Emakumeen aurkako epaiketa Zaldibian (1646)

Juan Martinez Nazabal[oh 2] alkate eta epaile arruntak ireki zuen autoa, jakinik herrian bazirela «desegoki, bekatuan, eskandaluzko egoeran» ziren emakumeak; hori da, ezkondu gabe egonik, sexu harremanak izaten zituzten emakumeak. Garai hartan nagusi zen Eliza Katolikoaren begietara, egoera hori «iraingarria zen Jaungoikoarentzat, justiziarentzat eta halakorik ikusi behar zuten guztientzat». Horren ondorioz, agindu zuen informazioa biltzea eta ikerketa zabaltzea, 1646ko ekainaren 4an, errudun emakumeei behar bezalako zigorra ezartzeko xedez. Herriko hamar emakume izendatu zituen autoaren lehen orrian: Maria Arruitz Mendiola, Maria Albisu, Maria Bautista Agirre, Barbara Agirre, Maria Ana Mendiola, Maria Bartzelona, Maria Joanitz Iraola, Maria Gartzea Jauregi, Katalina Iztueta eta Margarita Eleizegi.

Hurrengo egunean, ekainaren 5ean, herriko hiru lekuko deitu zituen deklarazioa egitera, hirurak gizonezkoak: Sebastian Aranburu,[1] Juan Aiestaran[2] eta Martin Agirre.[oh 3] Banan bana alkatearen aurrean deklarazioa eginik, hirurek aitortu zuten hamar emakume akusatuak ezagutzen zituztela, ezkongabeak zirela eta seme-alabak zituztela, bat edo gehiago.

Lekukoen aitorpena jasota, akusatutako hamar emakumeak herriko espetxean preso sartzea agindu zuen alkateak, mehatxu eginez, ihes eginez gero, ondasunak bahitu eta hiru eguneko epea emango zietela kartzelan agertzeko. Ohartarazpen bat ere egiten zuen autoak: hiru egunen buruan espetxera sartu ezean, herrian ahoz gora esandako bando edo pregoien bitartez deituko zituzten, herri osoak jakin zezan.

Ekainaren 6rako, hamar emakumeak espetxean ziren, baina sartu bezain laster eskatu zuten jakitea zergatik izan ziren espetxeratuak, eta aske uztea edo, gutxienik, aitorpena emateko eskubidea.

Ez zituzten aske utzi, baina alkatearen aurrean deklarazioa hartzera deitu zituzten, banan bana, ekainaren 7rako.

Auzian akusatutako hamar emakumeen aitorpenen laburpenak ematen dira jarraian.

1614ko abuztuaren 2an jaio zen, Zaldibian.[3] Itsasondoko Juan Iturriotzekin[4] 1642an izandako Lorentzo[5] semearekin bizi zen. Iturriotzek ezkonduko zirela zin egin omen zion Mariari, eta emandako hitza beteko zuen esperantzan, gogoz kontra izan zituen harekin harremanak. Semea izan eta denbora gutxira, Itsasondoko Mariana Urkiarekin ezkondu zen Iturriotz. Gerora ez omen zuen gehiago harremanik izan; ez Iturriotzekin, ezta beste inorekin ere. Maria Arruitz Mendiola 1662ko apirilaren 20an hil zen, Zaldibian.[6]

1617ko apirilaren 27an jaio zen, Zaldibian.[7] Pedro Zuntzunegi[8][oh 5] zaldibiarrarekin Katalina[9] alaba eta seme bat[oh 6] izan zituen, ezkontzeko aginduaren aitzakiatan. Semea jaio eta urtebetera hil zen Pedro Zuntzunegi.[10] Geroztik, ez omen zuen sexu harremanik izan beste inorekin. Maria Albisu 1647ko urtarrilaren 13an hil zen, Zaldibian, auzia amaitu eta sei bat hilabetera.[11]

1620ko apirilaren 26an jaio zen, Ordizian.[12] Tolosan neskame ari zela, sexu harremanak izan zituen Antonio Hernandosoro[13] tolosarrarekin, 1644an. Haurdun zegoela nabaritu bezain pronto, Zaldibiara itzuli zen, haurra izatera. Joan Martinez[14] semea 1645ean jaio zen, baina urtea bete aurretik hil zitzaion. Antonio Hernandosoro ezkongabea zen harremana izan zutenean, baina bi urte baino lehenago beste emakume batekin ezkondu omen zen. Maria Bautista Agirre 1676ko martxoaren 6an hil zen, Zaldibian.[15]

1611ko urriaren 9an jaio zen, Zaldibian. Herriko Santa Fe parrokiako Martin Olano apaiz presbiteroarekin izandako sexu harremanen ondorioz, bi alaba zituen, Domenja,[16] 1633an jaioa, eta Katalina, 1641ean jaioa.[17] Beste seme bat ere izan zuen harekin, Martin[18] 1634an, baina jaio eta gutxira hil zitzaion. Azkenik, laugarren ume bat izan zuen 1644an, Juan Bautista,[19] baina auziak ez du argitzen hura ere apaizaren semea ote zen. Auzian deklaratu zuen apaizarekin zortzi bat hilabete hitz egin gabe zeramala, eta ez zuela sexu harremanik izan beste inorekin. Barbara Agirre 1681eko apirilaren 20an zendu zen, Zaldibian.[20]

1610eko maiatzaren 27an sortu zen Maria Ana Mendiola Irazusta, Zaldibian.[21] Hiru seme-alaba izan zituen Martin Loinaz[oh 7] zaldibiarrarekin: Martin,[22] 1639an jaioa; Santiago,[23] 1643an jaioa; eta Maria,[24] 1646ko martxoaren 30ean jaioa, hau da, auzia hasi baino bi hilabete lehenago. Martin Loinazek berarekin ezkonduko zela agindu zion arren, ez zuen emandako hitza bete. Auzian aitortu zuen aurrez beste gizon batekin izan zuela sexu harremana, haren izena oroitzen ez bazuen ere. Maria Ana Mendiolaren heriotza data zehatza ez dago jakiterik.[oh 8]

1615eko uztailaren 17an jaio zen, Zaldibian.[25] Alaba bat zeukan Martin Etxeberria Agirrerekin,[26] Maria,[27] 1646ko martxoaren 26an jaioa, hau da, auzia hasi baino hilabete batzuk lehenago. Auzian deklaratu zuenez, ezkontzeko asmotan omen zeuden oraindik, eta ez zuen harremanik beste inorekin.[oh 9] Maria Bartzelonaren heriotza data ez dago jakiterik.[oh 10]

Ez dago argi jaiotza data.[oh 12] Auzian ematen diren azalpenen arabera, hiru seme-alabarekin bizi zen: zazpi eta hiru urteko alabak,[oh 13][28] eta hamahiru hilabeteko semea. Sebastian Aranburu[1] lekukoak azaldu zuen haietako bat Zaldibiako Santa Fe parrokiako apaiz presbiteroa izandako Juan Arruebarrenarekin[29] izandakoa zela, baina Maria Joanitzek ukatu egin zuen; hiru haurrak Lazkaoko Esteban Argintzanorekin[oh 14] izan zituela aitortu zuen. Hamar bat urte lehenago, beste alaba bat ere izan omen zuen Martin Aranburu[30] beasaindarrarekin, baina aitak kendu egin omen zion. Maria Joanitz Iraola 1680ko maiatzaren 4an hil zen, Zaldibian.[31]

1613ko abenduaren 1ean jaio zen, Zaldibian.[32] Juan Murua[33] herrikidearekin Maria[34] alaba bat izan zuen 1642an, baina jaio eta zortzi egunera hil zitzaion. Murua gizon ezkondua zen;[35] auzian Maria Gartzeak aitortu zuenez, «herritik aparte zegoen bide batean topo egin zuten gau bakar batean utzi zuen haurdun». Maria Gartzea Jauregi 1667ko abenduaren 9an hil zen, Zaldibian.[36]

1614ko martxoaren 19an jaio zen, Zaldibian.[37] Martin Etxeberria[38] herrikidearekin bi alaba[oh 15] izan zituen, Maria[39] 1640an eta Serafina[40] 1943an, baina lehena lau urterekin hil zen eta bigarren zazpi hilabeterekin. Ezkontzeko agindua eman ziolako izan omen zituen harremanak Etxeberriarekin, baina auziaren garaian bi urte omen zeraman harekin hitz egin gabe. Katalina Iztueta 1697ko maiatzaren 20an hil zen, Zaldibian.[41]

1610eko urriaren 10ean jaio zen, Zaldibian.[42] Pedro Aiestaran herrikidearekin izandako Bizente[43] semearekin[oh 16] bizi zen. Beste haur bat ere izan omen zuen harekin, baina bigarrena jaio aurretik hil zitzaion. Auzian azaldu zuen ezkontza agindu ziolako izan zuela haurra Aiestaranekin, eta oraindik itxaropen horretan jarraitzen zuela.[oh 17][44][45] Margarita Eleizegi 1682ko maiatzaren 4an hil zen, Zaldibian.[46]

Zaldibiako hamar emakumeen aurkako auziaren agiria Ordiziako Udal Artxiboan gordetzen da, auzi historikoen atalean, auzi zibilen azpiatalean, 33. orri sortan, 18. zenbakiaz.[47]

Agiriak azal orri bat du, non agertzen baitira liburuki berean biltzen diren hiru espedienteen eskribauen izen-deiturak; horien artean, auzi honen eskribaua izan zen Juan Lopitz Berastegirena.[48] Azal horren ostean, 25 orrialde ditu, jarraian idatzitakoak. Auziaren une edo gertakari bakoitzaren zatikiaren amaieran —auziaren hasiera, lekukoen adierazpenak, auzipetuen aitorpenak eta abar— eskribauaren sinadura ageri da; guztira, 16 zatikitan dago banatuta.[47]

Agiria aski ongi kontserbatua dago, paper orriak osorik daude, idatzitako eremu guztian. Antzematen da hezetasun arazo bat pairatu zuela, liburukiaren behe ezkerraldean.

Idazkera gotiko prozesal endekatuan dago idatzia agiria, letra etzanean, Aro Modernoan egin ohi zen gisan.[49]

Agiri honen berri Mikel Urteaga ikerlariak eman zuen, 2022ko martxoaren 8an, Emakume Langilearen Nazioarteko Egunean.[50]