Donibane Garazi

Donibane Garazi[2][lower-alpha 1] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Beherea lurraldean, Garazi eskualdean, Luzaide, Beherobia eta Lauribar ibaien arteko elkargunean (Errobi ibaia osatzen dute). Altuera 159 eta 320 metro artekoa da, eta 2,73 km²-ko azalera du. 2018an 1 553 biztanle zituen.

Donibane Garazi
 Nafarroa Beherea, Euskal Herria

Bandera


Armarria

Kokapena
Herrialdea Euskal Herria
Lurraldea Nafarroa Beherea
EskualdeaGarazi
Administrazioa
Estatua Frantzia
Eskualdea Akitania Berria
Departamendua Pirinio Atlantikoak
ElkargoaEuskal Hirigune Elkargoa
BarrutiaBaiona
KantonamenduaEuskal Mendialdea
Izen ofiziala Saint-Jean-Pied-de-Port
Auzapeza
(2020-2026)		Laurent Intxauspe
(independente)
Posta kodea64220
INSEE kodea64485
Herritarradonibandar, donibanegaraztar
Kokapena
Koordenatuak43°09′51″N 1°14′12″W
Map
Azalera2,73 km2
Garaiera159-320 metro
Demografia
Biztanleria1.553 (2018:  −11)
Dentsitatea559,34 biztanle/km²
Zahartzea[1]% 27,08
Ugalkortasuna[1]‰ 41,17
Ekonomia
Jarduera[1]% 67,86 (2011)
Desberdintasuna[1]% 1,54 (2011)
Langabezia[1]% 4,93 (2013)
Euskara
Euskaldunak% 68,37 (2010)
Erabilera% 38,12 (2011)
Datu gehigarriak
SorreraXII. mendea
Webguneawww.st-jean-pied-de-port.fr

Bertako biztanleak donibandarrak edo donibanegaraztarrak dira.

Nafarroa Beherea herrialdeko hiriburua da, baita Garazi eskualdeko eta Beherobiko ibarreko hiriburua ere. Era berean, Bortuez Bestaldeko Merindadeko hiriburua izan zen, Nafarroako Erresuman zegoenean.


Donibanetik   Donejakue bidea
Nafar bidea		 Donejakuera

( km)		    Donibane Garazi    Honto
(5,0 km)


Izena

Donibane Garazi beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:

  • Donibane (1154)[7]
  • Via Sancti-Johannis (1168)[8]
  • Johannes-de-Cisera (XII. mendea)[8]
  • Sanctus-Johannes-sub-Pede-Portus (1234)[9]
  • San-Juan-del-Pie-de-Puertos (1253)[9]
  • Sant-Johan-deu-Pe-deu-Port (1268)[9]
  • Sant-Johan-del-Pie-de-Puerto (1274)[9]
  • Sant-Johan (1277)
  • Sant-Johans (1277)
  • Sanctus-Johannes-de-Pede-Portus (1302)[10]
  • Sainct-Jean-du-Pied-des-Ports (XIV. mendea)[11]
  • Sainct-Jean-du-Pied-pres-des-Ports (XIV. mendea)[11]
  • S-Iean Pié de Port (1650)
  • Nive-Franche (1793)
  • Jean-Pied-de-Port (1794)

Hiria Garazi izenaz aipatzen da, baina akats bat da, Garazi Nafarroa Behereko eskualde bat baita, Donibane Garazi hiriburua duena.

Etimologia

Hizkuntza guztietako izendapen guztiek argi eta garbi bereizitako bi zati dituzte. Donibane Garazi euskal toponimoak argi eta garbi ikusteko aukera ematen du. Lehena santu katoliko baten izena da, San Joan, nahiz eta hizkuntza bakoitzak bere hizkuntzara itzultzen duen.

Bigarren zatia desberdina da euskaraz eta gainerako hizkuntzetan. Horrela, bertsio tradizionalak, euskaldunak, Garazi hitza erabiltzen du, Garazi eskualdeari erreferentzia eginez. Horrela, izenak "Garazin dagoen San Joango hiria" esaten du, eta Donibane Lohizune edo Donibane Iruña bezalako beste Donibane batzuetatik bereizteko aukera ematen du.

Gainerako hizkuntzetan, Donibaneko gainerakoetatik bereiztea ahalbidetzen duen elementu bat ere erabiltzen da, baina kasu horretan erreferentzia Ibañetako mendateari dagokio. Hala, adierazten da "San Joango hiria [Ibañetako] mendatearen azpian dagoela".

Sinboloak

Donibane Garazi hiriak bere nortasuna islatzen duten hainbat ikur ditu:[12]

Armarria
Artikulu nagusia: «Donibane Garaziko armarria»
   Donibane Garazin armarri tradizional bat dago, gaur egun ere erabiltzen dena eta diseinua ia aldatu ez dena.

Gorria, zilarrezko gazteluarekin eta San Joan Bataiatzailea gorpuztuta, hodei batez laberatua eta urrez jantzia, eskuineko eskua gazteluaren gainean jarrita eta ezkerreko eskuan urrezko gurutze bat duela, zilarrezko banderola batez apaindua, sablezko SAN JUAN letra kapitaletan eutsia eta zilarrez margotutako arkume batek eutsia.[13]

Bandera

Nahiz eta Donibane Garazin bandera propiorik ez izan, tradizioa ez delako Ipar Euskal Herriko herri gehienetan gertatzen den bezala, Nafarroako bandera erabili ohi da. Ikurrina ere nahiko preziatua izaten da.

Geografia

Ingurune naturala

Donibane Garazi Luzaide, Beherobia eta Lauribar ibaien arteko elkargunean kokatuta da, Luzaide, Beherobia, Arzubi eta Hergarai ibarrek bat egiten duten lautada txikiaren erdian. Garaziko ekialdeko muturrean dago, hiriburua izan arren. Pirinioetan kokatuta dago, Munhoa (1 021 m), Lauriñaga (1 279 m), Ortzantzurieta (1 566 m), Errozate (1 345 m) eta Behorlegittutturru (1 265 m) hegoaldetik eta Orgamendi (639 m), Arradoi (660 m), Motxondorena (484 m) eta Jara (812 m) iparraldetik bezalako mendi handiez inguratuta.

Klima
    Datu klimatikoak (Irulegi, 1981-2010)    
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 24.8 27.0 30.0 32.6 35.0 40.0 41.0 42.0 39.2 34.0 27.0 26.0 42.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 11.9 12.9 15.6 17.1 20.8 23.7 25.9 26.2 24.4 20.5 15.2 12.5 18.9
Batez besteko tenperatura (ºC) 7.5 8.0 10.3 11.7 15.2 18.2 20.3 20.5 18.3 15.3 10.6 8.3 13.7
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 3.0 3.2 5.0 6.4 9.7 12.7 14.7 14.8 12.3 10.1 6.0 4.0 8.5
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -15.4 -10.5 -9.5 -3.2 -0.2 2.8 5.8 4.0 2.0 -2.5 -8.5 -9.8 -15.4
Batez besteko prezipitazioa (mm) 146.0 129.8 124.7 139.3 106.9 77.0 65.6 76.1 92.5 112.1 164.8 153.4 1398.2
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 96.7 115.5 128.9 78.8 70.1 66.2 103.2 80.3 69.3 88.1 124.1 110.2 128.9
Iturria: Frantziako klimatologia zerbitzua[14]

Sarbideak

Udalerritik RD-933 (7 kilometrotara dagoen Arnegi doana, antzinako RN-133), RD-918 (antzinako RN-132) eta RD-401 errepideak pasatzen dira.

Hidrografia

Ibañeta mendatetik gertu kokatuta, bertan Luzaide eta Lauribar lotzen dira. Errobi ibaiak udalerria ere zeharkatzen du.

Historia

Erdi Aroa

Donibane Garazi hiribildua XII. mende amaieran sortu zen, Mendiguren gailurrean nafar gotorlekua eraiki zenean, egungo Zitadela, eta erromesen bidea haren magaletik pasarazi zenean. Zenbait mende geroago Karlos II.a Nafarroakoa bere "Erresumaren giltzatzat" hartuko zuena. Haren garapenak Donazaharreri nagusitasuna kendu zion Urkulu eta Orreaga zeharkatzen zituen erromatar galtzadan. Orduan, Nafarroako Erresumako bost dibisioetako baten hiriburu bihurtu zen: Bortuez Bestaldeko Merindadea.

Hiribildu zaharreko lehendabiziko eraikinen artean Errobitik gertu zegoen XII. mendeko Santa Eulalia eliza, Uganga auzoan dagoen Toki Eder izeneko etxean dagoen portale erromanikoa eta gertuko muinoan dagoen Mendiguren gaztelua, 1191n aipatua.

Gazteluaren oinetan, Antso VII.a Azkarrak, Nafarroako erregeak, XIII. mendearen hasieran, Navas de Tolosako garaipenaren ondoren, hiribildu gotortu bat eraiki zuen, ogiba-atedun harresiz inguratua. Hesi horrek gaur egun ere irauten du. Eliz bat eraikitzea ere agindu zuen, hiriko defentsa-sistemaren barnean zegoena: Zubiburuko eliza.

1329an, Filipe Evreuxkoak (1328-1343) forua eman zion hiribilduari, hiriak harresiak, azokak eta feriak kontrola zitzan. Era horretan, Donejakue Bidea egiten ari ziren erromesek bertatik igaro behar zuten Iruñera heldu baino lehen.

XV. mendeko Mendebaldeko Zismaren garaian, Avignongo aita santuaren apezpiku zismatikoa izan zuen 1383 eta 1488 artean. Erromakoa, berriz, Baionan zegoen (Jean Froissartek esan zuen apezpiku biek Orthezen bildu zirela Gaston Febusek deituak).

Nafarroako konkista

1512an, Fernando Katolikoak errege legezkoak ziren Joanes eta Katalina Labritekoari Nafarroako Erresuma indarrez kendu eta horiek Bearnora alde egin behar izan zuten. Gaztelako Erresumako armadak Pirinioak igaro eta 1512ko abuztuan Donibane Garazi konkistatu zuen.[15] Albako dukeak gazteluaren defentsa gogortu zuen irailean.

Irailetik aurrera Joanes Labritekoak gidatutako armadak erresumak berreskuratzeari ekin eta Donibane Garazi hartu zuen. Garai hartan, hiribildua eskuz esku aldatu zen, askotan kalte ugariak izanik. Labritekoaren 20 000 soldaduek 1512ko azaroan hiribildua setiatu arren, gotorlekuko 1000-1800 soldaduek eutsi egin zioten. Berriro 1516an ekin zion. Orreagan hil zen ekainaren 17an.

1521eko maiatzaren 12an Labritarren Henrike II.a Nafarroakoak hiribildua setiatu zuen eta 15ean, konkistatu egin zuen. Ekainaren 30ean Noainen galdu, eta hiru asteko setioa izan eta gero, Albako dukeak gotorlekua berreskuratu zuen.

Bitartean, espainiarrek tropak bildu zituzten Nafarroa Beherea birkonkistatzeko. Gaztelako soldaduei Noainen borrokatzeko garaiz iritsi ez ziren Aragoiko tropak gehitu zitzaizkien, eta Luis IV.a Beaumontekoa Leringo kondeak, Nafarroako Erresumako agintari nagusietako bat izan arren, Espainiako bandora pasatu zela, bere aldeko ehunka gizon bildu zituen, Donamaria, Urtsua eta Maio kapitainek errekrutatuak. 6 000 infante, 550 zaldizko eta zortzi artilleria pieza bildu ondoren, Diego de Vera koronelak eta Leringo kondeak Orreaga utzi zuten uztailaren 15ean Donibane Garazirantz.

Inbaditzaileak 1521eko uztailaren 20an aurkeztu ziren Donibane Garazin, Donibane Garaziko setioa esaten zaion horretan. Gotorlekua errenditzeko eskaerari uko egin ondoren, artilleria kokatzen hasi ziren. Joan Arberoak errefortzuak eskatu zizkien frantziarrei eta Henrike II.a Nafarroakoari, baina Espainiarrek Baionari eta inguruko beste leku batzuei eraso egingo ziela beldur zenez, kapitainak 400 baino ez zituen izango, gehienez ere.

Uztailaren 20an, espainiarren hiru setio kanoi handi gaztelua borrokatzen hasi ziren, nondik legitimistek euren artilleriarekin erantzuten zuten. Aldi berean, inbaditzaileek harresiaren oinarrira iritsi zen meategi bat zulatu zuten. Lehergailuak jarri ondoren, lehertu egin zuten eta gotorlekuko defentsetan zulo handi bat ireki.[16] Orduan hasi zen erasoa, nazioarteko begiraleek, nagusiki ingeles eta portugaldarrek, "basati" eta "oso bortitz" adjektiboez kalifikatu zutena: nafar defendatzaileetako asko harresian behera jaurti zituzten.

Borrokan hildako nafarren estimazioak legitimisten erdietatik, kalkulu frantziarren arabera, defendatzaileen hiru laurdenera artekoak ziren, Portugalgo enbaxadoreak Anberesen esandakoaren arabera. Enbaxadore ingelesek, berriz, hiru ehunka "harresiaren gainetik krudeltasun handiz jaurti" zituztela zioten, Peio Monteano historialariak jasotako testigantzen arabera. Ikus daitekeenez, sarraskiaren berri kontinentean zabaldu zen.[16]

Plaza hartu ondoren, Vera koronela eta Luis IV.a Beaumontekoa Donibane Garazitik erretiratu ziren, gazteluan ehun gizoneko goarnizio txiki bat utzirik. Bazekiten Frantziako armada bat laster iritsiko zela zonaldera eta ez zuten harrapatu nahi.

1522an gaztelarrek hiribildua utzi baina 1524ko urtarrilean berreskuratu zuten. 1527an nafarrek berriro lortu zuten eta zenbait hilabetez mantendu egin zuten.[15]

Aro modernoa

1530ean, Karlos I.a Espainiakoak seigarren merindadea utzi eta gotorlekua txikitu zuen. Henrike III.a Nafarroakoak Frantziako tronua lortu eta Nafarroako eta Frantziako errege bihurtu zen, haren oinordekoek Karlos X arte erabili zuten titulu bera.

Erlijio Gerretan, 1567 Joana Labritekoak katolizismoa debekatu eta irailean liga bat eta 1568ko martxoan altxamendu bat sortu ziren. Katolikoen aterpea zena Montgomeryk 1570eko Errauts Ostiralean hartu zuen eta hiribildua eta eliza bi erre zituen. Azkenean, Henrike III.ak egoera konpondu egin zuen.[15]

Frantziako Iraultza

1789ko martxoan, Donibane Garazin bildutako Nafarroako Gorteek ez zuten beren burua Frantziako "probintzia" tzat hartu eta ez zuten Frantziako Estatu Orokorretara ordezkaririk bidali. Ekainean egindako bilera batean, berriz, lau ordezkari hautatu eta foruak errespetatzeko aginduak zituztela, Parisera bidali zituzten. Hala ere, saioa alferrik izan zen, eta 1789ko abuztuaren 4ko gauean foruak abolitu ziren. Nafarroa Behereak, Ipar Euskal Herriko beste herrialdeekin eta Bearnoekin batera, Pirinio Behereak izeneko departamendua sortu zuen.[15]

1790eko martxoaren 4ko Legeak departamenduak eta barrutiak sortu zituen. Ipar Euskal Herrian hiru barruti sortu zituen: Maule, Donapaleu eta Uztaritze.[17] Lapurdin egindako gehiegikeriak zirela eta, egoitza Uztaritzetik Baionara aldatu zuten. Direktorioak izenen aldaketa bultzatu zuen iraultzaileak gogoan har zitezen. Horregatik, Donibane Garazi Nive-Franche, Uztaritze Marat-sur-Nive (Marat zela eta), Itsasu Union, Arbona Constante, Baigorri Thermopyles (Termopiletako gudua zela eta), Donapaleu Mont-Bidouze, Luhuso Montagne-sur-Nive, Donibane Lohizune Chauvin-Dragon, Ainhoa Mendiarte eta Zuraide Mendialde bihurtu ziren.

1790eko Donibane Garaziko kantonamenduak egun dituen udalerri berak zituen, Donapaleuko kantonamenduan zegoen Ainhize-Monjolose izan ezik.

Frantziako Iraultzan eta Frantziar Lehen Inperioan izandako gudek gudu-zelai bihurtu zuten Donibane Garazi. 1793an, Konbentzioaren eta Espainiaren arteko gerran, orduko Nive-Franche gotorlekuan Euskal Herriko Ehiztariek Frantzia defendatu zuten.

1813an Soultek gidatutako napoleondar kontraerasoa Donibanetik hasi zen, Iruñea Wellingtonen setiotik askatzeko asmoz. 1814an, espainiar erregearen zerbitzura ziharduen Espoz Mina nafar jeneralak, Pirinioak zeharkatuta, nafar hiri hau setiatu zuen; baina bertakoek ez zuten etsi, eta hiria Luis XVIII.a Frantziakoaren eskuetara igaro zen, Napoleon I.ak abdikatu eta gero.

1889an trenbidea Donibane Garazira heldu bazen ere, XX. mendean hiria garrantzi politiko eta ekonomikoa galduz joan zen.

Nazien okupazioa

Frantzia bi eremutan banatu zenez, bata Wehrmachten mendekoa eta bestea Vichyko gobernuak administratua 1940ko ekainaren 22an, Beherobiko ibarreko goialdea Vichyko gobernuko administrazioari esleitu zitzaion, baina Beherobiko ibarreko behealdea, Hirugarren Reicheko administrazioari. Donibane Garazi, gutxigatik, Vichyk administratutako zatian zegoen. Izan ere, demarkazio-linea ibarraren erdialdean egon zen, Arnegi eta Donibane Garazi artean.[18]

XX. mendea

XX. mendean zehar, nahiz eta aurrekariak XIX. mendearen erdialdean gertatu, Donibane Garaziko gazte asko beren etxeak uzten hasi ziren Amerikara, batez ere Estatu Batuetara, bizitzera joateko. Fenomeno hori ez da gelditu 1970eko hamarkadara arte, nahiz eta populazioa 1700etik 1400era jaitsi zen. Hala ere, aldea ez zen inguruko gainerako udalerrietan bezain nabarmena izan; izan ere, Donibane Garazi enplegu-gune bat zen eta, beraz, Garazi eta Baigorriko herrietako biztanle asko Donibane Garazira edo hiri-multzo bat osatzen duten ondoko herrietara joan ziren bizitzera.

1980ko hamarkadatik aurrera, kultura berritu zen. Euskal nortasuna, ordu arte, Frantziar Estatuak lausotu eta gutxietsi egin zuen, eta, orain, bertako biztanleen harrotasuna da. Liskar politiko handiak ere gertatzen dira, bereziki Iparretarrak talde armatua sortuz, 1990eko hamarkadan pixkanaka gutxitzen hasiko direnak. Orduan, biztanleria 1 500 biztanle inguruan egonkortu zen, eta nekazaritza-mundua kalitatezko ekoizpena lehenesten hasi zen. Horrela, udalerria Ossau-Irati gaztan dago, eta arrain-hazkuntza eta nekazaritza ekologikoa garatzen dira.[19]

Demografia
1793 1800 1806 1821 1831 1836 1841 1846 1851 1856 1861 1866 1872 1876 1881 1886 1891 1896 1901
1121 1286 1421 1632 1771 1979 2332 2085 1979 1752 1939 1959 1972 1641 1556 1545 1546 1600 1682
1906 1911 1921 1926 1931 1936 1946 1954 1962 1968 1975 1982 1990 1999 2005 2010 2015 2018
1638 1566 1404 1517 1591 1541 1541 1537 1612 1686 1729 1563 1432 1417 1511 1471 1580 1553
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Auzoak
Ikus zerrenda: «Donibane Garaziko auzoak»

Donibane Garazi 7 auzotan banatuta dago, eta honako hauek dira:

Ekonomia

Donibane Garaziko enpresa nagusia pattarra egiten duen SARL Étienne Brana da, Departamenduko elikagaigintzaren inportanteenetariko bat dena.[20]

Hiria Ipar Euskal Herriko barnealdeko eta Euskal Pirinioetako erakarpen turistikorako gune garrantzitsua ere bada, bai berezko erakarpenagatik, bai lurraldeko komunikazio-ardatz nagusietan egoteagatik.

Laborantza (artoa, zuhainak, mahastiak, barazkiak) eta abeltzaintza (behiak, ardiak eta txerriak) dira jarduera nagusiak. Nafarroa Behereko merkataritza-gunea ere bada (astelehenetako azoka eta apiril, uztail eta abuztuko ardi eta gazta-feriak). Turismoak ere garrantzi handia du eskualdean.[21]

Hirigintza
Lurzoruaren okupazioko mapa, 2018an

Tipologia

Nafarroa Behereko gainerako udalerriekin alderatuta biztanleria-dentsitate handia duen arren (559 biztanle/km²), horren arrazoia da udalerriek 2 km²-ko azalera baino ez dutela, eta, beraz, ia ez dutela eremu-eremurik etxebizitzakoak konpentsatzeko. Hala eta guztiz ere, Donibane Garazi landa-eremuko udalerria da, nahiz eta Nafarroa Behereko udalerririk urbanizatuena izan.

Merkataritza-gune garrantzitsua da, inguruko handiena, eta Pekotxetaren bentek baino ez dute gainditu Luzaiden, Nafarroa Garaiko mugan. Oso hiri turistikoa ere bada, bereziki Donejakue bidean bisitatua.

Lurzoruaren okupazioa

Udalerrian nagusi den lurzoruaren okupazioa artifizializatutako lurraldeetakoa da; izan ere, 2018an lurzoru donibanegarztarraren % 51 ziren, hau da, ia 1,35 km². Aurreko erregistroekin alderatuta, 1990ean, 6 puntu inguruko igoera egon da, garai hartan kopuru hori % 45 ingurukoa baitzen.[22]

Udalerriko lurzoruaren beste bi erabilera nagusiak nekazaritza-eremu heterogeneoak ( % 29,2) eta belardiak ( % 19,7) dira.

Politika

Auzapezak
Ikus zerrenda: «Donibane Garaziko auzapezak»

Donibane Garaziko auzapeza, demokratikoki hautatua eta boto gehien jaso dituena, Donibane Garaziko herriko etxeko gobernuburua da, bertako atalak zuzendu eta koordinatzeaz arduratzen dena, bai eta Donibane Garazi beste udalerri edo erakunde batzuekiko harremanetan ordezkatzeaz ere.

2020tik 2026rako legealdiko auzapeza Laurent Intxauspe da.

Funzioak

Auzapezak funtzio bikoitza du:[23]

  • Herriko administrazio-burua da
  • Estatuaren ordezkaria da herrian

Berezko botereak ditu:[23]

  • Herriko agenteen buru hierarkikoa
  • Udaltzaingoaren arduraduna. Ordena ona, segurtasuna, segurtasuna eta osasungarritasun publikoa bermatzea du.
  • Lur-okupazio baimenak ematea
  • Egoera zibileko ofiziaria

Hauteskundeak
Donibaneko 2020ko martxoaren 15eko herri bozen emaitzak[24]
Zerrendaburua Zerrenda Lehen itzulia Eserlekuak
Bozak % HK EHE
Laurent Intxauspe independente 425 55,19 15 1
Xabi Larre independente 345 44,80 4 0
Erroldatuak 1 070 100
Abstentzioak 266 24,86
Parte-hartzea 804 75,14
Zuriak eta baliogabeak 34 3,17
Baliodunak 770 95,77
Donibaneko 2014ko martxoaren 23ko herri bozen emaitzak[25]
Zerrendaburua Zerrenda Lehen itzulia Eserlekuak
Bozak % HK EHE
Alphonse Idiart independente 611 66,70 13 5
Xabi Larre independente 305 33,29 2 0
Erroldatuak 1 100 100
Abstentzioak 155 14,09
Parte-hartzea 945 85,91
Zuriak eta baliogabeak 29 3,07
Baliodunak 916 96,93

Erakunde publikoak

2017ko urtarrilaren 1era arte, Donibane Garazi Garazi-Baigorri herri elkargoaren kide zen. Une horretatik aurrera, sortu berria zen Euskal Hirigune Elkargoaren parte izatera pasa zen.[26]

Garraioa

Euskal Hirigune Elkargoaren esku dagoko Car Express hiriarteko autobus sareak zerbitzatzen du herria. Guztira, line bakarra eskaintzen du zerbitzua.[27]

Baiona-Donibane Garazi burdinbideak zerbitzua ematen du Arrosa udalerriri, Txik Txaken 54. linearen bidez.

Gainera, Hergarai Bizik eskatutako Garraio Solidarioa zerbitzu presta dio udalerrian.[28]

Kultura

Donejakue Bidea udalerritik igarotzen da, Donazaharretik datorrena. Hurrengo udalerria Arnegi edo Orreaga da.

Euskara

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Garazi eskualdeko herri guztiak sailkatu zituen, Arnegi izan ezik, ekialdeko behe-nafarrera euskalkian, Amiküze eta Oztibarre eskualdetan hitz egiten zena.[29]

Koldo Zuazok, 2010ean, Donibane Garazik nafar-lapurtera euskalkian sailkatu zituen.[30]

Hezkuntza

Udalerrian lau eskola daude: eskola publikoa, haurtzaindegi publikoa, Garaziko ikastola eta Sainte-Marie lehen mailako eskola pribatua. Garaziko ikastolak murgiltze bidezko euskarazko irakaskuntza eskaintzen du, eta beste hiru eskolek frantsesa-euskara irakaskuntza elebiduna, ordutegiaren erdia hizkuntza bakoitzean dutela.

Udalerrian, gainera, bi ikastetxe daude: bata publikoa (Zitadelako kolejioa) eta bestea pribatua (Joan Maiorgako kolejioa). Irakaskuntza orokorreko eta profesional publikoko lizeo bat (Nafarroako lizeoa) eta nekazaritzako lizeo pribatu bat (Frantses-Enia lizeoa) ere badaude.

Kirola

Union sportive Garazi (US Garazi) 1963n sortutako errugbi taldea da. 2003an desagertu zen Union sportive Baigorri (US Baigorri) taldearekin bat egin zuenean Union sportive Nafarroa (US Nafarroa) sortzeko. Egoitza soziala Donibane Garazin egon arren, Baigorrin egoitza erantsi bat dago.[31]

Football Club Garazi (FC Garazi) 1977ko udazkenean sortutako futbol taldea da, Donibane Garazin du egoitza soziala.

Donejakue bidea

Okzitaniako eta Frantziako Donejakue bideetatik datozen erromesak Donazaharretik sartzen dira Donibane Garazira, Donazaharretik, Maddalengo kaperatik igaro ondoren. Zitadelako karrika zeharkatu eta Errobi ibaia gurutzatzen dute, erromatar zubitik, Espainiako karrikara igaro eta Erdi Aroko hiritik Donejakuerako bidean.

Jaiak

Uztailaren 15ean, Joan Maiorga martiriaren eguna ospatzen dute.[21]

Zinema

Donibane Garazi ikus-entzunezko hainbat produkzioren eszenatoki izan da, hala zinematografikoak nola telebistakoak:

  • Gorri le diable (1968)
  • Saint-Jacques... La Mecque (2005)
  • Les derniers jours du monde (2008)
  • The Way (2010)
  • Les Grosses Têtes (2013)

Ondasun nabarmenak
Arma-etxeko sarbidea eta hobia
Eliza eta zubi erromatarra
Mendigurenen igoera elizaren atzetik
Erdi Aroko harresiak hiriaren sarreran
Mansart etxea
Harresietako ingurubidea

Ondare militarra
Mendiguren gaztelua edo Donibaneko zitadela

Lau gotorlekurekin, 1626 eta 1627 artean eraiki zuen Pierre de Conty de La Mothe d'Argencourtek, eta 1640 eta 1648 artean Nicolas Desjardinsek ukitu zuen.[32] Mendebaldeko hormak 1540 eta 1560 urteen artean eraikitako artilleriako kasamatak ditu, hiribilduaren leialtasuna ziurtatzeko, beti Nafarroako Erresumari leial izan zitzaiona. 1686tik 1700era, François Ferry ingeniariak lan osagarriak egin zituen gotorlekuan: kasernak eta defentsa osagarri batzuk eraiki zituen, Sébastien Le Pestre de Vaubanen aginduei jarraituz. Hasierako planaren jarraitutasunean hobekuntza txiki batzuk egin ziren 1728ra arte.[33] XIX. mendean zehar ia ez zen aldaketarik izan gotorlekuan, XVII. mendearen lehen erdian Nafarroako arkitektura militarraren eredu ongi kontserbatua eta aparta izan zena.[34]

Bi sarbide ditu, biak Zitadelako karrikatik. Mendebaldeko sekziotik, Garaziko behereko zatia eta Baigorriko ibarra ikusteko aukera dago. Berriki zaharberritua, gotorlekuak gotorleku bastioidunen defentsa-sistema ulertzea ahalbidetzen du, gotorleku eta zubi altxagarriz betetako lubaki eta harresiekin. Gainera, adibide berezia da, lurra erabat menditsua eta irregularra baita.

Gaur egun eskola publikoa dagoen arma-etxea ezin da bisitatu.

Erlijio-ondarea
Zubiburuko eliza

Lehen Zubiburuko Andredena Maria bezala ezagutua eta gaur egun Jasokuntza deitua, hiriaren erdian dago, gotorlekutik eta Errobi ibaitik gertu, Erdi Aroko harresiaren zati delarik. Elizaren ondoan dagoen eraikinak Andredena Mariaren ospitalea hartu zuen mende askotan, eta multzo bera osatu zuen elizarekin.[35]

Elizaren dorrea, Andredena Mariaren atearen gainean dago, zubi erromatarra Zitadelako karrikarekin lotzen duena.

Oinarri erromanikoen gainean gotiko estiloan eraikia, elizak bi ganbera, bi tribuna solairu eta koru poligonal bat dituen nabe bat du. Bere barnean, XIX. mendearen erdialdeko organo bat dago, bi teklatuz eta pedal batez osatua. Jondoni Frantses Xabierrekoaren estatuaren atzean zegoen, 2002 eta 2004 artean zaharberritze lanak egin ondoren, toki ikusgarriago batera joan zen arte.[36][37]

Ondare zibila
Kaleak
Plazak
Zubiak
Ateak
Besteak

Donibanegaraztar ospetsuak

Hiri senidetuak

Donibane Garazi ondorengo hiriekin senidetuta dago:

Irudiak

Oharrak
  1. /doniβane gaʁ̞as̻i/ ahoskatua (laguntza)

Erreferentziak
  1. Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
  2. Euskaltzaindia. 122. araua: Nafarroa Behereko herri izendegia. .
  3. Jobbé-Duval, Brigitte. (2009). Dictionnaire des noms de lieux des Pyrénées-Atlantiques. Archives & Culture ISBN 978-2-35077-151-9. PMC 466662204. (Noiz kontsultatua: 2021-05-17).
  4. (Okzitanieraz) Diccionari toponimic occitan de las Lanas e deu Baish Ador. lo Congrès.
  5. «Sant Joan de Peu de Port | enciclopèdia.cat» www.enciclopedia.cat (Noiz kontsultatua: 2021-07-09).
  6. «Orbis latinus : Lexikon lateinischer geographischer Namen des Mittelalters und der Neuzeit / 1. A - D | bavarikon» www.bavarikon.de (Noiz kontsultatua: 2021-07-09).
  7. Al Idrissik aipatua [XII. mendeko hispano-arabiar geografoa]
  8. Baionako eskutitzak edo Livre d'Or, XIV. mendea. Archives Départementales des Pyrénées-Atlantiques.
  9. Duchesne Bilduma, 99-114. Liburukiak, Oihenarten paperak - Frantziako Liburutegi Nazionala
  10. Baionako kapitulua - Archives départementales des Pyrénées-Atlantiques
  11. Jean Froissart kronikaria, IV. Liburukia
  12. (Frantsesez) «Armarria eta logoa» Donibane Garaziko herriko etxea (Noiz kontsultatua: 2021-07-09).
  13. (Frantsesez) Raymond, Paul. (1863). Dictionnaire topographique du département des Basses-Pyrénées. Impr. impériale (Noiz kontsultatua: 2021-05-17).
  14. Irulegiko estazioko balio klimatologikoak. Frantziako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  15. Gérard Folio. "La citadelle et la place de Saint-Jean-Pied-de-Port, de la Renaissance à l’Époque Contemporaine", "Cahier du Centre d’études d’histoire de la défense n° 25" aldizkarian, 2005 ISBN 2-11-094732-2, Online
  16. (Gaztelaniaz) SL, TAI GABE DIGITALA. (2021-04-23). «Donibane Garazi, 1521: Espainiako sarraskia gazteluan eta Juanikoteren mendekuzko exekuzioa» naiz: (Noiz kontsultatua: 2021-07-15).
  17. Veyrin, Philippe. (1975). Les Basques de Labourd, de Soule et de Basse Navarre : leur histoire et leurs traditions. Arthaud ISBN 2-7003-0038-6. PMC 2492212. (Noiz kontsultatua: 2021-07-12).
  18. «Armistice 1940, France Allemagne, MJP, université de Perpignan» mjp.univ-perp.fr (Noiz kontsultatua: 2021-06-12).
  19. Xipirons, Tom. «Baigorriko historia» www.baigorry.fr (Baigorriko Herriko Etxea) (Noiz kontsultatua: 2021-06-12).
  20. Sud-Ouest: Classement des 50 premières entreprises agro-alimentaires
  21. Hiru: Euskal Herriko hiriburuak
  22. «CORINE Land Cover | Donibane Garazi» www.statistiques.developpement-durable.gouv.fr (Noiz kontsultatua: 2021-07-12).
  23. «Auzapeza» Donibane Garazi (Noiz kontsultatua: 2021-07-15).
  24. (Frantsesez) «2020ko hauteskudetako onibane Garazi udalerriko emaitza ofizialak» interieur.gouv.fr (Noiz kontsultatua: 2020ko martxoak 21).
  25. (Frantsesez) «2014ko hauteskudetako Donibane Garazi udalerriko emaitza ofizialak» interieur.gouv.fr (Noiz kontsultatua: 2020ko martxoak 21).
  26. Instituzioaren behar gorria. 2015eko urriaren 11. Argia.com
  27. (Frantsesez) «Ipar Euskal Herriko TXIK TXAK sarea: garraio publikoaren gorakada handia hilabetean.» France Bleu 2019-10-21 (Noiz kontsultatua: 2021-04-22).
  28. Hergarai Bizi - Garraio Solidarioko zerbitzua
  29. Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  30. Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
  31. (Frantsesez) «US Nafarroa» Fédération Française de Rugby (Noiz kontsultatua: 2021-06-12).
  32. Mérimée datu-basea: Gotorlekuak
  33. Mérimée datu-basea: Mendiguren gaztelua eta Zitadela
  34. Mérimée datu-basea - Zitadela
  35. Mérimée datu-basea: Haute-Ville
  36. Mérimée datu-basea: Jasokundearen Eliza
  37. Mérimée datu-basea: Jasokundearen Eliza
  38. «Senidetzea» Ayuntamiento Estella-Lizarra Udala (Noiz kontsultatua: 2021-07-12).
  39. (Ingelesez) Sister Cities International. (Noiz kontsultatua: 2018-08-08).

Ikus, gainera
Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena:
Donibane Garazi

Kanpo estekak
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.