Gaizki

Danimarkako eta Alemaniako psikologoek parte hartu duten eta 2500 inkesta[3] egin dituen ikerketa batek "nortasunaren faktore iluna" edo "d faktorea" deitu duten bederatzi ezaugarritan laburbildu du giza gaiztakeriaren izaera. Ezaugarri horiek "interes indibiduala maximizatzen dute" kontzienteki ", beste pertsona bati edo batzuei eragin diezaiekeen kaltea eta alferrikakotasuna kontuan hartu gabe". "Bederatzi ezaugarri ilun" honako hauek dira:

1. Egoismoa, "Besteen eta komunitatearen kontura norberaren onurarako gehiegizko kezka" gisa definitua.
2. Makiavelismoa: "Besteekiko jarrera manipulatzailea eta sentiberatasunik gabea, helburuak bitartekoak justifikatzen dituelako uste osoarekin batera".
3. Deskonexio morala: "Prozesamendu kognitiboaren estiloa, modu amoralean jokatzeko aukera ematen duena, inolako damurik sentitu gabe".
4. Nartzisismoa: "Gehiegizko auto-mirespena, nagusitasun-sentimenduarekin eta besteen arreta etengabe erakartzeko premia larriarekin batera".
5. "Norbera besteak baino hobea dela eta, beraz, hobeto tratatzea merezi duela dioen sinesmen iraunkorra: zuzenbide psikologikoa deitzen zaio".
6. Psikopatia: "Enpatiarik eta autokontrolik eza, eta jokabide oldarkorra".
7. Sadismoa: "Besteei plazerez kalte egiteko nahia" edo indarkeria "mentala edo fisikoa".
8. Norberaren interesa: "Norberaren estatus soziala sustatzeko eta nabarmentzeko nahia"
9. Gorrotoa: "Suntsikortasuna eta besteei indarkeria edo kaltea eragiteko jarrera, baita bere buruari kalte egitearen kontura ere".

Etikari dagokionez, gizakiari esleitutako baldintza negatiboa da, eta ingurunearekiko eta bertan agertzen diren zerizanekiko printzipio moralik, ontasunik, karitaterik edo afektu naturalik eza adierazten du.

Gaiztakeriaz jokatzeak berekin dakar, halaber, gizarte-talde batean ofizialki zuzenak edo ortodoxoak diren portaera-, moral- edo portaera-kodeak nahita urratzea, anomiaren kontzeptu soziologikora hurbilduz. Philip Zimbardok 2007an iradoki zuen jendearen ekintza gaiztoak nortasun kolektiboaren emaitza direla, Stanford espetxeko esperimentuaren aurreko esperientzian oinarrituta, zeina The Lucifer Effect: Understanding How Good People Turn Evil liburuan argitaratu baitzen[4].

Filosofiaren historiaren ikuspegitik gaizkiaren arazoaren azken azalpena Rüdiger Safranskik egin du Das Böse oder Das Drama der Freiheit/Gaizkia edo askatasunaren drama (1997)[5][6] lanean. Gaitzaren izaerari buruzko auzi filosofikoa moraltasuna absolutua, erlatiboa edo ilusiozkoa den araberakoa da. Horren arabera adigai eta pentsamendu-eskola ezberdinak kontrajartzen dira: absolutismo moralarentzat ongia eta gaizkia jainko edo jainkoren batek, naturak, moralak, zentzuak edo beste iturriren batek baldintzatu eta ezarritako kontzeptuak dira. Erlatibismo moralerako, ongiaren eta gaizkiaren arauak tokiko kultura, ohitura edo aurreiritzi jakin baten aldagaiak eta produktuak dira. Amoraltasunarentzat ongiak eta gaizkiak ez dute zentzurik, ez baitago osagai moralik naturan, eta orokortasun moralak moralaren zentzu absolutuaren eta ikuspuntu erlatibistaren arteko konpromisoa bilatzen du, moraltasuna neurri bateraino malgua baino ez dela baieztatuz, eta benetan ona edo txarra dena gizaki guztien artean gaizkitzat jotzen dena aztertuz erabaki daitekeela baieztatuz.

Gaizkiaren existentziak denbora guztietan planteatu dituen arazoen artean, bat bereziki garrantzitsua da: gaizkia edo gaiztakeria zer den eta zergatik existitzen den, eta bere kontzeptu antagonikoa, ongia edo ontasuna. Manikeismoa bezalako eskola filosofiko dualistek bi printzipio antagoniko horien existentzia planteatzen dute. Sokratesek, intelektualismo moralaren teorian, gaitza ezjakintasunarekin identifikatzen du. Platonen dizipuluarentzat gaizkia da ongiaren ideiak inola ere parte hartzen ez duena, eta ulertzen duena ideiak perfektuak eta positiboak direnez, txarra den guztia inperfektua eta sentimenezko munduaren esklusiboa dela, eta idatzi zuen ongia egiteko modu nahiko gutxi daudela, eta aitzitik, gaizkia egiteko modu asko eta asko, eta eragin handiagoa izan dezaketela gure bizitzetan eta sufritzeko gai diren beste izaki batzuen bizitzetan[7]. Plotinon, materia gaizkia eta ulergarritasun mota ororen gabezia bezala identifikatzen da[8].

Berpizkundean, Makiavelorentzat, gizakiak gaiztoak dira bakarrik beren irrika propioak asetzeko duten joera geldiezinak aurkakotasunik aurkitzen ez duenean besteen gaitza eraginez, eta horrek legea eta Estatua beharrezko bihurtzen ditu; beraz, gizakiak gaiztoak dira guztien ongiaren irizpidearen arabera epaitzen direnean bakarrik[9]. Thomas Hobbesentzat, Rousseaurentzat alderantziz, gizakia gaiztoa da berez eta oinarrizko berekoikeriagatik eta guztion aurkako gerran bizirauteko lehen instintu batengatik, "Gizakia otsoa da gizakiarentzat"[10]; Spinozak dio ona guretzat onuragarria den guztia dela, eta gaitza, berriz, "Ona den guztia edukitzea eragozten diguna". Gainera, "Gaizkiaren ezagutza ezagutza desegokia" dela dio[11]. Leibnizek Teodicearen Saiakeran baieztatzen du. Jainkoaren ontasunari, gizakiaren askatasunari eta gaizkiaren jatorriari buruz (1710), ongia munduan gaizkia baino ugariagoa dela, "Mundu posiblerik onenean" bizi garelako. David Humek, Erlijio naturalari buruzko Elkarrizketak (1755) lanean, arazoa berriz ere azaltzen du Epikuro greziarrak formulatu zuen terminoetan:

XVIII. mendeko ilustrazioak berriro planteatu zuen gaia. Rousseauk zioenez, "Gizakia berez ona da" eta gizarteak usteltzen du; era berean, "Ongia ez egitea oso gaitz handia da"; Voltairek, aldiz, ez ditu bereizten naturaren gaitza edo fisikoa eta moral txarra edo gaiztakeria, eta jatorrizko bekatuaren doktrina arbuiatzen du, baina, hala ere, oinazearen existentzia eta gizakiarengan duen kontzientzia eta itxaropenaren onura aldarrikatzen ditu[12]. Edmund Burkek dioenez, "Gaizkia gailentzeko, nahikoa da gizon zintzoek ezer ez egitea. " Kanten, gizakiak gaizkirako joera izango luke, nahiz eta ongirako jatorrizko jarrera izan. Onberaren zeregina, beraz, bere inperatibo kategorikoaren arabera, heroi edo martiri gisa eredu izatea litzateke.

Hannah Arendten gaizkiaren hutsalkeria kontzeptua azaltzen duen bideoa.

XIX. mendean, Friedrich Nietzschek etika berriro definitzen saiatu zen bere Ongia eta gaizkiaz haratago (1886) lanean, non moral judeokristaua gainditu behar dela baieztatzen den, eta etorkizuneko filosofoek beren balioak eraldatu behar dituzte, botere-nahimenean, bitalismo dionisiakoan, irudimenean eta autobaieztapenean oinarrituriko beste batzuk sortuz, moral unibertsal bat ukatuz, eta, beraz, gizaki guztiek gaitz bakar bat. Hannah Arendt, Eichmann Jerusalemen. Gaizkiaren hutsalkeriari buruzko azterlan bat liburuan inperatibo kategoriko kantiarraren gaiari heltzen dio berriro, politizatuz. Gaizkiaren hutsalkeria kontzeptua lantzen du hor. Aztertu gaitza gizarte-taldeetara edo Estatura mugatzen denean. Egilearen arabera, gaitza ez da kategoria ontologiko bat, ez da naturala, ezta metafisikoa ere. Politikoa eta historikoa da: gizakiek ekoizten dute eta horretarako espazio instituzional eta estrukturala aurkitzen duenean bakarrik agertzen da, hautu politiko baten ondorioz. Indarkeriaren hutsalkeriari dagokio, Arendtentzat, pentsamenduaren hutsunea, non gaizkiaren hutsaltasuna finkatzen den.

Ernest Becker antropologo estatubatuarrak, Sam Keen filosofoaren arabera "gaizkiaren zientzia" baten garapenean aitzindaria denak[13], honako hau dio: "Gaizkiaren dinamika izaki izaera ukatzearen ondorio da", hau da, "Izaeraren armadurak" (pertsonak hiltzera doan gertaera erreprimitzeko garatua) huts egiten duenean bere burua babesten duen autoilusio bat sortzen du, eta orduan, gizabanakoak, izuikara bat sortzen dio. Jada ez da gizaki "normala", neurosia "heriotzaren ukaziotik" datorrena eta egokitutako bizitza bat bizitzeko gai diren sinbolo eta kontzeptu multzo batek moteltzen duena. Ez: orain maskararik gabe dago bizitzaren aurrean. Mundua etsaitasunezko giro gisa agertzen zaio, eta, ondorioz, hura aldatzen saiatu behar du, istripuak eta segurtasunik eza ezabatzeko, funtsean Lurreko bizitzari datxezkion alderdiak baino ez baitira. Beckerren ustez, jatorrizko transferentzia gaurkotzea lortzen ez denez, hau da, segurtasun psikikoaren beharra izaki transzendental batean uzten ez denez, gizabanakoa bere izaki izaera ukatzen hasten da, eta, beraz, baita bere hurkoena ere, zeinak orduan ezabatuak izan baitaitezke mundua leku seguruagoa eta hortik gaitza egiteko prozesuan.

Berpizkundeko utopia politikoei aurre eginez, Makiavelok aurresuposatzen du giza gaiztakeria saihestezina dela eta ezin dela desagerrarazi: egin daitekeen gauza bakarra, estatu-arrazoia deritzonaren bidez gaitz txikiagoaren politika ausarta ahalbidetuko duen bertute bat lantzea da. Hurrengo mendeetako eskandalurako geratzen da, noski, horrek ez badu esan nahi giza izaeraren gauzarik ederrena, ongia eta utopia desira nahi izatea, Peter Sloterdijk filosofo alemaniarrak bere Arrazoi zinikoaren kritika eragingarrian (1983) dioen bezala; izan ere, Hannah Arendtek hauxe idatzi zuen: "Gaitz txikienaren argumentuaren ahulezia beti izan da gaitz txikiena aukeratu zutenek oso azkar ahazten dutela"[14].

Baina makiavelismoaren ideia erlatibistak azpimarratuz, Hobbesek honako hau dio: "Gizakiak guztiak izutuko dituen botere komun batek kontrolatu gabe bizi diren bitartean, gerra egoeran daude, gizon bakoitzak gizon bakoitzaren aurka duen gerra egoeran". Hau da, botere politiko kolektiboak gizonak beldurtzen ditu (keep them all in awe), eta «beldur erreberentzial» horri esker, beldurrari esker, gorputz politiko bat eratzen da, nagusitasunaren eta indarkeriaren bidez (hau da, gaizkiaren bidez) gerra eta etengabeko kaosa geldiarazteko gai dena. Gizonen joera gaiztoak beharrezkoa egiten du, berriz ere, boterearen eta gaizkiaren beraren arteko aliantza, bizikidetzaren eta bakearen emaitza egokiak lortzeko.

Liberalismoarentzat, boterea gaitz bat da, jakina... eta beharrezko gaitz bat, baina, horrexegatik, anarkiaren aurrean sortzen duen segurtasunaz gozatu nahi badugu, kontrolatu eta mugatu egin behar dugu; izan ere, euspen hori gabe ez ditu bere funtzioak sortzen, hau da, segurtasuna, bakea eta bizikidetza; gaizkia, zeren, beharrezkoa zaigunez gero, hezi egin behar baita (gure eskubideen menpekoa, gure eskubideen menpekoa). Baina kontua da, antzinako munduan estatuaren forma gaiztoek adierazten zituzten tiranien aurrean, gizakiaren konplexutasuna definizio mugatu batera murriztuz ukatzen duten utopia modernoek, azkenean, totalitarismo izeneko egoera gaiztoko forma berri eta aurrekaririk gabeak mamitu dituztela: nazionalismoa, nazismoa edo estalinismoa, eta Hannah Arendten arabera, sistema horrek «hutsalkeria» deitzen dion errealitatean oinarritzen direla[15]. Horrela, gaitz hori pentsamendurik ezean oinarritzen da, pentsatzeko edo epaitzeko ezintasunean; harentzat azalkeria horrek, sakontasun falta horrek, hain zuzen ere, obedientziaren pasibotasun eta errutinizazioak ahalbidetzen du gaitz absolutua sortzea. Holokaustoa ezin da lotu arrazionaltasun teknologikoarekin, pentsamenduaren eta jardunaren burokratizazioarekin, norberaren iritzia saihestea ahalbidetzen duten hierarkia sozialekin, ezarritako agintariek erabakitakora joz. Zygmunt Baumanen ustez, "Lorezainaren pentsamoldeek" berezkoa dute, eta horientzat munduaren irudia oihan bat da, lorategi bihurtu behar dena, eraldatu eta «hezi» arte manipulatuz eta eskakizun ideologikoetara egokituz, modu absolutuan «izan behar duena» izan dadin. Bestalde, Andrzej Lobaczewski (1921-2008) psikiatrak dio gaizkiak mozorrotzeko eta boterean (patokrazia) kokatzeko joera duela bere liburu Political ponerology: a science on the nature of evil adjusted for political purposes (Grande Prairie: Red Pill Press, 2006) liburuan[16].

Erlijio askotan gaizkiaren kontzeptua izaki edo entitate gaizto baten pertsonifikazioan irudikatzen da, batzuetan izen desberdinekin pertsonifikatua: Satanas edo Lucifer, Iblis, Ahriman, Mara, Angra Mainyu, Qlifot, Kroni...

Erlijio abrahamanikoentzat (judaismoa, kristautasuna, islamismoa) gaizkiaren kontzepzioa ongiarekiko dualismotik eta Jainkoa izeneko printzipioarekiko harremanetik dator; bekatuaren kontzeptura mugatzen da. Walter Wink teologo liberalarentzat eta askapenaren teologiarentzat, ordea, gaitza egiturazkoa eta indarkeria mota bat ere izan daiteke.

Budismoak gehiago sinesten du karmaren printzipioan, eta sufrimendua askapena edo nirvana eragozten duten klesa afektuen ondorio saihestezina dela, batez ere hiru: ezjakintasuna, ezinikusia edo haserrea eta irrika edo desira (budisten artean hiru pozoiak bezala ezagutzen direnak). Izan ere, etika budistaren gaizkiaren kontzeptua kontsekuentzialista da naturan, eta ez da oinarritzen jainkotasun batekiko betebeharretan.

Hinduismoak antzeko moduan ikusten du gaizkiaren irudikapena karmaren bidez, dharmaren aurka joatean, eta ezjakintasunak (maya) eramatean.

Taoismoan, Taoren kontrako ekintzen ondorioa litzateke gaitza.

• Manikeismo
• Nihilismo