El Salvador

Erdialdeko Amerikako estaturik txikiena da, 21.041 kilometro koadro luze-zabal, biztanle dentsitate handiena duena, eta Karibe aldera ematen ez duen bakarra. Iparralde eta ipar-ekialdean Hondurasekin du muga; ekialde eta hego-ekialdean Fonsecako golkoak bereizten du Nikaraguatik; hegoaldean Ozeano Barea du; eta mendebalde eta ipar-mendebaldean Guatemala.

Lurralde menditsua da gehienbat. Hiru eskualde nagusi daude:[3]

• Ozeano Barearen ertzeko lautada estuak hartzen du herrialdearen %15. Fonsecako golkoaren parean du zabalerarik handiena, 32 kilometro.
• Barnealdeko goi-lautadak herrialdearen %25 hartzen du. 600 metroko garaiera du, betez beste, eta bertako muino, haran eta goi-ordokietan dago herrialdeko biztanleriaren dentsitate handiena.
• Mendiguneek hartzen dute El Salvadorko %60. Sumendi-kate batek alderik alde gurutzatzen du herrialdea. Ilamatepec (Santa Ana), Chinchontepec (San Vicente), Chaparrastique (San Miguel) eta Izalco dira sumendi nagusiak. Mendialdean ekoizten da kafe gehiena.

Ozeano Bareko itsasertza 307 kilometro luze da, hego-mendebaldeko Paz ibaiaren ahotik hego-ekialdeko Gascoaránen bokaleraino. Lurraldearen egitura dela eta, lurrikarak izaten dira.

• 
  Jiboa harana, San Vicente
• 
  Lempa ibaia
• 
  Corral de Mulas hondartza, Usulutan
• 
  Fonsecako golkoa
• 
  Ilamatepec sumendia, Santa Ana

300 ibaitik gora dira: Grande de San Miguel, Paz, Goascoran... Guztietan luzeena Lempa da. Guatemalan du sorburua, eta, 300 kilometro egin ondoren, Ozeano Barera isurtzen da. Ontziz ibiltzeko egokia da azken kilometroetan. Kostaldeko ibaiak laburrak dira. Bestalde, sumendi-jatorriko aintzira txiki batzuk ere badira: Ilopango, Coatepeque, Güija...

Klima tropikala da, bero hezea, baina barnealdean, lurraldearen garaiera dela eta, samurragoa da, eta oro har, epela da. Hala, batez beste, 15-23 °C bitarteko tenperatura izaten da urtean zehar. Maiatza-urria bitartean, neguko hilabeteetan, alegia, euri-jasak izaten dira (1.500 mm euri inguru); uda, berriz, lehorra da.

Kostaldeko alderdi batzuetan baso tropikala da, eta ibai-bokaletan mangladiak hazten dira. Mendialdean, tarteka, artadiak eta pinudiak daude. Gainerako alderdietan, lehen basoak zirenak lursailak eta larreak dira gaur egun

Tazumalgo piramide nagusia, kultura maia

Ameriketako erdialdeko lehen biztanleak iparraldeko indiar herriak ziren. K. a. III. mendean maiak kokatu ziren gaur egungo lurraldean, baina mende batzuk geroago Yucatán penintsulara joan ziren. XII. mendean Mexikoko goi-lautadako nahua leinuko indiarrak oldeka sartu ziren lurraldean. Haietako batzuek, pipilek, Cuscatlango Erresuma sortu zuten Paz eta Lempa ibaien artean.

1523. urtean espainiar konkistatzaileak iritsi ziren, Pedro de Alvarado buru zutela. Guatemala konkistatu ondoren, espainiarrek erraz menderatu zituzten indiarrak, baina erabili zuten indarkeria zela-eta, indigenak matxinatu ziren, eta konkistatzaileak ihes egin behar izan zuten. Handik gutxira, espainiarrak Guatemalan barrena sartu ziren berriro lurraldean. 1525ean San Salvador hiria sortu zuten, baina hamalau urte behar izan zituzten indiarrak erabat menderatzeko. Bitarte horretan, indiar populazioa erdira urritu zen.

Erdialdeko Amerikaren independentzia adierazpena

Hasieran, El Salvador Guatemalako Kapitaintzaren barruan geratu zen. Burujabetasuna lortzeko ahalegin batzuen ondoren, 1811 eta 1814 urteetako iraultzen ondoren, alegia, Guatemalako Kapitaintza burujabe bihurtu zen 1821ean. Baina, 1822an, Agustin de Iturbide mexikarraren gudarosteak sartu ziren indarrez lurraldean. Handik hilabete gutxira, Iturbideren inperioa desegin zenean, Ameriketako Erdialdeko Probintzia Batuetako bat izatera pasatu zen El Salvador (1823-1839). 1841eko urtarrilaren 30ean, El Salvadorko Errepublika burujabea sortu zen.

Handik aurrera, erabateko borrokak izan ziren liberalen eta kontserbadoreen artean, baita estatu-kolpeak eta diktadurak ere. Hala ere, bakealdietan, ekonomiak aurrera egin zuen, kafe-emaitza handiei esker. 1895ean, El Salvador, Honduras eta Nikaraguak, bat eginik, Ameriketako Erdialdeko Errepublika Nagusia sortu zuten. Batasun hura 1898an desegin zen Tomás Regalado jeneralaren estatu kolpea zela medio. Hurrengo zortzi agintaldietan nolabaiteko bakea izan zen, baina demokraziarik gabe, lehendakariak berak izendatzen baitzuen ondorengoa.

Maximiliano Hernández Martínez diktadorea.

Maximiliano Hernández Martínez jeneralaren diktadurak (1931-1944) demokraziaren aldeko ahalegin guztiak zanpatu zituen. 1944an, herriaren matxinada batek hauteskundeak egitera behartu zuen, baina handik hiru urtera batzorde militar batek hartu zuen aginpidea. Oscar Osorio komandantearen (1950-1956) eta José María Lemus koronelordearen (1956-1960) lehendakaritzapean, oligarkiak eta kafe-sail handien jabeek aginpidea atxiki zuten, eta Julio Rivera (1962-1967) eta Fidel Sánchez (1967-1972) koronelen gobernu garaian, erreforma bideratzeko ahaleginak egin baziren ere, ez zen aldaketarik gertatu. Nolabaiteko askatasun politikoak alderdi politiko berrien sorrera ekarri zuen: Alderdi Kristau Demokratikoa (PDC), eta Partido de Acción Renovadora (PAR), geroago Movimiento Nacional Revolucionario (MNR) alderdiaren barruan geratu zena.

Langabeziak eta lurrik ezak 300.000 salvadortar inguru bultzatu zituen herrialdetik kanpora 1950-1960 bitartean. Haietatik gehienak Honduras aldera joan ziren, baimenik gabe, eta lurrak hartu zituzten. Baina 1969an, Hondurasko gobernuak nekazaritzaren erreforma bideratu zuenean, salvadortar asko lurrik gabe geratu, eta sorterrira itzuli ziren. Bi herrialdeen artean sortu ziren tirabirak futbol-partida batean lehertu ziren. Horrenbestez, 1969ko uztailean El Salvadorko gerra-hegazkinek Hondurasko aireportuak bonbardatu zituzten, eta gudarostea mugan barrena sartu zen. Hondurasko gudarostea atezuan egon zen, harik eta Ameriketako Estatuen Erakundearen (OEA) bitartekaritzaz su-etena izenpetu zen arte. Erabateko bakea 1980 arte ez zen hitzartu. Gertaera hari Futbolaren Gerra deitu zitzaion.

FMLNren soldadu bat 1984an.

1972ko eta 1977ko hauteskundeetan Arturo Armando Molina koronela eta Carlos Humberto Romero jenerala, alderdi ofizialetako ordezkariak, iruzur egin izanaz salatu zituen oposizioak. Bien bitartean, gobernuak iruzurraren aurkako manifestazioak eta lurra banatzea eskatzen zuten nekazarien matxinadak gogor zapaldu zituen, eta Eliza katolikoa, nekazari-elkarte askoren sortzailea, gobernuari aurre egiten hasi zitzaion. José Napoleón Duarte, oposizioko burua eta Alderdi Kristaudemokrataren (PDC) hautagaia, Guatemalara erbesteratu zen. Ezkerreko talde iraultzaileek, 1980ko abuztuan Nazio Askapenerako Farabundo Martí Frontera (FMLN) bilduak, borroka armatuaren alde egin zuten, eta gobernuaren gudarosteari eta eskuin muturreko taldeei aurre egiten hasi zitzaizkien. 1979ko bukaeran indarkeria erabat zabaldu zen (atentatuak alde batetik, zapalkuntza latza bestetik). Egoera hari aurre egin nahian, urrian, El Salvadorko gudarosteko ofizial gazte batzuek estatu-kolpea jo, eta Romero jeneralari aginpidea kendu zioten. Giza eskubideak babestea, nekazaritzaren erreforma bideratzea eta hauteskunde libreak deitzea agindu zuten eta, sinesgarritasuna irabaztearren, José Napoleon Duarte batzordekidetzat hartu zuten 1980ko urtarrilean, baina finantza-munduko eta gudarosteko eskuindarren presioak galarazi zien agindutakoa betetzea. Barne-egoerak okerrera egin zuen, eta gerra zibila erabat zabaldu zen. Hala, 1980an, 22.000 pertsona inguru hil ziren. Haietako bat Oscar Arnulfo Romero, San Salvadorko artzapezpikua, eskuindar komando batek martxoan hil zuena.

Mesa Grande iheslari eremua, Honduras, 1987.

Gobernuak ez zuen egoera menderatzeko gaitasunik. 1980ko abenduan, Estatu Batuetako gobernuaren laguntzaz, Duartek hartu zuen gobernu batzordeko lehendakaritza. Estatu Batuek, gainera, armak eta dirua eman zizkioten El Salvadorko gobernuari eta, bestetik, haien ustez gerrillari laguntzen zioten Nikaraguaren eta Kubaren aurkako blokeoa are gehiago estutu zuten. 1982an, konstituzio-hauteskundeak egin ziren, eta eskuineko alderdien koalizio bat nagusitu zitzaion botoetan garaile atera zen Duarteren PDC alderdiari. Ezkerreko alderdiek ez zuten hauteskundeetan parte hartzerik izan. Gerra zibila are gehiago gogortu zen. Duartek dimisioa aurkeztu eta Alvaro Magaña Borjo liberalak hartu zuen behin-behineko lehendakaritza. 1983ko abenduan onartu zen konstituzioa, eta hurrengo urteko martxoan lehendakaritzarako hauteskundeak egin ziren. Duartek irabazi zituen. Ezkerreko alderdiek ez zuten parte hartu. Duartek FMLNko gerrillarekin negoziatzen hasteko borondatea agertu zuen.

Bestalde, 1986an, lurrikara batek hiriburuko erdigunea suntsitu zuen. 1987ko abuztuan, Erdialdeko Amerikako herrialdeetako lehendakariek bertako arazoei irtenbidea emateko bake-hitzarmen bat izenpetu zuten Guatemalan. El Salvadorko gerran, ordea, ez zen inolako su-etenik izan. Aitzitik, zenbait talde eskuindarren atentatuak areagotu egin ziren. 1988 eta 1989ko hauteskundeetan Alianza Republicana Nacionalista (ARENA) eskuindarra atera zen garaile, eta Alfredo Cristiani izendatu zuten errepublikako lehendakari. 1989ko azaroan, FMLNren ekintzak hiribururaino iritsi ziren. Gerrillaren hedatze hari erantzuteko, soldadu-talde batek San Salvadorko Universidad Centroamericanako erretorea, Ignacio Ellakuria bilbotarra, hil zuen. 1990eko martxoan amnistia eman zen gerrillarientzat. Hilabete batzuk geroago, Nazio Batuen bitartekaritza zela bide, Cristianiren gobernuaren eta gerrillaren arteko elkarrizketak hasi ziren Mexikon. 1991ko hauteskundeeak, gerrillak su-etena agindu zuelarik, ARENAk irabazi zituen berriro. Elkarrizketek jarraitu zuten, eta bake eta adiskidetze hitzarmenak iragarri ziren.

1992ko urtarrilaren 12an, 12 urteko gerra zibilaren ondoren (75.000 hil, 8.000 desagertu), alde biek gobernuak eta Farabundo Martí Frontea (FMLN) erakunde politiko-militarrak bakea izenpetu zuten Chapultepecen. Hitzarmenaren arabera, aldaketak egin behar ziren konstituzioan eta gudarostean, aldaketak egin behar ziren, halaber, nekazaritzaren antolakuntzan, polizia zibil berri bat eta giza eskubideen aldeko erakundeak sortu behar ziren, eta abar. Urtarrilean bertan preso politiko guztiak aske geratu ziren. FMLN legeztatu berriak oposizioko talde guztien batasuna aldarrikatu zuen jendaurreko bere lehenengo agerraldian, 1992ko otsailean. Bertan izan ziren, urteetan ezkutuan bizi ondoren, gerrillako buruzagi nagusiak: Schafik Handa, Joaquín Villalobos, Fernán Cienfuegos, Francisco Jovel eta Leonel González. Hitzarmenak gauzatzeko arazoak agerian geratu ziren berehala. Hala ere, 1993ko otsailaren 15ean, azkeneko 1.700 gerrillariek armak eman zituzten, Erdialdeko Amerikako zenbait estatubururen eta NBEko idazkari nagusiaren aurrean. Polizia Nazional Zibila, Giza Eskubideen Prokuradoretza eta Hauteskundeetarako Auzitegi Gorena sortu ziren. NBEk batzorde berezi bat antolatu zuen gerra zibileko gehiegikeriak aztertzeko: Egia Batzordea.

Ikerketak egin ondoren, Defentsako ministroak, René Emilio Poncek, dimisioa eman zuen, berari leporatu baitzioten San Salvadorreko Unibertsitatean, 1989an, sei jesuita (Ignacio Ellakuria bizkaitarra haien artean) hiltzeko agindua eman izana. Batzordeak militarrei, haien mendean zeuden heriotzaren eskuadroiei eta estatuari leporatu zien gerra zibilean egin ziren gehiegikerien %85. Egia Batzordeak 102 buruzagi militar kargurik gabe eta gerrillako buruzagi batzuk eskubide politikorik gabe uztea gomendatu zuen. Cristiani lehendakariak amnistia orokorra proposatu zuen gehiegikeria-kasu guztietarako, batzordearen dokumentua jakinarazi eta bost egunera onartu zena. Gerran egindako krimenik latzenak zigorrik gabe geratu ziren horrela.

1994ko martxoaren 20an egin ziren gerra ondoko lehenengo hauteskundeak: ezkerreko koalizioak botoen %25,5 eskuratu zituen, eta eskuinak (ARENA) %49,2. Ezkerrekoen iruzur-salaketak gorabehera, El Salvadorko NBEko begiraleek hauteskunde garbiak izan zirela ziurtatu zuten. Hauteskundeen ondoren, FMLNk barne-krisi bat izan zuen, hura osatzen zuten taldeen ikuspegi desberdinak zirela eta. Ahaleginak ahalegin, bake-hitzarmenak ez zuen indarkeria desagerrarazi: gudarostearen inteligentzia-zerbitzuen ekintzez eta militarrek krimen antolatuan zuten parte-hartzeaz gainera, militar eta gerrillari ohien eskakizunei (lurra, kalte-ordainak, eta abar) erantzunik eman ez izanak indarkeria-ekintzak eragin zituen. Espetxeak, bestalde, gainezka zeuden artean, eta presoak oso baldintza eskasetan bizi ziren; matxinada asko izan zen, eta 70 lagunetik gora hil ziren.

Gobernu berriak herrialdeko ekonomia urtero %5 haztea lortu bazuen ere, pobrezia ez zen gutxitu. Datu ofizialen arabera, biztanleen %29 behartasunean bizi zen, eta %22 behartasunik larrienean. Gizarte eta ekonomia arazoak ez ezik, ingurumen arazoak ere larriak dira El Salvadorren. Datu ofizialen arabera. landarediaren %90 deuseztatu da, eta lurraldearen bi herenak oso higatuta daude eta behar ez den moduan ustiatuta. Jatorrizko basoaren %2 baino ez dago ukitu gabe. Gainera, ibaien %90 kutsatuta daude ur zikinez eta hondakin kimikoz. 1997ko udal-hauteskundeetan FMLN atera zen garaile hiriburuan eta beste hiri askotan. Legebiltzarrean ARENAK (botoen %33,3) 28 aulki lortu zituen, eta FMLNk (%32,1) 27. 1998ko martxoan argitaratu zen ikerketa baten arabera, El Salvadorko indarkeria politikoak eta kriminalak ekonomiaren hazkunde potentzialaren %25 galarazten zuen urtero.

Nayib Bukele

Erdialdeko Amerikako beste herrialde batzuk bezala, Mitch urakanak gogor jo zuen El Salvador ere 1998ko irailean. Ehunka pertsona hil ziren, eta 28.000 baino gehiago etxerik gabe geratu ziren. 2001. urtearen hasieran lurrikara gogor bat izan zen, eta jende asko hil zen; kalte materialak ere izugarriak izan ziren. Eta handik hilabetera, antzeko beste lurrikara baten ondorioz, ehunka familia gelditu ziren etxerik gabe, herrialdearen barrualdean bereziki. 2004ko lehendakaritzarako hauteskundeak ARENA alderdiko Elías Antonio Sacak irabazi zituen. ARENAren hogei urteko agintaldiaren ondoren, Nazio Askapenerako Farabundo Marti Frontearen buru Mauricio Funes nagusitu zen 2009ko hauteskundeetan, eta presidentetza erdietsi zuen botoen %51-rekin. 2014koetan, Salvador Sánchez Cerén gerrillako komandante ohia gailendu zen.[4]

1983ko konstituzioaren arabera, El Salvador errepublika presidentzialista da. Errepublikako presidentea da estatuburu, gobernuburu eta Indar Armatuen komandante nagusia; boto zuzenaz hautatzen da, bost urteko agintaldirako. Legebiltzarra (gaztelaniaz: Asamblea Legislativa de la República de El Salvador) ganbera bakarrekoa da, eta ororen bozkatzez aukeratutako 84 diputatuk osatzen dute.

Herrialdea 14 departamendutan banaturik dago, eta horiek 39 barrutitan, 262 udalerri barne hartzen dituztenak. Departamenduak hiru eskualde handitan bereizirik daude: Mendebaldekoa edo Occidental, Ekialdekoa edo Oriental eta Erdialdekoa edo Central.

El Salvadorko departamenduak
Mendebaldea Ahuachapán (Ahuachapán) Santa Ana (Santa Ana) Sonsonate (Sonsonate)	Erdialdea La Libertad (Santa Tecla) Chalatenango (Chalatenango) Cuscatlán (Cojutepeque) San Salvador (San Salvador) La Paz (Zacatecoluca) Cabañas (Sensuntepeque) San Vicente (San Vicente)	Ekialdea Usulután (Usulután) San Miguel (San Miguel) Morazán (San Francisco Gotera) La Unión (La Unión).
Oharra: hiriburuak parentesi artean.

2016an El Salvadorrek 6.344.722 biztanle zituen[2], 303 biztanle kilometro koadroko dentsitatearekin. Hiru biztanletik bi sumendien inguruko lur emankorretan bizi dira. Kostako lautadetan askoz jende gutxiago bizi da, eta iparraldeko mendialdean herrixka banaka batzuk baizik ez daude, oinarrizko abeltzaintzatik eta nekazaritzatik bizi direnak. Familia gehienak pobrezian bizi dira, eta herrietatik hirirako bidea hartu dute askok.

Adineka, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak %25,9 dira, 15-24 urte bitartekoak %20,2, 25-54 urte bitartekoak %39,2, 55-64 urte bitartekoak %7,1 eta 65 urtetik gorakoak %7,5[5]. Bizi itxaropena 74,9 urtekoa da, 71,6 urtekoa gizonezkoena eta 78,3 urtekoa emakumezkoena (2017ko zenbatespenak).[5] Biztanleriaren %12 analfabetoa da, herriak oso sakabanatuta daudelako, batetik, eta haurrak berehala lanean hasten direlako, bestetik. Krisi sozial, ekonomiko eta politikoa dela-eta, osasun-egoera eskasa da, batez ere herrietan.[5]

Espainiarrak El Salvadorrera iritsi baino lehen, bost indiar etnia bizi ziren lurraldean: pokomanak, txortiak, pipilak edo yakiak, lenkak eta uluak. Haien artean, pipilak ziren nagusi. Mexikoko aztekenaren antzera egituratua zegoen pipilen zibilizazioa. Baina gaur egungo biztanle gehienak (%86,3 2007an) espainiarren eta indiarren arteko nahasketaren ondorengoak dira, mestizoak alegia; txuriak %12,7 dira, amerindiarrak %0,2 eta beltzak %0,1.[5]

Hizkuntza ofiziala eta gaur egun zabalduena gaztelania da, baina indiarren hizkuntza batzuk ere erabiltzen dira, pipilera eta lenkera adibidez.

2014ko zenbatespenaren arabera, katolikoak %50 dira, protestanteak %36, eta erlijio gabeak %12.[5]