Eloko Teileria

Eloko Teileriako hobia Nafarroa Garai osoko hobi komun garrantzitsuenetako bat da. Guztira, 1936ko abuztutik urrira 94 pertsona hil zituzten. 93 ezagun eta bat, oraindik ezezaguna. Jakina da emakume maisua dela, baina bere nortasuna ez. Duela gutxi egindako ikerketen arabera, 106 pertsona lurperatu zituzten.

1936ko abuztuaren 7an Esako zazpi pertsona fusilatu zituzten hemen. Nekazari batek hurrengo goizean aurkitu zituen gorpuzkiak, eta, artzain batzuen laguntzarekin, hantxe bertan lurperatu zituzten. Baina ez ziren heriotza bakarrak izan. Irailaren 17an Aoseko (Longida) 4 bizilagunen txanda izan zen. Fusilamendu horien ondoren, irailaren 18an, errekete koadrila batek Agoizko 11 bizilagun atxilotu zituen, gehienak Iratiko trenako langileak eta sozialistak. Hasiera batean Iruñeko Eskolapioetara eraman zituzten. Familiak haiek askatzeko ahaleginak egin arren, irailaren 19an toki horretan fusilatu zituzten. Agoitzen ustea da Iratiko Konpainiak egin zituela gestioak gizon gehiago hil ez zitzaten, zonaldeko eskulana urria zelako eta lanak premiazkoak zirelako.

Handik bi egunera, leku berera eraman zuten Santos Itarte, euskal abertzale eta Irati ibaiko zentralaren burua. Urriaren 21eko gaua izan zen odoltsuena, Tafallako kartzelatik 65 pertsona hil baitzituzten. Antza denez, errebelalia gisa egin ziren gertaerak, errekete ofizial baten frontean gertatutako heriotza baten ondoren. Guztira 27 fusilatu zituzten Tafallakoak, 15 Azkoiengoak, 12 Berbintzanakoak, 3 Kasedakoak, 3 Galipentzukoak, 2 Murelu Kondekoak, 2 Kaparrotsukoak eta 1 Donamartini Untzekoa, Ladislao Perez, herri horretako 15 atxilotuetatik bakarra Tafallako kartzelan egon zena eta eraila izan zena. Bost egun geroago, urriaren 26an, beste 5 azkoiendar atera zituzten Iruñeko espetxetik, eta Felix Vidondo, Isidro Iturbide, Francisco Ulibarrena, Jose Maria Irigaray eta Victoriano Irisarri hil eta hobi berean lurperatu zituzten. Irakasle bat ere bazihoan haiekin.

Hobi hori 1978an atera zuten lurpetik, hobitik ateratzeko prozesu goiztiarraren barruan. Bertan eraildako pertsonak ideologiagatik edo militantzia politikoagatik hil zituzten, 1936ko estatu-kolpearen aurkakotzat hartu zituztelako. Hasiera-hasieratik memoria-gunetzat hartu zuten, Eloko apaizak "Errespetatu leku hau. 1936ko hilerria da." zioen kartel bat jarri ondoren. Lehenengo eraildakoen hobiek (Esa, Agoitz, Aos eta Iruñea) hondakin gutxiago zituzten eta zabalgune batean zeuden. Tafalla eta Iruñeko kartzeletako presoak zuhaizti baten barruan zeuden.

2016an, herriaren ekimenez, Teileriako Ahaztuak izeneko kolektibo bat sortu zen Elon, ahaztutako eta isilarazitako memoriaren espazio hori berreskuratzeko, gogoratzeko eta duintzeko, leku honen eta eraildako pertsonen historia ikertuz, jendearen testigantzak jasoz. Gainera, elkarte honek hainbat omenaldi eta konponketa ekitaldi egin ditu. Gainera, monolito bat eta informazioa jarri dira bertan.

2019ko abenduan, Nafarroako Gobernuak memoriaren leku izendatu du hobiaren eremua, eta sarbideak eta lekua seinaleztatu ditu; horrez gain, ingurua hainbat elementu arkitektonikoz eta informazio-panelez osatu du.

Memoriala NA-234 errepidearen eskuineko ertzean dago, errepide horren eta Eloko urtegiaren artean. Horretarako prestatutako bazterbide batetik sartzen da, Urrotz norabidean. 2016an jarritako monolito bat du, baina gerora Nafarroako Gobernuak Patxi Aldunateren eskultura baino ez zuen egin.

Monolitoak 3 metroko altuera du, eta euskal tipografia duten inskripzioak eta harrian induskatutako sinbolo batzuk ditu. "Eloko Hilobia. Fosa de Monreal. Faxismoak Erailda. Asesinados por el Fascismo" idatzita dago, teila batekin, lauburu batekin eta Nafarroako armarriarekin batera.

Eskulturak, Patxi Aldunate nafar eskultorearen arabera, altzairuzko lau teila daude, "inoiz laidotu behar ez ziren pertsonak eta etxeak bezalakoak". Teila bakoitza metalezko testua duen panel bat da, liburuxka turistiko gisa. Lehenengo "teila" azala da, "Eloko teileria, Nafarroan dagoen izkutuko hilobirik handiena" inskripzioekin, egileari eta memoria historikoari buruzko informazioarekin batera. Bigarren eta laugarren "teilak" hobian identifikatutako pertsonen izenak eta jatorrizko tokiak jasotzen dituzte. Hirugarrenak Ojer anaiei jasotako testigantzaren gaztelaniazko laburpena du, fusilazioetako batzuetan parte hartzera behartuta baitaude.

Plaka

Monumentuan plaka bat dago. Plaka honetan Memoria Historikoa eta 1936ko gertaerak azaltzen dira. Haren arabera:

Omendutako pertsonak gerraren hasieran fusilatu zituzten eta herrian zehar banatutako hobi banatan lurperatu zituzten. Hauek dira:

• «LM03-Eloko Tejeria - bakea eta bizikidetza - nafarroa.eus» pazyconvivencia.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-01-19).

• Elo
• 1936ko gerra Euskal Herrian