Denis Diderot

Erdi-mailako labanagile baten semea zen, eta aitak eragin handia izan zuen harengan. Gizarte-mailaz, probintziako burgesiakoa zen, baina gizarte feudal eta aristokratiko hartan ez zegoen gizarte-mailan gora egiterik, bi bide jakinen bidez ez bazen.

• Bata elizgizon egitea zen: hala, ikasketak jesuitekin egin ondoren, elizgizonen goi-mailako kargu ondo ordainduak eskuratu ahal izateko hasi zen bere burua prestatzen.
• Beste bidea arteena, zientziena eta letrena zen; gizaldi hark sortua zuen berrikuntzetako bat zen hura, pertsona ikasiarena, gaur egun intelektuala esaten zaiona.

Garai hartan, letra-gizonek, artistek eta zientzialariek ez zuten eskurik izan agintearen barrunbeetan, haina XVIII. mendean, «Argien Mendea» esan zitzaion hartan, lortu zuen burgesiak ordu arte elizak gotorleku baten gisa beretua izan zuen alor batean esku hartzea, hezkuntzan hain zuzen, eta jende letraduna izan zen esku-hartze haren aitzindaria, helburu garbi batekin: elizak gazteengan zuen eragin kaltegarria ezereztea, eta elizgizonen ondasun-oinarri sendoenetako bat haiei kentzea. Jende ikasi hari entziklopedista esan zitzaien mende hartan edo, berek beren buruari esaten zioten bezala, «filosofoak».

Diderotek, hamabost urterekin, alderdi laikotik gizartean arrakasta handiagoa izan zezakeela sumatu zuenean, Elizaren bidea baztertu eta Parisera abiatu zen, gizon ikasi eta ilustratuak ez baitzuen garai hartan aurrera egitetik, hiriburuko giroan bizi ez bazen.

Filosofia, teologia eta zuzenbidea ikasi zituen Parisen. Ikasketa aldi hartan, Diderot aitaren borondatearen kontra bizi izan zen Parisen, bizimodua eskola pribatuak emanez ateraz; era berean, ezkondu ere egin zen, aitari ezer esan gabe, oinordekotzaz gabetu ez zezan. Erregimen Zaharrean, aitaren aginpidea oso zorrotza zen, aginpide feudalaren antzerakoa; aitaren borondatearen kontra ezkontzeak zigor ekonomikoa ekar zezakeen; horregatik, zuhur jokatu behar izan zuen Diderotek. Laster, 1747-1766. urteetan, bere ekimen guztia Encyclopédie ospetsura, berak zuzendu zuen lan erraldoira, bideratu zuen.

Urte haietan eratu zen, orobat, Entziklopedia sortzeko lanetan jardun zen lagun- eta kide-taldea. Denak burgesiakoak ziren, eta ondo jakinaren gainean zeuden ez zutela ordurako aristokraten babesaren premiarik, bezero berri bat agertu zelako: jendea, batzuek «gizateria» edo «herria» esaten ziotena. Parisko eta Frantziako beste hiri handi batzuetako burges, eskulangile, merkatari eta finantzari apalek osatzen zuten giza talde horrek ez zuen oraindik talde-ezaugarri berezirik, eta prest zegoen beste giza taldeetatik bereizi behar zuten liburu, margolan, antzerki, janzkera eta hizkerak erosteko.

Diderotek itzulpengintzan jardun zuen hasieran. Temple Stanyanen Greziaren Historia (1743), Lord Shaftesburyren Merezimenduari eta bertuteari buruzko gogoeta (1745) eta Robert Jamesen Medikuntza hiztegi unibertsala (1746-1748) itzuli zituen; alegia, gerora bere ibilbide filosofiko eta literarioan garrantzi handia izan zuten gaiak. 1746an argitaratu zuen lehen liburua, filosofiazko elkarrizketa bat, Pensées philosophiques; bertan, arrazoia agerpenaren gainetik zegoela aldezten baitzuen. Liburua kondenatu eta bahitu egin zuten eta, hortaz, arrakasta handia izan zuen berehala.

Errusiara, Katalina II.aren gortera 1773an egin zuen bidaia izan zen Diderot-en lanak izan zuen etenaldi bakarra. Bestalde, idatzi zituen obra ugari eta askotarikoek argitzen dute haren pentsamendu filosofikoen bilakaera. Pensées philosophiques (1746, Gogoeta filosofikoak) filosofiako obran eta Les Bijoux indiscrets eleberrian (egilearen izenik gabe argitara emana, 1748) etikari eta arteari buruzko ideiak azaldu zituen. Lettre sur les aveugles à l'usage de ceux qui voient (1749, Itsuei buruzko gutuna ikusleek erabil dezaten) obran, materialismo ateoaren alde azaldu zen, eta haren ondorioz hilabete batzuk eman zituen preso Vincennes-ko presondegian. Zientzia esperimentalez arduratua zen (De l'interpretation de la nature, 1753), materialismo mekanizistaren aurkako argudioak defendatu zituen (Réfutation de l'homme d'Helvetius, 1773), jarrera filosofikoak zehaztu zituen (Le Rêve de d'Alembert, 1769; Supplément au voyage de Bougainville, 1796an argitaratua), eta naturaren etikaren oinarriak finkatu. Rousseauk ez bezala, Diderotek gizabanakoen zoriona eta gizarte-mailako ongizatea bateratu nahi dituen etika soziala aldarrikatu zuen. Tesi horiek Le Fils naturel (1757), Le Père de famille (1758) eta Est-il bon ? Est-il méchant ? komedietan azaldu zituen. Era berean, estetikaren inguruko arazoez ere arduratzen zenez gero, literatura-kritikako lanak egin zituen, artistak defendatuz (Vernet, Greuze, Hubert, Robert, Chardin) eta Shakespeare edo Homero handien balioa goraipatuz haietan. Haren eleberrien eta saioen artean, aipagarrik dira La Religieuse (1760; 1796an argitara emana), komentuen aurkako idatzia, Le Neveu de Rameau (1760-1772) eta Jacques le Fataliste et son maître (1773-1796). Guztietan, elkarrizketa filosofiko biziak ageri dira, naturaren etikari eta giza askatasunari buruzko gogoetak eta literatura-sormenari buruzko arazoak. Deismoaren aldekoa izatea egotzi zioten, baina ideia berri eta ordu artekoen ukatzaileak aldarrikatu izanak asaldatu zituen gehienbat eliz agintariak: arrazoia jainkoari nagusitu beharra, eta ordu arte Elizako morroiek monopolioan hartua zeukaten lekua intelektualek hartu beharra. Dideroten hasierako obra guztiak joera hartakoak ziren: De la suffisance de la religion naturelle (1747, Berezko erlijioaren nahikotasunaz), La promenade du sceptique (1747, Eszeptikoaren ibilaldia). Bi obra horiek ere berehala debekatu zituzten, eta zenbat eta debeku gehiago, hainbat eta handiagoak ziren egilearen ospea eta bere kideek aitortzen zioten itzala.

• Essai sur le mérite et la vertu, Anthony Ashley Coopereek idatzita eta Diderotek frantsesera eramana (1745)
• Pensées philosophiques (1746)
• La promenade du sceptique (1747)
• Les bijoux indiscrets, eleberria (1748)
• Lettre sur les aveugles à l'usage de ceux qui voient (1749)
• L'Encyclopédie (1751-1772)
• Lettre sur les sourds et muets (1751)
• Pensées sur l'interprétation de la nature, (1751)
• Le fils naturel (1757)
• Entretiens sur le Fils naturel (1757)
• Discours sur la poésie dramatique (1758)
• Salons, arteari buruzko kritikak (1759-1781)
• La Religieuse, eleberria (1760)
• Le neveu de Rameau, (1761 ingurukoa)
• Lettre sur le commerce de la librairie (1763)
• Mystification ou l’histoire des portraits (1768)
• Entretien entre d'Alembert et Diderot (1769)
• Le rêve de d'Alembert, elkarrizketa(1769)
• Suite de l'entretien entre d'Alembert et Diderot (1769)
• Paradoxe sur le comédien (1769 ingurukoa)
• Apologie de l'abbé Galiani (1770)
• Principes philosophiques sur la matière et le mouvement (1770)
• Entretien d'un père avec ses enfants (1771)
• Jacques le fataliste et son maître, eleberri laburra (1771-1778)
• Supplément au voyage de Bougainville (1772)
• Histoire philosophique et politique des deux Indes, Raynalekin (1772-1781) batera
• Voyage en Hollande (1773)
• Éléments de physiologie (1773-1774)
• Réfutation d'Helvétius (1774)
• Observations sur le Nakaz (1774)
• Essai sur les règnes de Claude et de Néron (1778)
• Lettre apologétique de l'abbé Raynal à Monsieur Grimm (1781)
• Aux insurgents d'Amérique (1782)

• Azurmendi, J., 1984: Diderot (1713-1784), Jakin, 32: 111-1121.