Enpresa

Produktuen eskariaren eta eskaintzaren eraginak

Oinarrian, enpresari sistema ekonomiko eta soziopolitikoak eragiten dio. Kapitalismoa edo merkatu-ekonomia, alde batetik, enpresa eta bertako ekoizpen-baliabideen jabego pribatuan eta enpresak sortu eta jarduteko askatasun-printzipioetan oinarritzen da. Horrela, gizabanakoaren ekimen askeak gizartearen aberastasuna eta ongizatea ekarriko dituztela esaten da, enpresa guztietan era optimoan zenbat ekoiztu eta zer preziotan saldu behar den finkatuko duen merkatu orekatzaileari esker. Kapitalismoaren baitan, ordea, aldaera zenbait ere badago. Alde batetik badira estatuaren esku sartzea aldezten dutenak, enpresen jarduera askeak erregulatu eta kontrolatu nahian eta enpresa pribatuek ekoizten ez dituzten ondasunak eta zerbitzuak modu eraginkorrago batez eskaintzeko, gizartearen ongizatearen mesedetan. Liberalismo ekonomikoaren muturreko ikuspuntu baten arabera, berriz, estatuak ez du enpresen jardueren arlo ekonomikoan [6] inongo parte hartzerik izan behar.

Kapitalismoaren aurka eta marxismoaren ideologian oinarritua, komunismoa aldarrikatzen zuten herrialde zenbaitek (SESB, Kuba, Vietnam, ...) ekonomia planifikatu baten alde egin zuten XX. mendean zehar, enpresen sorrera eta funtzionamendua estatuaren esku utziz. Enpresa hauek, ordea, inefizientzia arazo handiak jasan zituzten, lehiakortasun-ezak zekarren desmotibazioaren eta burokrazia zentralizatu eta zurrun baten eraginez. Merkatu erregulatzaile bat ez egoteak ere prezio eta kopuruei buruzko erabaki egokiak hartzea eragozten zituen, produktu askoren eskasia ekarriz. Abantaila gisa, merkatuak izaten dituen gorabeheren mendean ez egotea aipa daiteke. Sistema komunistak zekartzan eragozpenei aurre egiteko, estatuaren kontroletik at eta langileek beraiek kudeatzen dituzten autogestio-enpresak ere izan dira, SESBeko kolkhoz enpresak esaterako, estatuaren jabetzakoak ziren sovjoz izenekoen aldean.

Sistema politikoaren egonkortasunak ere badu eragin nabarmena enpresen garapenean. Diktadura, ustelkeria eta gutxieneko segurtasun juridikoa eskaintzen ez duten herrialdeetan enpresak berriak sortu eta daudenen proiketuak garatzeko inbertsioak uxatu egiten ditu. Era zehatzagoan, herrialde bateko zuzenbideak eta enpresen inguruko erabaki politikoek enpresak garatu eta inbertsio berriak erakartzeko balio izaten dute, zerga-politikako pizgarri fiskalen bitartez adibidez. Enpresaren itxiera partziala edo totala planteatzean ere tokiko araudia aztertu behar da; lan-kontratuen inguruko araudiak, esaterako, oztopoak jar ditzake langileak kanporatzerakoan. Aldi berean eta nazioartean jarduten duten enpresen kasuan, kontuan hartu behar dira merkataritzarako oztopoak (arantzelak) eta nazioarteko merkataritzarako blokeak (Europar Batasuna, Mercosur, ...), abantaila zein oztopo izan daitezkeenak, enpresa merkataritza-bloke baten barruan edo kanpoan dagoen. Aurrekoez gainera, faktore soziokulturalek ere garrantzi handia dute. Biztanleen kontsumitu eta lan-bizitza baloratzeko ohiturek, eta modu zabalagoan, sinesmen eta baloreek, enpresa bateko jarduera nabarmen eragiten duten faktoreak izan daitezke.

Enpresa batek koiuntura ekonomikoa edo uneko egoera ekonomikoa zein ekonomia epe luzera eragiten duen egitura aztertu behar ditu bere jarduera kudeatzeko. Aztertu beharreko koiuntura-faktoreak ziklo ekonomikoa, inflazioa, trukaneurriak eta langabezia dira, besteak beste. Egiturari buruz kontuan hartu beharreko faktoreak garapen eta industrializazio-maila, soldata-maila, langileen trebakuntza eta lehiakortasuna izaten dira. Koiunturak enpresak epe labur eta ertainera egin behar dituen inbertsioak edo burutu beharreko proiektu berriak baldintzatzen ditu. Herrialde bateko egitura ekonomikoak, berriz, enpresa berrien sorrera, atzerriko kapitalentzeko erakargarritasuna eta bertako enpresen deslokalizazioa eragin dezake. Globalizazioaren eraginez, enpresek euren jardueretarako ingurune ekonomiko eta soziopolitiko egokienak dituzten herrialdeak hautatzea ohikoa bilakatu da XX. mendearen bukaeratik. Adibidez, Mexikoko maquiladora (gaztelaniaz) izeneko enpresen eredua (non arantzelik ordaindu gabe lehengaiak inportatu, bertako eskulan merkeaz baliatu eta produktu bukatuak esportatu egiten diren) mudu osora zabaldu da, Txina, India eta Afrikan. Globalizazioaren beste efektu bat enpresen nazioarteratzea izan da. Mundu osoan, enpresen kontzentraziorako joera ere nabarmena da, enpresak elkartuz eta merkatuan oligopolio egiturak sortuz, enpresa txikien jardun bakartia eragotziz.

Enpresa aritzen den sektore ekonomikoaren ezaugarriek ere bere jarduera eragiten dute. Sektore ekonomikoa egonkorra, denboran zehar bere ezaugarriak gutxi aldatzen direnean, edo dinamikoa izan daiteke, etengabe aldatzen denean, teknologia azkarreko sektoreetan esaterako. Ingurune dinamiko batean erabakiak hartzea zailagoa da, ziurgabetasun-giro batean murgiltzen baita enpresa. Merkatuaren dibertsifikazioa ere, enpresak produktu asko ekoiztu, bezero asko dituen edota bere merkatuak oso sakabanatuak dauden alegia, faktore garrantzitsua da enpresa baten kudeaketan. Enpresak ekoiztzen dituen produktu edo eskaintzen dituen zerbitzu-mota ere kontuan hartu behar da: adibidez, hartu beharreko marketin-erabakiak ez dira berdinak produktuak iraunkorrak direnean eta biziraupen laburra dutenean.

Merkatuaren egitura, monopolioa, oligopolioa edo konpetentzia monopolistikoa den alegia, funtsezko faktorea da enpresa baten jardunean, enpresa murgiltzen den konkurrentzia-giroa eragiten baitu. Monopolioan, merkatuan enpresa bakarra aritzen denean alegia, enpresak lehiakiderik izan ez eta neurri batean prezio altuak jartzeko abantaila izaten du. Monopolio bat sortzeko beste lehiakideentzat sarrera-hesiak izan behar dira, hala nola enpresa sortzeko egin beharreko inbertsio itzela, teknologia konplexua edo enpresak bere jardueran duen eraginkortasun konparatibo handia. Oligopolioetan lehiakide kopurua txikia eta konkurrentzia handia da: enpresa erne egon behar da beste lehiakideek nolako erabakiak hartzen dituzten behar bezalako erantzuna emateko. Konpententzia monopolistan lehiakide kopurua oso handia da, sarrera eta irteera hesiak txikiak dira, merkatuko egoerari buruzko informazioa nahiko gardena izaten da eta produktuak antzekoak izan arren, enpresak saiatzen dira horiek desberdintzen (askotan marka eta bestelako atributu ukiezinen bitartez), bezeroa erakarri eta fidelizatzearren. Uneko merkatu-egitura gorabehera, enpresak lehikide berrien sarrera une oro aurreikusi behar du. Enpresak ekoizten duen produktu edo ematen duen zerbitzua mehatxatu dezaketen ordezko produktu eta zerbitzurik badagoen ere aztertu behar du. Lehiakideez gainera, enpresak bezero eta hornitzaileen negoziazio-ahalmena ere kontuan hartu behar ditu. Adibidez, denda txiki batek hornitzaileek inposatzen dizkioten baldintza gogorrei aurre egiteko, beste denda txikiekin elkartu eta bere negoziazio-ahalmena handituko du.

Produktuak ekoizterakoan enpresak abantailak lor ditzake kostuetan, eskala-ekonomiak, esperientzia-kurbak eta hedadura-ekonomiak erabiliz. Adibidez, eskala-ekonomietan ekoizpenaren bolumena handitzean unitateko kostuak murriztu egiten dira. Baina kostuak murrizteko aukera hauek ez dira sektore guztietan gertatzen[8].

Enpresa bateko ekoizpenak bata bestearen ondoren egin beharreko lanak zein aldi berean burutu daitezkeenak barnehartzen ditu. Lan hauek behar bezala programatu eta atzerapenik ez sortzeko, PERT eta CPM teknikak erabil daitezke. Irudian, PERT diagrama bat.

Ekoizpen-funtzioa, zentzu teknikoan harturik, enpresaren muinean kokatzen da, enpresak input edo lehengai zenbaitetatik ekoizpen-prozesuaren bitartez balio erantsia duten ondasun eta zerbitzuak ekoizten baititu funtsean. Hala ere, balio erantsia enpresaren beste arloetan ere sor daitekeela ohartu behar da, produktuak berezko balioaz gainera, besteak beste produktua aurkezteko moduak eta saldu ondorengo zerbitzuak ere balio erantsia gehitzen baitute.

Produktuaren ezaugarriak, merkatu-mota eta teknologia dira ekoizpen-prozesuaren inguruko erabakiak hartzerakoan kontuan hartu beharreko faktoreak. Hartara, ekoizpena eskabidearen araberakoa edo merkaturatu edo biltegiratzeko izan daiteke, besteak beste. Adibidez, produktuak ekoizpen-denbora altua eskatu eta aldi berean desberdindua denean, eskabidearen araberako prozesua da egokiena, prozesu hauetan langilegoak trebakuntza handiagoa behar duela kontuan hartu behar bada ere; merkaturatu edo biltegiratzeko prozesuak produktuak unitate kostu txikiak dituenean izaten da egokiagoa eta ekoiztu beharreko kopurua enpresak dituen merkatu-aurreikuspenei jarraiki erabakitzen da.

Ekoizpen-prozesuaz gainera, ekoizpen-arloan hartu beharreko erabakiak ekoizpen-ahalmena (enpresa ekoizteko gauza izango den bolumenerako dimentsioa, alegia), lan-indarra (zenbat langile, bakoitzak egin beharreko lanak eta erantzukizunak, erredimenduak, ikuskapena), kalitatea (produktuak bete beharreko zehaztapenak zentzu teknikoan, kalitatea enpresa osoko arloetara zabaltzen den kontzeptua baita), inbentarioak eta lan-segurtasuna dira besteak beste. Kontuan hartu behar da ekoizpen-arloan hartu beharreko erabakiak estrategikoak (ekoizpen-prozesuaren dimentsioa, esaterako) eta taktikoak (jardueren programazioa, esaterako) izan daitezkeela.

Aintzinean, bezeroa enpresaren salmenten iturri moduan soilik ikusten bazen ere, gaur egungo enpresaren filosofian bezeroaren beharrak asetzea funtsezkoa da konkurrentzia nagusi diren ingurunean, non bezeroak aukera zabalak dituen edozein ondasun edo zerbitzu eskuratzeko. Marketina da bezeroaren beharrak asetzea helburutzat hartzen duen enpresa-arloa. Marketin arloak merkatuaren ikerketarekin abiaraziko du bere jarduera, merkatuak eskatzen dituen produktu eta zerbitzuak eta horien ezaugarriak zehazteko; ekoiztu beharreko produktuaren salmenta aurreikuspena ere bere erantzunkizuna da. Produktua merkaturatzeko estrategietako bat merkatu-segmentazioa da, non enpresak merkatuko kontsumitzaile talde jakin eta zehatz bati bakarrik ekiten dio, bere beharrak kontuan hartuz, talde horren fideltasuna irabazi nahian. Produktuaren banaketa nolakoa izango den (dendak erabiliz, online, ...) eta ontziratzea ere erabaki behar dira marketin-arloan. Prezio-politikan ere marketin-arloak badu bere zeregina, salmenta-sustapenaren bitartez adibidez. Produktuaren atributu fisikoetaz gainerak, marketinak marka ere lantzen duen eremu bat da. Produktua eta marka zabaltzeko, enpresak publizitatea erabiltzen du.

Enpresaren finantza-funtzioak enpresak bere jardueran behar dituen kapital-beharrak lortu eta mantentzeaz arduratzen da. Enpresak egin behar dituen inbertsioen bideragarritasunaz eta errentagarritasunaz ere arduratzen da. Enpresaren kapitala, zentzu hertsian, jabe edo bazkideek jarritako diruak osatzen du. Finantza-iturriak dira, halaber, epe luzerako maileguak zein epe laburrerako beste iturri zenbait (hornitzaileei ordaintzeko epearen atzerapena, adibidez). Pasiboa osatzen duten kapital hauek ekoizpen-faktore finko (instalazioak, makinak, adibidez) zein zirkulatzaileak (behar den gutxieneko inbentarioa) eskuratzeko erabiltzen dira. Horiekin enpresak bere jarduera burutu eta bezeroei egindako salmentei esker, enpresak finantza-baliabide berriak jasoko ditu. Finantza-funtzioaren zeregin nagusienetako finantza-iturrien epea (zorrak noiz itzuli behar diren) kontrolatzea da, aurrekontuen bitartez besteak beste, enpresa une oro zorrak kitatzeko egin behar dituen ordainketei aurre egiteko likidezia izan dezan.

Finantza-baliabideak eskuratzeko, enpresa banku edo bestelako finantza-bitartekariengana jo dezake. Burtsan eta bestelako finantza-merkatuetan ere baliabideak lor daitezke, akzio berriak jaulkiz kapital-zabalkuntza delakoen bitartez, adibidez. Leasing edo berarekin batera erosteko aukera duen ekipamenduen alokairua finantzaziorako modu berezietako bat da. Enpresak autofinantzazioa ere egin dezake, irabazien zati bat kapital-baliabideak osatzera eramanez edo amortizazioaren bitartez esaterako.

Enpresa bateko langileek osatzen dituzte giza baliabideak. Giza baliabideen funtzioak enpresako langileen hautaketa, kontratazioa eta enpresa barneko promozioa, ordainsarien politika, trebakuntza, lan-segurtasun eta arriskuak, langileen arteko harremanak eta enpresak langileekin dituen harremanak (sindikatuekin, esaterako) izaten ditu eskumen gisa. Langileak eta, beraz, giza baliabideak, enpresa guztietan badaude ere, enpresa handietan soilik izaten da sail antolatu berezi bat funtzio horrentzat eta zuzendaritza nagusiak berak hartzen du sarri giza baliabideen inguruko gaien erantzukizuna. Giza baliabideen sail bereizia dagoenean, psikologo eta giza zientzietako bestelako profesionalen buruzagitzapean egoten den saila da, langileekiko harremanetan pertsonei entzun eta zuzentzeko gaitasun handia behar izaten baita. Antzinean, langileak langile soiltzat hartu eta bere produktibitateari bakarrik behatzen bazitzaion ere, enpresa aurrerakoiak langileak bere lan-motibazioa garatu eta enpresaren kudeaketan integratzea ditu helburu, aldi berean bere gogobetetasun pertsonalaren alde lan eginez[9].

Zuzendaritzaren eginkizuna, kargu goren moduan, enpresaren kudeaketa estrategikoa da: enpresako helburuak finkatu eta horretarako politikak eta programak erabaki (plangintza), helburu horiek lortzeko baliabideak prestatu eta koordinatu (antolakuntza), pertsonak ekintza horietarako bultzatu (zuzendaritza lidergo moduan) eta helburuen lorpenaren kontrola burutzea alegia. Halatan, zuzendaritzaren zeregin nagusia erabakiak hartzea da, helburuak, politikak eta kontrola zehazteko jasotzen den informazioa aztertuta ekintzarako bidea zabalduz[10].

Bestalde, enpresaren antolaketa-egituran beste zuzendaritza-maila apalagoak izan daitezke, enpresa handietan batik bat; hala nola, marketin, finantza edo giza-baliabideen arloan. Arlo-zuzendaritza hauen funtzioa zuzendaritza nagusiarekin lankidetzan aritzea eta bertan hartzen diren erabakiak eta zehazten diren politikak eta programak egunez egun aurrera eramatea da. Zuzendaritza nagusiarentzat informazioa osatzea, txostenak osatuz, ere izaten dute eginkizun. Euren rola, beraz, administratiboa dela esan daiteke, enpresaren egunez eguneko jardunean. Hartara, zuzendaritza gorenaren gaitasunak kontzeptualak eta lidergoarekin lotutakoak izan behar diren bitartean, administrazio-zuzendaritzak gaitasun teknikoak izan behar ditu batez ere. Hori guztia dela eta, antzinean enpresen buruzagitza jabearen esku soilik bazen ere, egun trebakuntza zorrotza duten pertsonak behar dira kudeaketa eta administrazioa behar bezala egiteko; era horretan, jabetza eta zuzendaritza bereizirik ageri dira egun eta enpresaren boterea teknokrazia baten esku geratu da kasu askotan.

Enpresa guztiek behar dute bere baitako zein kanpoko eragileekin dituzten harremanei buruzko informazioa jaso, erregistroa egin eta aztertu. Informazioa erabaki egokiak hartu eta ezarritako helburuak aurreikusita bezala gauzatzen ari diren egiaztatzeko erabili behar dira. Arlo hau zuzendaritzaren mendean egoten da zuzenean, zuzendaritza baira informazio hau baliatuko duena bere kudeaketarako. Enpresak jasotzen duen informazio mota garrantzitsuena kontabilitatea. Kontabilitatean modu sistematikoan jasotzen dira enpresaren ondarea enpresak bere jardueran burutzen dituen eragiketak, kanpoko eragileekin zein bere baitan. Kontuan hartu behar da enpresak legez ere bere kontabilitatea burutu behar duela, besteak beste, lortutako irabazien gainean ordaindu beharreko zerga kalkulatzeko.

I+G+b zikloa

Ikerkuntza, Garapena eta berrikuntzaren arloetan, betidanik egon dira enpresetan berrikuntzak ezartzen saiatzen diren pertsonak, enpresa txikietan ekoizpeneko teknikariak normalean, eta enpresa ertain eta handietan berriz, ekoizpenetik bereizitako departamenduak. Hauek izen desberdina jaso izan dute, hala nola "Bulego teknikoa", "Ingeniaritza", "Berrikuntza", "I+G+b departamendua, "etab.

Funtzio nagusia prozesuak eta/edo produktuak hobetzea da, merkatuan lehiakorragoak izateko.[11] Bestalde, iragango urteetan enpresa tradizionalei beste kategoria bat gehitu zaie: "Oinarri teknologikoko enpresak"[12], non I+G+b bilakatu da bere jarduera garrantzitsuenetakoa, salmenten % 25tik gorako aurrekontuarekin.

Berrikuntzak merkaturatzea enpresen zeregin nagusia izan arren, badira ikerkuntzan eta garapenean ere aritzen direnik. Eta hiru arloen mugak definitzeko, hainbat saio egin dira azken hamarkadetan, nazioarteko eragileak ados jarri arte. Horrela sortu ziren Frascatiko Eskuliburua,[13] Ikerkuntza eta Garapenaren motak eta arloak sailkatzen zein aztertzen dituena, eta Osloko Eskuliburua,[14] berrikuntzari buruzko informazioa biltzeko eta aztertzeko nazioarteko gida nagusia.

Hain zuzen, eta orokorki aztertuta, enpresa gehienak soilik berrikuntza arlora murgiltzen dira, berrikuntza irekiaren kontzeptuan (Open innovation bezala ezagutua)[15]. Horrek dakar, Ikerkuntza nagusiki Unibertsitateen zeregina dela, eta Garapena Teknologi Zentroena. Halaber, enpresen artean sortutako klusterretan ere, berrikuntza lankidetzan eginaz sinergiak lortzen dira[16].

Berrikuntza departamenduetan barne-ekintzailetza sustatzen da, katalogoko produktu zein zerbitzu berriak merkaturatzeko. Eta tarteka, baita, enpresa nagusiko dinamikatik kanpo arituko diren spin-off edo enpresa berriak sortzen dituzte, sarritan beste enpresa batzuekin jabetza partekartuz.

Europar Batasuneko Programa ezberdinek berrikuntza proiektuei laguntza finantzarioak ematen dizkiete, bereziki Horizon 2020ren bitartez. Antzerako programak dituzte Espainiako Gobernuko Berrikuntza Ministerioak eta Eusko Jaurlaritzako Industria Sailak.

Sozietate anonimo diren enpresetan jabetza ziurtatzen duen agiria akzioa: akzio bat daukana enpresaren zati txiki baten jabea da eta bere erantzukizuna akzioaren baliora mugatzen da. Akzioak etengabe eta modu askean eskualdatzen dira burtsan. Irudian, 1948 urteko Bizkaiko Labe Garaiak enpresako akzio bat, 500 pezetako balioko jabetza ziurtatzen duena. Akzio guztien balioa edo kapital soziala 375.000.000 pezetakoa da.

Enpresaren jabetza-motak eta ondoriozko nortasun juridikoak enpresaren helburuak eta antolakuntza, erabakiak hartzeko eskumena eta hartzekodunekiko erantzunkizuna eragiten dituzte. Enpresaren nortasun juridikoei buruzko legeria herrialde bakoitzaren merkataritza-kodean biltzen da batez ere. Era horretan, enpresa mota hauek bereiz daitezke:

Banakako enpresak: enpresaren jabea pertsona fisiko bakarra da, langile autonomoa.[18] Eta pertsona fisiko moduan erantzukizun mugagabea du enpresak sortutako obligazioak betetzeko, enpresaren ondarea eta ondare pribatua bereizi gabe. Merkataritza-zuzenbideak,[19] ordea, enpresaburu eta bazkideen erantzukizuna mugatzen duten aukerak sortu ditu, eta negozio txiki gehienetan, bereziki zerbitzuen arloan, banakako enpresaren figura aukeratzen dute ekintzaile gehienak[20].

Enpresa familiarretan jabetzaren gehiengoa familiaren baten [21]esku egoteaz gain, pertsona horiek enpresaren kudeaketan rol nabarmena dute.

Bazkideen ekarpenek osaturiko kapitala akzioetan [22]banatzen da, bazkideen ekarpena bere esku dauden akzioek adierazten duten zenbatekora mugatuz. Akzio hauek eskualdatu egin daitezke baldintzarik gabe, eta ondorioz bazkideak edo enpresaren jabeak aldakorrak izan daitezke denboran zehar. Hortik dator sozietateak duen anonimo izena. Mundu mailan gehien zabalduta dagoen enpresa mota da, kapitala gehitzeko burtsara joatea ahalbideratzen duelako. Horrela, nazioarteko inbertsio funtsak enpresen akziodun nagusiak iristera ailegatzen dira. USAn kokatuta dagoen beditaniko enpresa iparramerikarra baten akziodunen gehiengoa, atzerrikoa izan daiteke. American Enterprise Institute eta Heritage Fundazioaren China Global Investment Tracker-ek dioenez,[23] Txinak mundu osoan jarraitzen du inbertsio handiak egiten. Inbertsio mota horien hartzaile nagusia Estatu Batuak dira, 180 mila milioi dolar baino gehiago jaso baitzituzten 2005eko urtarriletik 2019ko ekainera.

Aldi berean estatuaren eta eragile pribatuen partaidetza dutenak. Sektore batzuetan gobernuek interes estrategikoa dute aktibitate batzuk kontrolatzeko, edo kapitala handitzeko, adibidez telekomunikazioan edo industria militarrean[24]. Kasu hauetan epe ertain edo luzeko partaidetza izaten da. Halaber, krisian sartzen diren enpresetan gobernua akzioduna bilakatu daiteke, langabezia ekiditzeko eta arazo sozialak txikiagotzeko leku deprimituetan, adibidez ontzigintzan edo meatzaritzan. Hemen, partaidetza epe motz edo ertainekoa izango daiteke, arazoak konpondu arte edo inbertitzaile pribatuak aurkitu arte. Partaidetza hauek gauzatzeko, gobernuek SPRI Taldea (Enpresa-garapenerako euskal agentzia) bezalako elkarteak sortzen dituzte.[25]

Kooperatibetan enpresaren jabeak eta kudeatzaile nagusiak enplegatuak beraiek dira, era autogestionatuan. Mundu osoan barreiaturik daude, bereziki lehen sektorekoak, eta normalean tamaina txiki edo ertainekoak izaten dira. Euskal Herrian arlo ia guztietan daude:[26] nekazaritzan, irakaskuntzan, finantzatan, industrian, ikerkuntzan, zerbitzuetan eta banaketan.

Sozietate zibiletan eta ondasun komunitateetan, enpresaren izaera bazkideak diren pertsona fisikoekin dator bat eta beraz, erantzukizun subsidiario, solidario eta mugagabea du, ondasun komunitateetan bazkide bakoitzaren partizipazio-kuotaren araberakoa bada ere. Espainiar zuzenbidean ez dute merkataritza-izaerarik eta beraz, ez dute Sozietateen gaineko Zerga ordaindu behar.

Hauetan bazkideek erantzukizun subsidiario, solidario eta mugagabea dute eta beraz, bazkideek elkarrekiko konfiantza osoa dutenean osatzen dira, sozietate zibiletan bezala. Merkataritza-izera du eta beraz, Sozietateen gaineko zerga ordaindu behar du.

Sozietate hauetan bakide kolektiboak zein komanditarioak daude; bazkide kolektiboek lana zein kapitala jartzen dituzte eta erantzukizun mugagabea dute; bakide komanditarioek, berriz, kapitala bakarrik jartzen dute eta euren erantzukizuna kapital horretara mugatzen da.

Sozietate anonimoekin batera, sozietate-mota ugariena da; bertan bazkideek jarritako kapitalera mugatzen den erantzukizuna dute, baina printzipioz euren ekarpena ezin zaio beste pertsona bati eskualdatu.

Enpresa publikoak: estatua da enpresaren jabea enpresa publikoetan eta horietan helburua ez da izaten ahalik eta irabazi handienak lortzea, baizik eta errentagarritasun ezagatik merkatuak batzuetan eskaintzen ez dituen ondasun eta zerbitzuak eskaintzea. Hor azpisektore asko daude, hala nola garraio publikoa, ur zerbitzuak, zaborra eta hondakinak, etabar. Euskotren edo Euskadiko Kirol Portuak dira adibide garbiak.

Tamainaren arabera enpresa handiak, ertainak eta txikiak bereizten dira. Askotan enpresa txikiak eta ertainak batera sailkatzen dira, ETE edo Enpresa Txiki eta Ertainak akronimoa erabiliz, 1etik 249 arteko enplegatu dituztela, eta urtero 50 milioi euroko fakturazioa gehienez.[27]. Enpresak horrela sailkatzeko irizpideak langile kopurua edo fakturazioa izaten da, sektore ekonomiko ezberdinetan enpresak berez handiagoak edo txikiagoak izaten direla ere kontuan hartuz. Enpresaren tamainaren araberako sailkapenerako irizpide zehatzak izaten dira herrialde guztietan estatistika-erakunde ofizialen eskutik, enpresei buruzko estatistikak osatzearren.[28]

Europar Batasunak ETEak sustatzera zuzendutako hainbat finantzaketa-programa ditu, hainbat lehentasunezko eremutan kontzentratuz, adibidez, ekintzailetza eta gaitasunak sustatu, ETEek merkatuetara sarbidea eta hazkunde potentziala hobetu, eta dituzten eragileekin elkarrizketa eta kontsulta sendotu. Mundu mailan berriz[29], ETEen gain dago negozioen %90a eta enpleguaren %50 baino gehiago.

Enplegatu batetik berrogeita bederatzi arte dituztenak dira. Batetik hamar artekoei, mikro-enpresak ere deitzen zazkie, azpikategoria bezala. Normalean zuzendariaren esku geratzen dira arlo funtzionalen ardura gehienak, eta ez da departamendu egituraturik egoten. Enplegatuek arlo desberdinetako betebeharrak izaten dituzte, lan egiteko era malguagoan. Enpresa txikiek hainbat abantaila dituzte, hala nola giza harreman estuagoak mantentzea, negozioaren ikuspegi osoagoa izatea, mami aberatsagoko lanpostuetan jardutea, eta pertenentzia sentimendu handiagoa izatea. Eragozpenen artean berriz, negozioaren larregizko menpekotasuna zuzendariarenganako, enplegatuen espezializazio falta, eta finantza-baliabideak lortzerakoan zailtasun handiagoak izaten dituztela.[30]

Berrogeita hamar enplegatutik berrehun eta berrogeita bederatzi artekoak dira. Departamenduak egituratuta daude, eta zuzendaritzan talde batek hartzen ditu erabakiak. Badira handitzerik nahi ez duten tamaina honetako enpresak, dinamikotasuna mantentzeko eta jarduera burokratikoetan ez erorzteko[31]. Ondorioz, ekoizpen plantak dibersifikatzen dituzte nazioan bertan, edo atzerrian filialak sortu.[32]

Berrehun eta berrogeita hamar enplegatutik gorakoak dira. Bizpahiru arrazoi nagusi daude enpresa hauen handitasunerako. Alde batetik sektoreak berak eskatzen du, inbertsio garrantzizko azpiegiturak behar dituztelako, hala nola energia elektrikoan edo petrokimikan. Beste kasu batzuetan, eskalako ekonomiak ezinbestekoak dira errentagarriak izateko, hots, automobilgintzan edo aeronautikan.[33] Eta badira sektoreak, baita, I+G+b inbertsio handiak eskatzen dituztenak, adibidez farmazeutikoa edo informazio teknologiak.

Saikapen hau ekoizpen enpresetara soilik mugatzen da, zerbitzuen sektoreak ezaugarri ezberdinak dituelako.

Ekoizpen kateko azken enpresa denean, produktua merkaturatzen duena. Horrek produktuaren aurkezpen komertziala eskatzen du, eta marketin zein salmenta indarraren aldetik egitura sendoak, bereziki:[34]

- Marka edo markak, izen komertzialak, logotipoak eta sektoreak erabiltzen dituen ezaugarri guztien jabe izatea.

- Banaketa sare propio bat. Komertzial kanal desberdinak erabiltzen ditu, handizkako eta txikizkako bezeroekin. Horretarako, eta merkatu ezberdinen tamainaren arabera, salmenta sare bat behar da komisionistekin, delegatuekin, eta hainbat kasutan delegazio komertzialekin.

- Marka propioak eta marka zuriak, sektoreko beste enpresa batzuen hornitzaile bilakatuz. Ekoizpen serieak handitzea ahalbideratzen du estrategia honek, kostu unitarioa jaitsiz.

- Marketineko baliabide guztiak erabiltzea: katalogoak, publizitatea, sektoreko azokak, erakusketak, produktu pilotoak, bezeroen konbentzioak, etab.

Osagaiak ekoizten dituen enpresa bat beste enpresa baten hornitzailea da. Bigarren honek bere produktua merkaturatu egingo du. Euskal Herrian enpresa industrial gehienak osagaiak ekoizten dituzte, eta azpisektore garrantzisuak daude, hala nola automobilgintzan, aeronautikan, makina eremintan eta eraikuntzan. Kasu askotan, gainera, nahiz eta tamainaz enpresa ertainak edo ez oso handiak izan, multinazionalak dira, Txinan, Europa ekialdeko eta mendebaldeko hainbat estatutan, USAn, Mexicon eta Hegoameriketan filialak mantenduz[35].

Ekoizpena nazio edo estatu bakarrean ematen denean, enpresa nazionala dela esaten da, nahiz eta salmentak atzerrian ere gauzatu. Batzuetan ekoizpen lantegi bat baino gehiago izaten dute, lurrralde berean edo desberdinetan, baina beti ere mugak gainditu gabe. Bestalde, salmentak nazioan bertan zein atzerrian egiteko, ohiko banaketa kanalak erabiltzen dituzte.

Multinazionalak euren jarduerak herrialde anitzetan burutzen dituzten enpresak dira. Herrialdeak aukeratzerakoan, irizpide desberdinak izaten dituzte, hala nola enplegatuen kostua, eskala ekoni¡omiak, hornitzaile sarea, legedia, edo merkatu berriak lortzeko abagunea.[36] Euskal Herrian adibidez, Volkswagen A.G. eta Mercedes Benz A.G. multinazional alemaniarrek ekoizpen planta bana dute, milaka enplegaturekin.

Frankiziako enpresak (frankiziatzaileak eta frankiziatuak): enpresa frankiziatzaileak marka, know-how eta teknologia eskaintzen dituen enpresa da eta enpresa frankiziatua, diru trukean, horiek erabiltzen dituena bere jarduerarako.

Enprensa nagusi batek ekoizpena dibertsifikatzea erabakitzen badu, kostuengatik, hornitzaileengatik, atzerriko merkatuen exijentziengatik, legediengatik, edo estrategikoki interesgarria delako, juridikoki independentea den enpresa filial bat sortzen du atzerrian[37]. Euskal Herriko enpresek laurehundik gora filial dituzte munduan zehar, eta orokorrean, zuzendaritza batzorde mistoak eratzen dituzte, zuzendari orokorra enpresa nagusikoa izanik.[38]

Enpresa kontzesionarioak beste baten ondasunak eta zerbitzuak ustiatzeko eskumena duen enpresa da; adibidez, auto-marka bateko automobilak saltzeko eskumean duen enpresaburua auto-kontzesionarioa da.

Euskal Herriko egungo enpresa-sarea XV-XVI mendeetan du jatorri, burdingintza industria nabarmen garatu zen garaian. Meategietan eta burdinoletan enpresa bezala antolatzen ziren, garairako aurrekontu handiak kudeatuz. Ezpatak eta armak egiteko burdina lortzen zuten, galdatutako totxoak Toledora eta Flandriara bidaliz. Era berean iltzeak egiteko totxoak saltzen zizkieten inguruetako iltzegile artisauei.[39]Hauek eta beste artisauek, gremioetan eta kofradietan elkatzen ziren, baina enpresak sortu gabe, lanpostu aldetik asko izan arren.

Beste enpresa garrantzitsuak kostaldeko ontziolak ziren. Ospe handia zuten euskal itsasontziak, eta Amerikarekin konkistatzaileek sortutako negozioetarako erabililtzen ziren, edo Terranobara baleen olioaren bila joateko. Armada espainiarra ere ontzioletako enpresen bezeroa zen.[40]

Industria iraultzaren[41] harira sortutako enpresa handi batzuk aipatuko ditugu soilik, adibide bezala, nahiz eta jakina izan enplegu eta aktibitate ekonomiko nagusia enpresa txikien esku zegoela.

1827.urtean sortu zen Bizkaian lehen enpresa handia meategien azpisektorean, Ybarra, Mier y Compañía S.A., lau mea-hornitzaile txikiagoen bateratze prozesuaren ondorioz.[42]Burdingintzan, 1841an sortu zen Santa Ana de Bolueta S.A., lehen enpresa siderurgikoa.

Papergintzan, 1842an La Esperanza fabrika ireki zen Tolosan, paper jarraitua egiten zuen lehenengo lantegietako bat. Hortik aurrera papergintza enpresa berriak ireki ziren, bereziki Oria ibaiaren arroan.

Ehungintzan, Bergaran 1850an Algodonera San Antonio sortu zuten. Oihalgintzako enpresa oso garrantzitsua izan zen, Txinako Nanjing hirian asmatutako prozesu baten bidez, mahoi izenarekin ezagutzen dugun oihala egiten hasi ziren, kolore urdinean.

Gaur Hijos de Juan de Garai S.A izenarekin ezagutzen den enpresa 1864an sortu zen Gipuzkoan[43], eta dinamimo handiz mantendu da orain arte, doitasun handiko altzairuzko hodiak eta letoizko barrak eta profilak ekoiztuz, eta Eslobakian eta Mexikon bi filial mantenduz. 1918an enpresa honek bere pabiloi bat prestatu zuen Euskal Ikasketen Lehen Kongresuan [44]batzar orokorrak egiteko.

1870an, Gasteizen, gaur arte arrakasta handiz iraun duen Naipes Heraclio Fournier karta-enpresa sortu zen. Merkatu globalaren % 35eko kuota du. Bestalde,
Armagintza Eibarren eta inguruetako herrietan hedatu zen, eta 1887an 130.000 arma ekoiztera ailegatu ziren.

1900. urtean Euskalduna ontziola [45]sortu zuten Bilbon, gaur egun Euskalduna jauregia dagoen lekuan. Bestalde, aurretik zeuden 14 siderurgia fabrika garrantzitsuren elkartze prozsu baten ondoren, 1902an sortu zen urte askotan Espainiako enpresarik handiena izan zen Bizkaiko Labe Garaiak S.A..

Fagor Elektrotresnak Mondragon Korporazioko lehen kooperatiba 1955ea sortu zen Gasteizen, hurrengo urtean Arrasatera mugitzeko. Euskal Herriko azken produktua merkaturatzen zuen enpresa handiena izatera iritsi zen, bost mila bazkideizatera ailegatuz.[46]
Iberdrola Talde elektrikoa 1960an sortu zen hainbat enpresa elkartu ondoren hogeigarren mendean. Horrela, 1901ean Hidroeléctrica Ibérica sortu zen, gero 1907an Hidroeléctrica Española, eta 1944an Iberduero. Gaur egun estatu espainiarreko enpresa negusienetako bat da.[47]

Euskal Herriko egungo enpresa-sarea XV-XVI mendeetan du jatorri, burdingintza industria nabarmen garatu zenena. Handik, batez ere Gipuzkoan eta Bizkaian, dator egungo industria-enpresen garrantzia. Industria Iraultzarekin batera, Euskal Herriko ekonomia eta enpresa kopurua nabarmen goratu zen. Geroztik, enpresak eta ekonomia kolokan jarri dituzten krisi ekonomikoak izan badira ere, enpresa sarea zabaldu eta egun Euskal Herria, Europar Batasunaren baitan, batezbestekotik gorako ekonomia-adierazleak dituen herrialdea da. Enpresen ezaugarriak aldatu dira, ordea, azken hamarkadetan: industriak bere garrantzia atxikitzen badu ere, zerbitzuen sektoreko enpresek dute pisu gehien BPG edo produkzio osoan. Zehatzago, industriak eta zerbitzuek %27 eta %60 pisua zuten hurrenik hurren, gutxi gorabehera, 2004. urtean[48].

Enpresa handienen zerrenda aipatzerakoan, irizpide ezberdinak eman daitezke. Fakturazioari buruz, Iberdrola, Eroski, Petronor, Gamesa eta Arcelor Mittal nabarmentzen dira, ordena horretan eta denak enpresa industrialak, Eroski ezik [49]. Langile kopuruari buruz, Eulen eta Eroski dira langile gehien dituztenak, ordena horretan, biak zerbitzuen sektorekoak.