa lehenik eta behin Greziako ondare intelektuala bereganatzeko borondate gisa garatu zen, K.a.26 urtean behin betiko erromatarrek militarki garaitu ondoren.[9] Lehen saio entziklopedikoa Varronena izan zen (K.a. 116-27), eta haren Antiquitatum rerum humanarum et divinarum libri XLI: tamalez, zati batzuk besterik ez da gorde. Autore horren iritziz, etimologia jakintzaren giltzarria da, eta hitz baten jatorriak ezkutuan duen egiari buruzko informazioa ematen digu, eta frogatzat ematen du verbum ("hitza") veritas ("egia") hitzetik datorrela. 41 liburuetatik 25 giza gaiei buruzkoak dira eta gainerakoak, jainkoei buruzkoak. Lana galduta dago, baina, hein batean, bertatiko aipuengatik ezaguna da.

Gure garaiko I. mendearen hasieran, Aulus Cornelius Celsusek De Artibus entziklopedia idatzi zuen, 26 liburutan, nekazaritza, arte militarra, erretorika, filosofia, jurisprudentzia eta medikuntza biltzen dituena. Azken eremu hori bereziki garatuta dago, eta liburu horretako gorde den atal bakarra da.

Plinio Zaharra (K.o. 23-79), Vesuvioko erupzioan hildako idazle eta naturalista erromatarra,[10] Historia naturala izeneko entziklopedia erraldoiaren egilea da. 37 liburukiko liburu horrek 20.000 gertaera inguru zerrendatu zituen eta 500 egile aipatzen.[9] Plinio Zaharrak kosmologiari, astronomiari, geografiari, historia naturari, botanikari, farmakopeari, medikuntzari, mineralogiari, arkitekturari, pinturari eta eskulturari buruzko bere garaiko ezagutza bateratu zuen. Iritsi zaigun autore horren lan bakarra da. Oso ezaguna izan zen Erdi Aro osoan, aspalditik erreferentzia zen ezagutza zientifiko eta teknikoen arloan, eta hainbat lan entziklopediko elikatu zituen.[11]

Noctes Atticae lanean (II. mendea), Aulo Gelio hainbat gairen inguruan aritu zen: literatura, arteak, filosofia, historia, zuzenbidea, geometria, medikuntza, natur zientziak, meteorologia eta geografia.

Polyhistor (Munduko mirariak ere deitzen zaio) Gaius Julius Solinus idazle erromatarraren lana da, III. edo IV. mendeetakoa, eta munduaren bitxikeriak aurkezten ditu, herrialdearen arabera. Lana galdu egin zen, baina elementu asko maiz Erdi Aroko entziklopedietan kopiatu ziren.

Nonius Marcellusek IV. mendearen hasieran De compendiosa doctrina idatzi zuen, hizkuntzari buruzko tratatuen bilduma eta zenbait teknika, ordena alfabetikoan moldatuak.

IV. mendearen amaiera aldera, Serviusek oso iruzkin oparoa idatzi zuen Virgilioren lanari buruz, gai-sorta zabal bati buruz, eta poetaren testuaren ordenaren arabera antolatutako entziklopediatzat har daiteke.

Martianus Capella, Aljerian bizi zen abokatua, De nuptiis Philologiae eta Mercurii (Filologia eta Merkurio ezkontzak) lanaren egilea da, 410 eta 429 artean idatzia. Eskuliburu horrek, kontakizun alegoriko gisa, 9 liburutan laburbiltzen ditu garaiko ezagutzak: filologia, gramatika, dialektika, erretorika, geometria, aritmetika, astronomia eta harmonia. Lan hori batez ere karolingiar garaian ezaguna izan zen, eta erreferentzia izan zen ikasketak literaturaren (triviuma) eta matematikaren (quadriviuma) arloetan antolatzeko. Oraindik Errenazimentuan irakurtzen zen eta Koperniko inspiratu zuen bereziki.

Isidoro Sibiliakoaren Etymologiaeren MS4856 eskuizkribua, kaligrafia untzialean idatzia, VIII. mendeko amaierakoa.

Proiektu entziklopedikoak Agustin Hiponakoarekin norabide erradikala hartu zuen, eta Bibliako datuen azterketa sistematikoan zentratzea proposatzen zuen. Antzinako ezagutzatik geratzen dena, beraz, erlijioaren irakaskuntzetan integratu behar da, horiek desagertu aurretik. Bibliako idazkiek entziklopedien egitura berritu zuten horrela, eta horietan Natura objektiboki irudikatu behar zen, «Sorkuntzaren ordena, Jainkoak nahi duen ordena, gizakiak esku hartu behar ez duena» errespetatuz.[12]

Kasiodorok (485-580) Institutiones divinarum eta saecularium litterarum zeritzanak idatzi zituen, bi libururekin, bere monasterioko monjeak arte liberalen diziplinetan, triviuma eta quadriviuma, irakasteko.

Isidoro Sibiliakoa Erdi Aroko lehen entziklopediagilea izan zen. Haren Etimologiarum libriak 630 urtearen inguruan sortu zuen, eta hogei liburu eta 448 kapitulu zituen. Varronek ezarritako tradizioari jarraituz, hitzen azterketa etimologikoa proposatzen zuen. Lan horren bidez, antzinako ezagutzaren berri ematen saiatu zen, eta irakurleei desagertzear zegoen kultura klasikoa transmititzen zien. Haren liburuak ospe handia izan zuen eta hamar edizio baino gehiago egin ziren 1470 eta 1530 artean, Errenazimentura arteko etengabeko ospearen ikurra. Haren aipu ugariei esker, lan horrek Erdi Aroan galdu ziren latinezko eta greko lan ugari bizirik irauten lagundu zuen, paganotzat jotzen baitziren. Irudi batzuk ere bazituen. Liburuaren antolaketa bereziak kontuan hartuta, Isidoro Sibiliakoa informatikarien patroitzat har daiteke.

Rabanus Maurusek 842 inguruan De rerum naturis (De universo ere esaten zaio) idatzi zuen: 22 liburu ditu, eta Isidoro Sibiliakoarena hartu zuen berriro funtsean baina, modu esanguratsuan, zenbait zati kendu eta berrantolatuta, munduari buruzko ikuspegi erlijioso baterako erakusketa osatzeko. Horretarako, lanak ordena hierarkiko zorrotz bati jarraitzen zion, sortzailearengandik haren izakiengan eta sortutako gauzetara doana. Garai karolingiar osoan oso ezaguna izan zen.

Suda entziklopedia grekoa da, Bizantzion X. mendean idatzia eta Suidasi eratxikia. 30.000 sarrera ditu, ordena alfabetikoan sailkatuak. Lan horrek Mendebaldeko herrialdeetan sailkapen alfabetikoa zabaltzen lagundu zuen.

Naturalis Historiæ lanaren 1669ko edizioa.

Rabelais idazle frantsesa izan zen entziklopedia hitza erabili zuen Mendebaldeko lehen idazle modernoa (Pantagruel, 1537), baina Plutarkori hartu zion adieran erabilita, giza jakitate guztiak hartu zituen heziketa gisa, alegia. Errenazimentuko giro eta urte bertsuetan, Paulo Skalic idazle kroaziarrak entziklopedia hitza maiz azaltzen den bilduma bat eskaini zuen. Alabaina, jakitate osoa biltzen zuen obraren aldeko grina hori bizirik zegoen antzinako garaietan ere. Terencio Varron (Rerum divinarum eta Humanarum antiquites eta Disciplinarum libri IX, K.a. Iehen mendekoak) eta Plinio Zaharra (Historia naturalis, K. o. Iehen mendekoa) idazle erromatarrak izan ziren entziklopediazkotzat jo litezkeen lehen obra ezagunen egileak.

Entziklopediak XII. mendean ugaldu ziren, jakin-min zientifikoa handitu egin zelako.[13] Aurreko latinezko konpilazioetatik mailegatzen dituzte, baina baita arabiar lanetatik ere, orduan askoz aurreratuagoak (ikus behean). Esperientziaz kezkatzen da, eta antzinako Erromako nozio ezezagunak agertzen dira, hala nola orratz magnetizatua.[14] Gauza txundigarriekiko interes handia ere nabari da, dagoeneko Polyhistor-en mende batzuk lehenago oso presente zegoen joeraren ildotik.[15]

Honorius Augustodunensisek 1110 inguruan argitaratu zuen garai hartako lanik garrantzitsuena, Imago mundi, geografiari, astrologiari, astronomiari eta historiari buruzko tratatua, eta frantsesera, italierara eta espainiarrera itzuli zen. Liber-floridusen (1120), Lambertek, erabateko desordena batean, 192 lan ingurutik hartutako datuak biltzen ditu, eta arreta berezia jartzen die geografiari, historiari eta astrologiari, bilaketa ikoniko handia erakusten duten irudiekin batera. Garai berean, Schedula diversum artium egin zuen Theophilusek, hainbat lanbidetan (beira, beirateak, papergintza, metalurgia, harri bitxiak) erabilitako teknikak zehatz-mehatz deskribatzen dituen lehen lana. Hugo San Victorkoak (1096-1141) zientzien sailkapen berri bat eta Biblia irakurtzeko metodo bat proposatzen ditu Didascalicon. 1159 eta 1175 artean, Herrad Landsbergekoa abadesak,lehen emakume entziklopedistak, Hortus deliciarum egin zuen bere mojentzat. Lan hori oso nabarmena izan zen, irudi alegoriko ugari baitzituen.

XIII. mendea Erdi Aroko entziklopedismoaren urrezko aroa izan zen. Izan ere, garai honetan antzinateko lanak zabaltzen dira, grekozko edo arabierazko lanetatik latinera itzulita. Unibertsitateak ere agertu ziren, eta eskolastika garatu zen.

Arnold Sajoniakoak De floribus rerum naturalium idatzi zuen, bost zatiko ezagutzen bilduma, 1220 eta 1230 artean osatua, Alberto Handia inspiratuko duena. Gilaume Auverniakoak De universo creaturarum (1231) argitaratu zuen. Gautier Metzekoak L’Image du monde (1246) izeneko poema bat konposatu zuen, Honorius Augustodunensisen lanari berrekiten diona, fantasiazko elementuak gehituz. Thomas Cantimprékoak Natura rerumeko Lixa (1256) argitaratu zuen, eta mende bat geroago nederlanderara eta alemanera (Das Buch der Natur) itzuli zen.[16] Brunetto Latinik frantsesez idatzi zuen Li Livres dou Trésor, latinarekin hautsi zuen Erdi Aroko lehen entziklopedia; autorea Danteren maisua izan zen, eta infernuan kokatu zuen.[17] Bartholomeus Anglicus izan zen 1230 eta 1240 artean idatzitako Lier de proprietatibus rerum delakoaren egilea.

Vincent Beauvaiskoak ekoiztu zuen Speculum Majus. Lan hau, 1258an bukatua, Erdi Aroko ezagutzen bilduma garrantzitsuena da. Ondo orekatutako hiru zati ditu: Speculum Naturale (naturaren ispilua): garai hartako historia naturaleko ezagutzak laburbiltzen ditu, eta gizakiaren tokia naturan kokatzen du, autore latindar, greko, arabiar eta are hebraikoen aipamenen mosaikoa eskaintzen du, eta Vincentek iturri horiek ematen ditu; Speculum Doctrinale (edo Doktrinaren Ispilua), ikasleentzako eskuliburu-espeziea, arte mekanikoak, eskolastika, taktika militarra, ehiza, logika, erretorika, poesia, geometria, astronomia, anatomia, kirurgia, medikuntza eta zuzenbidea estaltzen dituena; Speculum Historiale (Historiaren Ispilua), sorkuntzatik 1250. urtera bitarteko gertaera historikoen kontakizuna aurkezten duena. Lan hau XVII. mendearen hasiera arte berrargitaratuko da maiz, eta frantsesez, gaztelaniaz, alemanez eta nederlanderaz itzuliko da. 4.500.000 hitzekin, mendebaldeko entziklopedia garrantzitsuena izaten jarraituko du XVIII. mendearen erdialdera arte.[18]

1295ean, Ramon Llull kataluniar filosofoak Zientziaren Arbola (Arbor scientiae) idatzi zuen, eta, bertan, ezagutzak sailkatzea proposatu zuen, zuhaitzaren metafora organikoan oinarrituta. Oinarrizko mundu fisikotik Jainkoaren mundura hierarkizatzen da jakintza.

Ar-Razi, Gerard Cremonakoaen Medikuntza tratatuen bilduman, 1250-1260.

Mugimendu entziklopedikoak bi aldi pribilegiatu izan ditu mundu islamiarrean. Lehena IX. eta XI. mendeen artean dago, Bagdad inguruan, eta zientzia grekoaren herentzia aberatsean oinarritzen da. Hain zuzen ere, Aristotelesen, Euklidesen, Ptolomeoren, Hipokratesen, Galenoren, Arkimedesen eta beste askoren lanak mundu musulmanean sartu zituzten Siriako kristau herejeek (monofisitak, nestoriarrak), eta Bizantziok jazartutako juduek, ondoko lurraldeetara joan behar izan zirenak eta haiekin euron liburutegia eraman zutenak.[19] Sergius Reshainakoak eta Severus Sebokhtek asirierara itzuli zituzten greziar testuak arabierara itzuli ziren, batez ere Hunain Ibn Ishaqek.[20] Bigarren aldia XIII. eta XV. mendeen artean kokatzen da, Egipton eta Sirian, non konpilazio garrantzitsuak egin baitziren literaturaren, geografiaren eta historiaren arloetan.[21]

Hiru obra entziklopediko mota bereiz daitezke: (a) zientzien inbentarioak, Aristotelesen tradizioan, literato musulmanen artean itzal paregabea zuena; (b) printzeen erabilerarako eskuliburuak, hala nola Sirral-asrar edo Secretum secretorum (Sekretuen Sekretua), gai ugari tratatzen dituena eta eragin izugarria izan zuena; (c) administrazioaren erabilerarako (adab) jakinduriaren eta askotariko ezagutzen bilduma, eliteen elkarrizketarako ere balio zezaketenak.[22] Lanbideak eta teknikak ez ziren kontuan hartzen.[23]

Job Edesakoa (asirieraz Ayiaco Urhb) filosofo kristaua izan zen, eruditua eta Bagdaden bizi izan zen asirierazko itzultzailea. Bere Altxorren Liburua (ktabā d-simātā) Metafisika, medikuntza, natur zientziak, matematika eta astronomia estaltzen dituzten sei liburutan entziklopedia moduko bat da, eta 817. urtearen inguruan idatzi zuen. Garai hartan Bagdaden irakatsitako ikerketa-eremuen sintesia zen, eta Aristotelesek ezarritako natura-zientzietako metodoetan eta filosofia grekoan oinarritzen zen.[24]

Al-Jahiz eruditua IX. mendean bizi izan zen Basoran, Iraken. Animalien liburuan 350 espezie aurkezten ditu, Aristotelesen inspiraziopean. Haren Borobilaz eta karratuaz lana entziklopedia enbrioi bat litzateke.[25]

Iraken ere ezarria, Ibn Qutaybak (828-889) testuliburuak eta izaera entziklopedikoko lanak egiten ditu, hala nola, Informazioen iturriak (Kitab ʿUyūn al-aḫbār) eta Zelebritateak (Kitab al-marlia), historia arabiarreko pertsonaia musulmanei buruzko berriak aurkezten dituztenak.

Al-Kindi filosofo eta jakintsuak (801-873), Bagdaden ikasi zuenak, 290 liburuki utzi zituen, hainbat arlotakoak, matematika eta psikologia barne. Tratatu horietan, zientziak sistematikoki sailkatzeko saiakera proposatzen du, iturri grekoan eta ekarpen arabiarretan inspiratuta.[26]

Kordobako kalifatza kultur jarduera biziarekin hasi zen bere boterea markatzen. Ibn Abd Rabbih poetak 900. urtearen inguruan Collar bakarra (al iqd al-farid) idatzi zuen, eta 25 kapitulutan hainbat gai jorratzen ditu: gobernatzeko artea, erlijio-ezagutzak, genealogiak, kalifen historia eta arte epistolarra.[27]

Al Farabi, Platonen eta Aristotelesen idazkiez elikatzen zena, 950 inguruan Zientzien Zerrenda bat (Ihsa al-'Ulum) idatzi zuen, zeinean erlijio-diziplinak (gramatika, teologia eta jurisprudentzia) zientzia teorikoen (logika, metafisika, etika) mende jartzen baitzituen. Lan hau latinera itzuli eta mendebaldeko mundura zabaldu zen.[26][25]

Garaiko entziklopedia garrantzitsuena Rasil al-Ikhwân al-Safâ izenekoa da, lan anonimo kolektiboa, Abu Sulayman al-Maqdisik eta Ikhwan al-Safek (Purotasun anaiak) Basoran, Irakek X. mendearen bigarren erdian idatzi zutena. Gizarte xiita sekretu erreformista honek, Korana filosofia grekoarekin eta neoplatonismoarekin adiskidetzen saiatzen zenak, jakintza arrazoimenaren argiztapenaren bide gisa aurkezten du. Entziklopedia 52 zientzia-tratatuk osatzen dute. Egile-talde batek egindako entziklopediaren lehen adibide ezaguna da.[28]

Abu Bakr Mohammad Ibn Zakariya al-Razi (865-925) Kitab al-Hawi fi al-Tibb idatzi zuen pertsiar literatoa izan zen. Obra hori 22 liburukitan banatzen da eta latinera itzuli zen XIII. mendean, Lier Continens izenburupean.

Muhammad ibn Ahmad al-Khwarizmi persiarrak, 976. urtean hil zenak, egin zuen Mafātīḥ al-ʿulūm entziklopedia. Arabierazko lan honek ezagutza sorta zabala biltzen du, teologiatik arabieraren hizkuntzalaritzara, eskubidetik, historiatik eta geroago "giza zientziak" deituko den horretatik.

Persiar letradun nabarmenena Avizena (Ibn Sγnfn) da (980-1037), zeinaren tratatu ugarik estaltzen baitute garai hartako ezagutza guztia.

Egipton, Al-Nuwayri (1272-1332) da Nihayal al-arab fi fonoun al-adab (Literaturei buruz jakin nahi den guztia) lanaren egilea. Bost liburutan banatutako 9.000 orrialde ditu: (a) geografia, (b) gizakia, (c) zoologia, (d) botanika eta (e) historia). Hurrengo mendean, Ahmad al-Qalqashandi herrikideak Subh al-A’sha argitaratu zuen, garai hartako informazio-meatze bat.

Ibn Khaldun kairotarrak 1377an idatzi zuen Muqaddiman edo Al-Muqaddima (Historia unibertsalaren sarrera). Obra entziklopedikoa da, eta XIV. mendeko ezagutzak biltzen ditu iturri greko, bizantziar eta musulmanetatik abiatuta. Gaiak geografia, filosofia, historia, ekonomia, soziologia, politika, hirigintza eta medikuntza dira.

Iranen, Dawanik (1427-1502) Unmudhaj al-ulum (Zientzien Programa) idatzi zuen, galdera eta erantzun gisa.[24]

XV. mendearen erdialdean, Ahmed Bicanek Istanbulen Dürr-i mûn idatzi zuen (Ezkutuko perlak). Turkieraz idatzita dago, eta hainbat gai biltzen ditu (metamorfosia, apokalipsia, ezkutuko zientziak, etab.). ).

Mundu islamiarreko azken entziklopedia handia Al-Suyuti (1445-1505) da, 561 trataturen egilea. Garai batean, gero eta gutxiago nabaritzen zituen lan zientifikoak klero musulman batek, dogmaren purutasunarekin batera, eta laster liburuak erretzeko. Hori dela eta, eskola koranikoak teologian soilik oinarritzen dira.[24]

Eskola horien omnipotentzia indartu egingo da Bayezid II.a sultanak 1485ean promulgatutako inprenta debekatzeagatik. 1515ean, Selim sultanaren bigarren dekretu batek pertsona oro zigortzen du heriotzarekin, prentsa bat liburuak inprimatzeko erabiltzen duela sinetsita, eta, hartara, otomandar inperioan jakintza masiboki zabaltzeko aukera guztiak itotzen ditu. Obra entziklopedikoak eskuz idatziko dira, Kâtip Çelebik (1657an hil zen) Kashf al-zunun entziklopedia bibliografiko handia bezala, baina zabalkunde handirik gabe. Inprimategia Ekialde Ertainean sartuko da XIX. mendearen hasieran, eta lehen egunkaria 1824 arte argitaratuko da han.[24]

IX. eta XIII. mendeen artean, juduen kultura oso aktiboa loratu zen Espainian, orduan musulmana baitzen. Gune nagusiak Granada, Kordoba, Toledo eta Bartzelonan daude. Egoera hori aldatu egiten da XIV. mendetik aurrera, Juduak herrialdetik kanporatzen direnean, kristauek herrialdearen errekonkistan aurrera egin ahala.

Abraham bar Hiyya Hanassi 1136. urtean hil zen, eta Bartzelonan idatzi zuen Fundamentos de la razón y calabozo de la fe lana. Matematikari, geometriari, astronomiari eta abarri buruzko kapituluak ditu liburu honek.[6]

Toledon, Judah ben Salomón ha-Cohen ibn Matkak (XIII. mendea) Adimenaren Erakusketa bat idatzi zuen, logika, fisika eta metafisika jorratuz.[17]

Sem Tob ibn Falaquerak (c. 1225 - c. 1295) hebreeraz idatzi zuen De'ot haFilosofim (Filosofoen iritziak) izeneko lan entziklopedikoa.

Proventzan, Espainian bizi zen Levi ben Gershomek 1330. urtearen inguruan Les Portes du ciel idatzi zuen, eta zehatz-mehatz aurkeztu zituen natur zientziak, astronomia eta teologia.[29]

Indiak ez dirudi entziklopedia orokorra sortu zuenik garai zahar batean, baizik eta eremu espezifikoei buruzko lan entziklopedikoak. Horrela, Charaka-samhita antzinako medikuntzaren inguruko ezagutzen metaketa da, Ayurveda obraren parte bat den. Charakari egozten zaio, baina seguruenik hainbat autorek ekoitzi zuten K.a. 175 eta K.o. artea.

Varaja Mijira astronomo eta matematikari handiak (505-587) Brihat-Samhita izeneko lan entziklopedikoa egin zuen, eta gai ugari jorratu zituen: astrologia, planeten mugimendua, eklipseak, euria, hodeiak, arkitektura, uztak, lurrinak, ezkontza, harri bitxiak, perlak eta errituak. Liburu honek 106 kapitulu ditu, eta "konpilazio handia" deitzen zaio.

Bagdad mundu arabiarreko metropoli intelektual bihurtu zenean, indiar lan asko sanskritotik arabierara itzuli eta tradizio zientifikoan eragin zuten.[30]

Yongleren Entziklopedia erraldoiaren eskuizkribu orrialde bat (1403 inguru).

Entziklopedia txinatar gehienak enperadorearen babesari zor zaizkio, eta enperadorearentzat berarentzat edo bere funtzionarioentzat ziren.

Entziklopedia kontzeptuak forma berezia hartzen du Txinan, txinatar idazkeraren izaera bera dela eta: ideografikoa denez, ideograma baten bidez adierazitako hitz baten ikaskuntza ezin da bereizi izendatzeko balio duen errealitatetik. Entziklopedia bati leishu deritzo, hitzez hitz (lei) kategorietako liburua (shu), eta sei idazketa-materiala sailkatzen duen edozein lan hartzen du. Batez ere, testu klasiko konfuzianoen, budisten eta taoisten antologiak dira. Barne-antolaketa tematikoa da: zerua (astronomia, zeruko presagioak); lurra (geografia, antzinatasuna); gizakia (enperadorea, funtzionarioak, pertsonaia garrantzitsuak); arteak eta zientziak (animaliak, landareak, teknikak, nekazaritza eta medikuntza). Jakina, leishuaren generoak sakonki eboluzionatu du mendeetan zehar, baita mendebaldeko tradizioan "entziklopedia"ren ideia ere.

Lan horietako batzuek arlo batzuk bakarrik hartzen zituzten, hala nola historia eta literatura. Beste batzuek, berriz, hautagai batek administrazioko azterketetan menderatu behar zuen ezagutza guztia jaso zuten. XIII. mendean hautagaien kopurua nabarmen hazi zen, eta horri aurre egiteko, irakasle askok beren entziklopedia osatu eta argitaratu dute. Denborak aurrera egin ahala, lan horiek ezagutza osoa sartzen eta "kategorietan" lan osoak kopiatzen saiatu ziren, laburpenak baino gehiago. Horrelako 600 bat obretatik 200 gorde ziren.

Ezer ez zaigu iritsi Txinako antzinatasun handiko lanetatik, K.a. III. mendean Qin Shi Huang enperadoreak antzinako jakintsuen lanak eta buruz ikasitako jakintsu biziak erre baitzituen.

Batzuetan entziklopedia gisa hartuta, Er-a gordetzen den hiztegirik zaharrena da. K.a. J.-C. II. mendean idatzia da eta kondairak Konfuziori egozten dio.

Huang lan (Enperadoreak aztertu zuena) Txinako genero entziklopedikoaren lehen lana da. 220 inguru ditu, Cao Pi enperadoreak eskatuta, eta 1.000 kapitulu zituen. Gaur egun desagertuta dago.

Kontserbatzen den lehen entziklopedia txinatarra Yiwen Leiju (Florilège, kategorien arabera moldatua) da, Tang dinastian egina. 47 ataletan banatuta dago ("kategoriak"), eta era askotako gaiak biltzen ditu, obra zahar ugarirekin. Ouyang Xun kaligrafoaren transkripzioa 624. urtean amaitu zen; 1515etik aurrera inprimatutako hainbat edizio ezagutu zituen. Aldi berean, Fayuan Zhulin (Harri bitxizko basoa Darmako lorategian) dago, 100 bolumenetan, Dao Shik 668. urtean bildua eta testu budista zaharrak dituena.

XVII. mendetik aurrera ohikoa bihurtu zen entziklopedia hitza. 1620. urtean, Johann Heinrich Alsted alemaniarrak Encyclopedia VII tomis distincta obra eman zuen argitara Holbornen. Francis Bacon filosofo ingelesak (1561-1626), ezagutzen alorrean egin zuen sailkapenak aurrerantzean bilduma osoagoak egin ahal izateko aukera eman zuen Instauratio magna lan bukatugabearen bidez. 1674. urtean, Louis Moreri apaiz frantsesak alfabetoaren ordena erabili zuen lehenengo aldiz bere Grand Dictionnaire Historique antolatzeko. XVIII. mendearen hasieran, entziklopedia batzuk agertu ziren Ingalaterran, Frantzian eta Alemanian. Ephraim Chambers ingelesak 1728an argitara eman zuen Cyclopedia or A Universal Dictionary of Arts and Sciences obra gailendu zen guztien artetik. Bilduma hori entziklopedia modernoen eredu bihurtu zen; Diderot eta d'Alembert horretan oinarritu ziren beren Encyclopédie egiteko.

L'Encyclopédieren azala (1751).

Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers, Denis Diderot idazle frantsesak (Jean Le Rond d'Alembert idazleak Atariko diskurtsoa egin zion, sarrera atala) 1751-1772 bitartean ondu zuten lana da, inola ere, lehen entziklopedia moderno nagusia. Jean-Jacques Rousseau, Voltaire eta Montesquieu idazle eta filosofoak aritu ziren entziklopedia hartan lanean,[31] eta entziklopedismoa ekarri zuen, Frantziako Iraultzaren ideologia oinarri nagusia izan zena. Ilustrazioaren proiektu eta idealen hedabide garrantzitsuena izan zen, XVIII. mendean eskumenean zeuden ezagupen ororen bilduma 27 liburukitan.

Entziklopedia edo Zientzia, arte eta ofizioen Hiztegi arrazoitua idatzi zuten lankide talde zabalaren zuzendariek, Diderot eta d’Alembert-ek, giza ezagupenen laburpen gisa aurkeztu zuten, horietan “arte mekanikoak” eta “arte liberalak” barne sartzen zirela. 1750ean Prospektua agertu zen, eta 1751-1766 bitartean obra hori osatzen duten 27 liburukiak. Gainera, haren inspirazio iturri izan ziren ideia ilustratu eta liberalak hedatzeko bide gisa balio izan zuen.

Entziklopediaren egileak arazo askotan iritzi berekoak ez baziren ere, bat zetozen ia guztiak zenbait ideali dagokienez: erlijio tolerantzia, baikortasuna gizateriaren etorkizunari buruz, konfiantza arrazoiaren boterean, Elizaren gehiegizko aginpidearen aurkako jarrera, gizarte arazoekiko kezka, zientzia ezagupenaren garrantzia teknika eta lanbideetarako aplikazio praktikoari dagokionez, naturalismoa, esperientziarekiko begirunea.

Aurrerapenaren ideiak, zehazki orduan sortu ez bazen ere, sendo sustraitzeko giro egokia aurkitu zuen ilustratuen artean. Bizi garen mundua ez da, Leibniz-ek uste zuenez, balizko munduen artean onena. Halaber, iraganean dena hobea izan zela, “paradisu galdu” batetik gatozela pentsatzeak ez du gogobetekoa izan behar. “Mundu hobe” hori etorkizunean aurkitu beharra dugu eta ez Jainkozko probidentziak hala erabaki duelako: aurrerapena naturaren lege inmanenteen ondorioa da eta.

Bada, beraz, gizateriaren historian une pribilegiatua bizi zutelako sentimendu lauso bat. Orokortzera jo beharko zuen biziera baten aitzindari modukoa da ilustratuen komunitatea. Ezagutzaren hedapenak gizakien pentsamoldea eta gizartea anlotatzeko erak aldatu behar zituen eta pribilegioak, bidegabekeriak eta behartsuen miseria suntsitu. Horra Entziklopedia bizi zuen proiektua, 1789ko Frantziako iraultzan nolabait gauzatuko zena.

1772an Joseph Panckoucke argitaldaria hasi zen alfabetoaren hurrenkeran azaldu zen Dideroten obra gaien arabera sailkaturik ematen (Encyclopédie méthodique et par ordre de matières, 1772-1832).

1768-1771 urteetan argitara eman zuten Londresen Encyclopaedia Britannicaren lehen emanaldia. Britannica munduko entziklopedia ospetsuenetako bat da egun ere.