Txomin Agirre

Ondarroan jaioa, ama bertakoa eta aita mutrikuar arotza, familia xume baten magalean hazi zen.

Lehen ikasketak Ondarroako herriko eskolan egin zituen. Txikitatik abadetzarako gogoa sortu bazitzaion ere, familia behartsua izanik, zaila zuen ikasketak egitera joan ahal izatea, harik eta Bilboko Mariano Ibarguengoitia artziprestea ezagutu eta haren laguntzaile gisa hartu zuen arte. Gasteizko seminarioan Filosofia eta Teologia ikasita, eta Karrantzan epe laburrean aritu ondoren, Zumaiako Karmeldarren kapilau izendatu zuten. Gasteizko Seminarioan ezagutu zuen Resurreccion Maria Azkue euskal hizkuntzalaria eta harreman estua izan zuten bizitzan zehar.

Kargu altuagoa izateko aukerak izan bazituen ere, hauek errefusatu eta Zumaian gelditzea erabaki zuen. Geroztik, gutxitan irten zen, bertan sortu zituelarik bere lanik ezagunenak.

Gaztelaniaz idazten hasi zen, baina ez denbora luzez. Zenbait narrazio eta artikulu idazteaz gain, erdara hartan, Itziar-eko Gure Amaren Historia (1885) obra idatzi zuen, baina bere hizkuntza-gaitasuna hizkuntza hartan garatu ezin zuela konturatu omen zen eta horregatik, euskal literaturgintzari ekin zion. Euskarazko lehen idatziak artikulu eta ipuin labur batzuk izan ziren, tartean nabarmentzekoa Larramendiren bizitzaren berri labur azalpen-artikulua, zeinetan Manuel Larramendi euskal idazle eta euskaltzalearen bizitzari buruz idazten duen.[2]

1897an argitaratu zen lehen euskarazko eleberria, Agirreren Auñamendiko Lorea.[2] Lehen argitalpena Euskalzale aldizkarian atera zen eta gerora, inprentan liburu bezala argitaratua izan zen. Kondaira eleberria da, VII. mendeko gertakizunak kontatzen dituena, izan ere, Agirreren ustez garai hartan sartu zen kristautasuna Euskal Herrian. Lan honetan nabarmena da euskal literaturan garai hartan zegoen joera garbizalea, baina Agirrerengan sabindar garbizaletasuna baino gehiago Larramendirena nabari da, aurreko mendeko euskaltzalearekiko zuen miresmena argi utziz.[3]

XX. mendea hasi bezain laster, Txomin Agirreren garairik oparoena hasi zen. 1900 eta 1910eko hamarkaden artean idatzi zituen eleberririk garrantzitsuenak: Kresala eta Garoa. Bietan ere ohiturak kontatzen ditu, garaiko pentsamoldea jarraituz, ohiturek irauteko idatziak egon behar zutelako.[4]

Kresala liburuaren azala.

Kresala lehendabizikoz 1901. urtean argitaratu zen, Euskal-Erria aldizkarian. Zatika argitaratu zen ordea, eta azken zatia 1904. urtean argitaratu zen. Bigarren argitarapenean oso-osorik argitaratu zen, 1906. urtean, Florentino Elosuren Durangoko inprentan. Idazleak berak azaltzen du eleberria arrantzaleen mundua ezagutarazteko eta maitatuagoa bihurtzeko idatzi zuela.

Eleberri ohitura-zalea da eta deskribapen oso sakon eta aberatsak egiten ditu idazleak, arrantzaleen bizimodura eta garaiko ohituretara hurbilduz irakurlea. Agirrek, ondarrutarra izaki, oso ondo ezagutzen zuen arrantzaleen bizimodua eta hori begi bistan geratzen da pertsonaien elkarrizketa eta eleberriko gertaeren deskribapenetan. Gainera, amodiozko istorio bat ere gehitu zion kontakizunen artean.

Idazleak bere ideiak transmititzen ditu lanean, pertsonaia onen edo errespetagarrien ahotsetik, hala deduzitu daiteke idazlearen ideologia euskaltzale, kristau eta abertzalea. Eleberriak arrakasta nabarmena izan zuen, ziur aski idazleak orokortzeko izan zuen gaitasunagatik, eleberrian agertzen diren pertsonaiak eta horiek pairatutako gertaerak edozein herritako arrantzalek ikusitakoak izan daitezkeelako.

Euskarari dagokionean, lexiko aberatsa darabil idazleak, baina aurreko eleberrietan erabilitakoak baino neologismo gutxiago erabiltzen ditu, hizkera herriarengana hurbilduz. Bizkaieraz idatzita dago lana[5] eta erdaratik hartutako maileguak aurkitzea bereziki zaila da, idazleak garbizaletasunari eusten dio.

Garoa liburuaren azala.

Garoa RIEV-en argitaratu zen lehen aldiz[6], 1907tik 1912ra bitartean, zatika. Aurreko eleberrian bezala, 1912. urtean bigarren argitarapena egin eta orduan jarri zen eskuragarri eleberria oso-osorik, Durangoko inprentari esker. Baserritarren bizimodua zehatz-mehatz kontatzen du, deskribapen aberats eta zehatzen bidez. Eleberri honekin eta aurrekoarekin XX. mende hasierako euskal gizartearen aldaketari gogorren eutsi zieten bi kolektiboei egin zien omenaldia, arrantzale eta baserritarrei.

Eleberri hau Kresala baino erromantikoagoa eta landuagoa dela irizten dute zenbait adituk, beste batzuk Kresala biziagoa eta errealagoa dela dioten bitartean. Hala ere, bi lan hauek izan ziren Agirreren obren artean aipagarrienak. Euskarari dagokionean, gipuzkeraz idatzita dago. Agirrek euskalkien batasunaren alde egin zuen eta hori da bi lan garrantzitsuenak euskalki desberdinetan idatzi izanaren arrazoia.

1918an Eusko Ikaskuntzak Oñatiko lehen batzar hartan Euskaltzaindiaren sorrera erabaki zenean batzarkide zela, euskararen saileko taldearen zuzendaritzaz arduratu zen. Hasierako euskaltzainak lau ziren: Resurreccion Maria Azkue (euskaltzainburu), Luis Eleizalde, Arturo Kanpion eta Julio Urkixo. Hurrengo urtean, taldea zabaldu eta aukeratutako zortzien artean agertzen da Txomin Agirreren izena, baina osasun ahula zela medio ibilbide laburra egin zuen akademian.

Azken eleberri bat idazten zebilen Agirre hil aurreko urteetan, bukatzea lortu ez zuena. Ni eta ni da bukatu gabeko eleberri horren izena eta kondairazko eleberria izatekotan zegoen, bukatu zituen kapituluak Euskal Esnalea aldizkarian argitaratuak izan zirelarik. Ganboatar eta Oinaztarren arteko gatazkari buruzkoa da lana.

1920ko urtarrilaren 14an hil zen Zumaiako kapilau etxean.

Urteak pasata Txomin Agirre Ikastola sortu zuten Ondarroan idazlearen omenez.[7] Ikasketak egin ahal izateko arazoak izan zituen Agirrek, familia behartsuan bizi zen eta.

Txomin Agirre Euskal Herriak aldaketa handiak jasan zituen garai batean jaio zen eta honek bere ideologian zein eleberrietan modu nabarian erasan zuen. XIX. mendearen bukaeran Euskal Herrian industrializazioa azkartzen hasia zen, bereziki bigarren karlistaldia amaitu ondoren. Bilbo, Barakaldo edo Sestao bezalako industriaguneen sorkuntzak eta bertan eraiki ziren fabrika kopuru handiak lanpostu ugari sortu zituen, denak ere kaskarrak eta gaizki ordainduak. Lan bila zebilen etorkin ugari jaso zituen Euskal Herriak, gehienak Gaztelatik etorritakoak, bertan aurrera ateratzeko zailtasunak baitzituzten, industrializazioa hasi gabe baitzegoen eta bestelako lanbideak itota. Honek aldaketa soziolinguistiko erraldoiak ekarri zituen, bereziki hiri berrietan, euskararen erabilera ia hutsera murriztu eta euskal kultura ahazten hasi baitzen. Halako egoeran, ohiturak eta euskal kultura mantentzearen aldeko zenbait mugimendu indartsu eratu ziren, arlo guztietan, horren adibide dugu Sabin Aranak sortu zuen EAJ alderdi politikoa.

Testuinguru horretan kokatu behar dugu Txomin Agirre eta haren ideologia, izan ere, ohiturazko eleberriak idatzi zituen euskal kultura eta kristautasuna sustatzeko. Hirietan zegoen giro erdalduna eta sozialista ikusirik, baserria hartu zuen garai zaharretako ohituren gotorleku gisa eta beraz, baita euskararen muin bezala ere. Euskarari zegokionean, hirikoa baserrikoa baino traketsagoa zela uste zuen eta haietara joaten ziren euskaldun baserritar askok galdu egiten zutela ere zioen. Aipatu beharra dago puntu honetan bere ikuspegiaz gain, errealitatean gertatzen zena ere islatzen zuela. Horretaz gain, euskal kulturaren eta ohitura zaharren alde ere egiten du, baserria oinarritzat hartuz, bertan iraunarazten baitira. Ohitura hauen galbide gisa hiriak hartzen zituen, bertan sortzen hasia zen kultura aniztasuna zela eta. Hau hala izanik, baserri giroa onesten du, hirietakoa gaitzesten duen bitartean. Bere ideologia borobiltzen duen puntua kristautasuna da, bera apaiz izanik, fededun sutsua baitzen. Hirietan sortzen hasiak ziren mugimendu sozialista eta ateoak ikusirik, baserriko giro kristaua goraipatzen zuen.

Bere ideologia plazaratzeko eleberrigintza baliatu zuen, besteak beste. Idatzi zituen ohiturazko eleberrietan ageri diren pertsonaiak lauak eta artifizialak dira, hau da, idealizatuta daude. Adibide garbiena Garoa eleberria dugu, bertan, Aloña mendiaren magalean dagoen baserri giroko familia baten biziaren berri ematen baitu, izaera oso zehaztu eta finkoa duten pertsonaien bidez. Pertsonai aipagarriena Juan Andres dugu, familiako seme galdua bezala deskribatzen dena, baserria utzi eta Gaztelara joatea erabakitzen baitu, euskara eta ohitura zaharrak alde batera utziz. Kontrako aldean dugu Malentxo, familiako iloba eredugarria, ikasketetan oso trebea ez den arren, kristaua eta ohitura zaharren jarraitzaile dena. Txomin Agirrek, modu honetan, euskaldun "onaren" prototipo bat adierazten du, ondorengo baldintzak bete behar dituena: fededuna izatea, euskaraz hitz egiten jakitea, baserri giroan bizitzea, ikasketetan oso abila ez izan arren, langilea izatea, familiarekiko maitasuna eta arbasoekiko errespetua adieraztea eta naturarekiko errespetua zein ezagutza edukitzea.[8]

Txomin Agirreren izaeraren berri Azkue Gasteizko seminarioan ikaskide eta lagun izan zuenari esker daukagu, baita ere bere lanetan zeharka adierazitako ideiei esker. Dirudienez, Agirre gizon apala zen, Azkueri eman ohi zizkion lanak berak erabaki zezan horiek aurrera eraman edo baztertu. Ezkortzat eta makaltzat hartzen zuen bere lagun Azkuek. Prestutasuna ere nabarmendu zitzaion ondarrutarrari, beti omen zegoen lagunei laguntzeko prest. Azkuek ordea, dohain guztien gainetik zintzotasuna nabarmendu zuen Agirrerengan:[2]

• Auñemendiko lorea (1898, Euskalzalen Moldagintza)
• Kresala (1902-1905, Euskal-Erria aldizkaria)
• Garoa (1907-1912, RIEV aldizkaria)
• Ni ta ni (1917, Euskal-Esnalea aldizkaria)

• Historia de Nuestra Señora de Iciar, gaztelaniaz (1895).
• Sermoiak (2000, BBK-Labayru)
• Leiendak (1990, Euskal Editoreen Elkartea)
• Ipuinak (1990, Etor)
• Olerkiak: Ai balekite, Ama bat, Sarako lorea.
• Narrazio herrikoiak: Maiton Itzontzi, Anton Betozko.
• Itzulpenak: Arzaken lan batzuk eta Kanpionen Larraldeko lorea antzerki lana.
• Historia lanak: Larramendiren bizitzaren berri labur bat.