Elektra (opera)

Opera hau, Sofokles idazle greziarrak idatzitako izen bereko tragedian oinarrituta dago. Tristura eta izu atmosfera batek du bere eragina Strauss eta Hofmannsthalen jatorrizko produkzioan, gai nagusi bezala, mendekua duen drama batean. Klitemnestrak, Egisto bere maitaleak lagunduta, bere senarra den Agamenon hil du, honek, sakrifizioa eman baitzuen Ifigenia, euren alaba, eta bere seme-alaba diren Elektra, Krisotemis eta desagertutako Orestesen mendekuaren beldur da. Elektrak, honek irudikatzen baitu mendeku gosea, bere neba Orestesen iritsieraren zain geratzen da bere aita mendekatzeko, Orestes, denen ustetan hilda dagoena, agertu egiten da eta bere esku propioekin, bere aitaren heriotza mendekatzen du, Klitemnestra eta Egisto hilez. Bere arreba elektra estasiraino daraman garaipen dantza batean hilda erortzen da bere izututako bizkartzainen aurrean.

• Elektra, Agamenonen alaba (Sopranoa)
• Krisotemis bere arreba (Sopranoa)
• Klitemnestra bere ama eta Agamenonen alarguna (Mezzosopranoa)
• Orestes Elektraren neba (Baritonoa)
• Egisto Klitemnestraren maitalea (Tenorea)

Musikalana, Elektrak, beste pertsonaiei aurre egin behar izaten dien segidako eszena talde bat bezala pentsatua dago.

Egitura, 8 eszenatan eskematizatu daiteke

1. Zerbitzarien hitzaurrea
2. Elektraren monologoa
3. Elektra eta Krisotemis (1go eszena)
4. Elektra eta Klitemnestra
5. Elektra eta Krisotemis (2. eszena)
6. Elektra eta Orestes
7. Elektra eta Egisto
8. Elektra eta Krisotemis

Lehenengo bi eszenak, istoriorako sarrera dira. Zerbitzarien hitzaurreak, Elektraren irudikapen bat ematen du, eta Elektrak, Agamenon hil ondoren, jauregitik kanpo nola bizi behar izan duen deskribatzen du, modu zarpailean jantzita eta zakurrekin elkarbiziz, bere aitaren oroitzapenari leiala ez den guztia mespretxatuz.

Bigarren eszena, Elektrak, bilbean dagoen arazoa deskribatzen duen monologo bat da. Troiako Gerratik itzuli ondoren, Agemenon, bere emaztearen esku hiltzen da, Klitemnestra erregina, bere maitale den Egistoren laguntzarekin. Egun horretatik aurrera, Elektra mendeku egunerako soilik bizi da, Orestes bere neba, bere aitaren hiltzaileak hiltzeko itzuliko den eguna.

Garapena, Elektra eta bere ahizpa Krisotemisen arteko eszenan hasten da. Krisotemis, Elektraren antitesia da. Etsipenez bizi du bere aitaren heriotza, bere amari eta honen maitaleari aurre egin gabe, eta, bere ahizpak ez bezala, ez dago Orestesen agerraldiaren zain bere aitaren heriotza mendekatzeko. Beste edozein emakumerena bezalako bizitza izan nahi du, senar bat aurkitu eta seme-alabak izan.

Hurrengo eszenak, Elektra eta Klitemnestraren arteko aurrez-aurrekoa adierazten du. Hofmannsthal eta Straussek, lo egin ezin duen erreginaren erretratu hunkigarri bat aurkezten dute, arbintasun eta kontzientzia txarrez betea. Bere alabari azaltzen dizkio dituen amesgaiztoak. Eszena honek, klimaxa, Elektrak, xehe-mehe, erregina Orestesen esku nola hilko den deskribatzen duen monologo basati batean lortzen du.

Hurrengo eskenan, Orestesen heriotzaren berria heltzen da, hau bere zalditik erori ondoren. Orestesen gezurrezko heriotzaren adierazpenak, xede bezala, Klitemnestra eta Egistori denbora laburrez iraungo dien lasaitasun sentsazio bat sentiaraztea da, eurak hiltzeko ideia erraztuko duena. Berri honek Klitemnestragan sorrarazten duen pozak, bere kontrastea du Elektrak sentitzen duen etsipenean eta itxaropen ezean.

Berri honetatik aurrera, Elektrak, mendeku bide bezala Orestesen iritsieraren zain dagoen protagonista pasibo izatetik, edozer egiteko prest dagoen heroi izatera pasatzen da. Orestes ez dagoenez, bere aitaren heriotza mendekatzea bere betebeharra dela uste du eta bere ahizpa konbentzitzen saiatzen da ideia elkarrekin aurrera eramateko. Bere ahizparen ezetza jaso ondoren, bakarrik egin beharko du guztia.

Hurrengo eszenan, Elektra eta Orestes daude. Eszena ezagunenetako bat da, baita tragedia osoko hunkigarrienetako bat ere. Eszenaren tentsioa, Orestesen heriotzaren berri faltsuak areagotzen du. Elkar-ikuste hau, ez da Elektrak hainbestetan amestu zuen desiraren zehaztapena izango, desilusio negargarriaren ondorengo itxaropen berreskuratzea baizik.

Badago nolabaiteko simetria eskena honetako elkarrizketaren egiturari dagokionez, Elektra eta Klitemnestraren arteko eszenarekiko, biak ala biak, galdera eta erantzunen sail bezala aurkeztuta baitaude.

Hurrengo eszenan hasten da mendekua. Klitemnestraren heriotza eszenatik kanpo gertatzen da, Egistorena bezala, tragedia greziarren ohikoa den lez. Gero Egistoren agerpena gertatzen da, pertsona grotesko bezala irudikatua. Elektrak, maltzurtasunez eta zinismoz, jauregian sartzera gonbidatzen du, non Orestesek hilko duen.

Elektra eta Krisotemisen arteko amaierako eszena, zoriontasunezko eszena bat da, Agamenon hilketa mendekatua izan ondoren. Krisotemisek, bere ahizpa gonbidatzen du jauregiko jaietan parte har dezan. Baina Elektra ez da jauregian sartzen jaialdi kolektiboan parte hartzeko, baizik eta bere egoera marjinala mantentzen du, eta bere jaialdi propioa egiten du garaipen dantza basati baten bidez, bere heriotzarekin amaitzen dena. Elektra, mendekuaren unera arte bakarrik bizi izan da eta, mendekua bete ondoren, bere bizitzeko arrazoi bakarra desagertzen da.

Elektraren egitura armonikoak, Wagnerrek hasitako desegite tonalaren bidea jarraitzen du. Baina Elektra, kontrasteen opera bat ere bada non, klima disonante basatiak, lirika handiko eszenekin elkarbizi diren.

Opera, Agamenonen gaiarekin hasten da, Elektraren aitaren hilketa, istorioa mugiarazten duen arrazoia dela adieraziz. Lau notako gai bat da, Agamenonen izenaren silabatze erritmikoa irudikatzen duena. Gai hau, fortissimoan entzuten da, tronpa eta tronpetak aldi berean jota, kordekin batera. Baxua, tronboietan eta kontrabaxuetan entzuten da

Elektrak bere agerpena egiten duenean, lau notako gai hau bere aitaren izenarekin kantatzen du. Gai hau aldaera ezberdinekin agertuko da operan zehar, Orestes agertzen denean, adibidez, Elektraren aldetik, Egistok, hil behar dutenean, laguntza eskatzen duenean, eta opera ixten duen gaia ere bada, Elektra, bere dantza basatiaren ondoren hiltzen denean.

Elektraren sarreraren aurretik, gai bat dago, Elektraren akordea deritzonaren motiboaren elaboraziotik agertzen dena. Akorde horretan, Straussek politonalitatea erabiltzen du, hau da, bi akorde ezberdin bata bestearen gainean jartzea. Akorde hau, Mi nagusia eta Do sostenitu nagusia akordeek osatzen dute, eta efektu disonante sortzen du, protagonistaren izaerarekin bat datorrena.

Elektraren monologoan, lirikoagoa den gai bat agertzen da, aitaren maitasuna irudikatzen duena. Aitarenganako duen maitasun sakon hau izango da Elektragan mendeku gosea sortuko duena, bere aitaren hilketaren aurrean. Gai hau, aldatua agertzen da Elektra bere nebarekin dagoenean. Straussek, musikalki, euren aitarenganako maitasunean batuta erakusten ditu, amankomunean duten mendeku gosearen kontrapartida bezala.

Elektraren monologoa ezaugarri grotesko eta beldurgarridun dantza batean amaitzen da. Dantza hau, operako azken eszenaren aurrekari bat da, gai berean oinarritua, non, Elektrak, bere aitaren heriotzaren mendekua ospatzen duen.

Elektra eta Krisotemisen izaeren arteko kontrastea, musikalki azpimarratua dago. Pertsonaia hauen arteko antagonismoa nabarmentzeko, Straussek, Krisotemisentzat, musika liriko eta emozional bat konposatu du, hasierako Elektraren musikaren estilo bortitza ez bezala. 3/4eko konpasaren erabilera une batzuetan, Krisotemisen musikari, vals kutsu bat ematen dio, pertsonaia honen ezaugarri ohikoenak eta ez hain tragikoak nabarmenduz.

Klitemnestra agertzen den eszenan, musika erabat atonala bihurtzen da, musikaren norantza berria adieraziz, Arnold Schoenberg eta bere bazkideek abiatutako dodekafonismoa, hain zuzen ere. Eszena honen hasierako monologoan, gai sarkor bat agertzen da, haizezko musika tresnetan arpegio azkar bat, erreginak, bere bitxi eta kuttunez egiten duen arrandia adieraziz, eta hauekin duen harreman fetixista. Gai honek eragiten duen efektu metalikoa, Straussek berriz erabiliko du urte batzuk beranduago, zilarrezko arrosaren gaian Arrosaren zalduna bere operan.

Orestesen agerpenarekin, Elektrak, bere nortasunari buruz galdeketa egiten dio eta hiru akorde solemnek Re txikian, Si bemol nagusian eta Sol bemol nagusian, pertsonaia garrantzitsu bat dela argi uzten dute. Elektrak, bere neba ezagutzen duenean jasaten duen zirrara, orkestra osoan akorde disonante fortissimo batean bihurtzen da. Akorde hau, pixkana-pixkana, bere nebarekin aurrez aurre aurkitzearen pozari laguntzen dion lasaitasun sakon bat izatera pasatzen da. Egisto eta Elektraren eszenan, Straussek, Egistoren karikaturazko erretratu bat margotzen du.

Opera, Elektraren dantzarekin amaitzen da, bere hasierako monologoaren amaierako gai berean oinarritua, bere aitaren heriotzaren mendekua ospatuz eta, azkenean, Elektra bera hilez.

Opera hau 1909an estreinatua izan zen, Antzinako Greziarekiko europar pentsamendua jasaten ari zen aldaketa baten erdian. Pizkunde garaitik XIX. mendearen amaieraraino, antzinako Grezia zibilizazioaren jatorri bezala jotzen zen, urrezko aro bat, non, zientziak, arteak eta filosofiak ikaragarrizko garapena lortu zuten. XX. mende hasieran Sigmund Freud eta Jung bezalako pertsonaiak, greziar kulturako mitoen ezaugarri primitiboak edo baita barbaroak ere aztertzen hasi ziren, giza natura bere dimentsio sakon eta asaldakorrenean ulertzeko asmoz. Greziar mitologiaren alde muturreko eta morboso honek pizten duen lilurapena da Straussen Elektra sorrarazten duena.

Ikuspegi hau, sakrifizioari sarri eginiko aipamenean ikus daiteke, giza sakrifizioa ere bai, Klitemnestraren eskenan, Sofoklesen tragedian agertzen ez dena, bere kontzientzia txarrak torturatuta dagoen lo egin ezin duen erreginaren irudian, eta, orohar, Elektra inguratzen duen ikuspegi marginalean.

Sofoklesen tragedian ez bezala, non, mezulariek, Orestesen heriotzaren berri eszenan ematen duten, eta publikoak hori egia ez dela dakielarik, Hofmannsthal eta Straussen operan, informazio hau zeharka ezagutzera ematen da, Krisotemis eta Klitemnestraren zerbitzarien bidez, eta ikusleak, berri honen faltsutasuna, protagonistarekin batera jakiten du.

Xehetasun esanguratsu bat, Hofmannsthalen libretoak Klitemnestrak Sofoklesen tragedian Agamenon hiltzeagatik ematen duen azalpena saihesten duela da. Bere senarrarekiko gorrotoaren arrazoi bat eta Agamenonen hilketa justifikatzen duena, honek, bere alaba Ifigenia hiltzera bidali zuela da, bere itsasontziak Troiako gerrara abiatu ahal zitezen. Justifikazio hau ezabatuz, Klitemnestraren adultero izaera nabarmentzen da, eta egindako krimenagatik duen kontzientzia txarra.

Dramaren amaierak, egilearen pentsaera poserromantikoarekin bat datorrena, ezberdintasun garrantzitsu bat nabarmentzen du Sofoklesen tragediarekiko, Elektra, azkeneko dantzan hilez, denbora luzez itxarondako mendekua bete ondoren, bere bizitzaren kanporatze zentzua suposatu zuena.

• (Gaztelaniaz) Libretoa