Cro-Magnon

Cro-Magnon edo ingelesez Early European Modern Humans (EEMH) (Homo sapiens sapiens) Europako Goi Paleolitoko lehen gizaki modernoa, eta beraz, gaur egungo gizakiaren zuzeneko arbasoa da. (Gaur egun, zientzialariek Gizaki Anatomikoki Modernoa edo Lehen Gizaki Modernoa bezalako deiturak erabiltzen dituzte antzinaroko gizaki modernoak izendatzeko). Ikuspuntu antropologikotik, bere agerpena Goi Paleolitoaren hasierarako mugarria izan zen.

Ziurrenik duela 48.000 finkatu zen Europan. Neandertalekin (H. neanderthalensis) harremanak izan zituela eta elkarren artean ugaldu zirela frogatu da (Neandertalak duela 40.000-35.000 urte desagertu ziren). Duela 40.000 urtetatik gutxi gorabehera Homo sapiens izan da Homo generoko espezie bakarra.

Biologia

Ezaugarri fisikoak

Anatomikoki gaur egungo europarren antz handia zuten, baina horiek baino sendoagoak ziren. Aurpegi zabalagoa eta motzagoa zuten, baita hortz handiagoak ere. Horrez gain, masailezur motzagoak, orientazio horizontaleko masailak eta begi-zulo errektangularragoak zituzten, Asiako ekialdeko herrietan ohikoagoak direnak.

Analisi genetikoak egin aurretik, EEMHak azal zurikoak zirela uste zen, iparraldeko argi falta zela eta, D bitamina hobeto sintetizatu ahal izateko. Halere, gaur egungo Europarretan ageri diren, eta azal zuriaren arduradun diren, 3 gene nagusietatik — KITLG, SLC24A5 eta SLC45A2 — azken biek hautespen positiboa jasan zuten duela 19 eta 11 mila urte bitartean, trantsizio Mesolitikoan zehar. Horrez gain, ile eta begi kolore argiei lotutako TYRP1 genearekin ere gauza bera gertatzen da. Aipaturiko azken 3 geneak Brontze Aroan zabaldu ziren bereziki. Horrez gain, begi urdinei loturiko genearen aldaera — OCA2 — duela 10-6 mila urte, Europa iparraldeko arbaso amankomun batengandik jasotakoa da. Gertakari hauek horren berandu gertatzea bi arrazoiren ondorio izan liteke: biztanleria dentsitate baxuaren edota kontinentean zeharreko mugimendu txikiaren ondorio. Horrenbestez, lehenengo Cro-Magnon gizakiek azal iluna izango zuten, ziurrenik. Izan ere, arestian aipatu bezala, azal argiagoen hautespena ez zen duela 30.000 urtera arte gertatu (Brontze Aroan hasiko da azal zuriagoa nagusitzen Europan)[1][2].

Cro-Magnon gizon baten burezurra

Garaierari dagokionez, Goi Paleolito goiztiarreko mendebaldeko Europako, 20 gizonek eta 10 emakumek 176,2 cm-ko eta 162,9 cm-ko batez besteko garaiera garaiera zuten, hurrenez hurren. Hortaz, industrializazio osteko Europa iparraldeko gizakien antzekoa. Aitzitik, Goi Paleolito berantiarreko 21 gizon eta 15 emakumeren laginak aztertuz, garaieren batez bestekoak 165,6 cm eta 153,5 cm ziren, hurrenez hurren. Ez dago argi EEMH goiztiarrak zergatik ziren altuagoak. Izan ere, klima hotzetan bizi diren izakiak txikiagoak izan ohi dira, horrek beroa hobeto gordetzen laguntzen baitu. Gai honi lotutako zenbait hipotesi eskaini dira: antzinako altuera atxikitzea; beranduago desagertu egin zen megafauna ehizatzeari esker, dieta eta nutrizio hobeak izatea; ehizarako korrika egiten zutenean, oinkadaren luzera handitzeko eta mugikortasuna hobetzeko egokitzapen funtzionala izatea; lurraldetasuna areagotzeak komunitateen arteko gene-fluxua murriztea eta endogamia-tasa handitzea; lagin txikiagatik egindako akats estatistikoak izatea edo Azken Glaziazio Maximoaren (Last Glacial Maximum (LGM)) aurretik pertsona altuek estatus altua izateko aukera gehiago izatea eta ondorioz, lurperatuak eta zainduak izateko aukera gehiago izatea.[3]

Burezurraren edukiera, berriz, 1.400 cm3 -koa zen (Duela 190.000 eta 25.000 urte arteko 28 gizaki modernoen aztarnetatik ateratako batez bestekoa). Buru luzea, aurpegi zuzena, bekoki bertikala, bekain arku laburrak, baraila txikia eta kokots irtena zituen.[4] Aipaturiko ezaugarriez gain, beste aldaera eta berezitasun batzuk zituzten gizakiak ere agertu ziren han-hemenka: Grimaldiko gizakia edo Chanceladeko gizakia, esaterako. Dena den, gaur egun, Cro-Magnon gizakitzat sailkatzen dira horiek guztiak ere[5].

Genetika

Informazio gehiago hemen: Europako historia genetikoa

Gizaki anatomikoki modernoak, duela ziurrenik 250.000 urte ingurutik, denboraldi konkretuetan Afrikaz kanpo ibili izan dira. Halere, egungo gizaki ez-afrikarrak Afrikaz kanpoko espantsioaren (duela 65-55 mila urte inguru) ondorengoak dira. Aipaturikoa DNA mitokondrialaren analisiari esker jakin da. Izan ere, DNAmt-ren L3 haplotaldearen analisiak EEMH eta Goi Paleolitoko Asia ekialdeko taldeen artean ("Proto-Mongoloideak") familiartasuna ezartzen du. Bi talde horien arteko banaketa duela 50.000 urte inguru gertatu zela uste da.

2014. urtean egin ziren EEMH goiztiarrei egindako lehenengo azterketa genomikoak eta horiei esker, 3 lerro nagusi aurkitu ziren, egungo Europarretan ere aurkitzen direnak: lehenengoa EEMH berantiarrei loturikoa; "Oinarrizko Eurasiarra" (ingelesezko, Basal Eurasian) deituriko beste bat, egungo Europar eta Ekialdeko Asiar lerroak banatu aurretik existitzen zen arbaso komuna; eta azkena, duela 24.000 urteko norbanako bati lotutakoa (Baikal Laku inguruko Mal'ta–Buret' Siberiar kulturari lotua). Aitzitik, 2016ko ikerketa baten arabera, duela 45.000 urteko Ust'-Ishim and Oase-1 norbanakoei egindako azterketetan ez dute Oinarrizko Eurasiarraren osagai genomikoen ebidentziarik aurkitu. Bestalde, goi Paleolitoko EEMH gizakien lagin zabalago batean ere ez zuten Mal'ta–Buret' introgresioaren arrastorik aurkitu. Ikerketak ondorioztatu zuen gaur egungo europarren osaera genetikoa Ekialde Hurbileko eta Siberiako introgresioaren ondorioz gertatu zela, batez ere Neolitikoan eta Brontze Aroan zehar (beraz, duela 14.000 urte hasi zen). Baina EEMH lagin guztiek, Konstenki 14-a barne, egin dizkiote ekarpenak gaur egungo genoma europarrari. Hortaz, gaur egungo europarrekiko lotura estuagoa dute, Asia Ekialdekoekin alderatuz.

Testatutako 10 laginetatik, badirudi EEMH goiztiarrak ez direla gaur egungo populazioen arbasoak. Haien artean ere ez zuten inongo loturarik: ez zuten talde kohesiborik osatzen, guztiz aparteko lerro genetikoak ordezkatzen dituztela frogatu baita. Horrez gain, oso jatorri dibergentea zuten (arbaso desberdinak). Guzti honengatik, ikerketa honetan ondorioztatu zen, duela 37.000 urtetatik EEMH-n jatorria populazio fundatzaile bakarrean dagoela eta ugalketari dagokionez, isolatuta zeudela.

Ebidentzia genetikoek EEMH-ak eta Neanderthalak elkarren artean ugaldu zirela adierazten dute. Gaur egungo giza genoman aurki daitezkeen geneak duela 65 eta 47 mila urte inguru sartu ziren, ziurrenik Asia mendebaldean, gizakiek Afrika utzi eta gutxira.[6][7] 2015. urtean aurkitutako, duela 40.000 urteko, Oase 1 gizaki modernoak Neanderthalen DNA zuen % 6-9 arteko portzentajean (% 7.3 estimatzen da). Horrek adierazi zuen 4-6 belaunaldi atzerago Neanderthal arbasoren bat izan zuela. Halere, populazio errumaniar hibrido honek ez zuen ekarpen esangarririk izan beranduagoko europarren genometan. Beraz, litekeena da Neanderthalen eta EEMH-en arteko ugaltzea arrunta izan arren, gaur egungo genomari ekarpenik ez egitea[8]. Neanderthal geneen ehunekoa pixkanaka gutxituz joan zen denborarekin. Horrek adieraz lezake ez zirela biziraupenerako egokiak eta beraz, horrexegatik ez zirela hautatuak izan[9].

Ezaugarriak

Bizi estiloa
Cro-Magnon gizakien tresnak

LGM baino lehen, biztanleria dentsitate baxua zuten eta harrapakin handiak ehizatzen zituzten. Neandertalen antzera, 40 urte azpiko bizi itxaropena zuten. Halere, Neandertalak baino gehiago ziren kopuruan, ziurrenik emankortasun tasa altuagoak zituztelako. LGM ostean, biztanleriaren dentsitatea igo egin zen. Komunitateek gutxiago bidaiatzen zutenez eta harrapari handien eskasia zegoenez, harrapari txikiagoak ehizatzen edota arrantzan hasi ziren. Antolatutako ehiza sistemetan parte hartzen eta talde handiak ehizatzen hasi ziren. Erabiltzen zituzten ehizarako tresnak ondokoak ziren: lantzak, lantza-jaurtitzaileak, arpoiak eta, agian, makilak eta paleolito garaiko txakurrak. Mamut hezurrak erabiliz, aldi baterako txabolak eraikitzen zituzten Europa Ekialdeko Lautadan.

Mamut hezurrak erabiliz eraikitako aldi baterako txabola baten erreplika (Mezhyrich, Ukraina).

Kultura eta Sinesmenak
Willendorfeko Venusak (Austria). Duela 30,000 urteko artelana.

Arteari dagokionez, labar-pintura, Venusak, botoi zulatuak, animalia-irudiak eta patroi geometrikoak egin zituzten. Baliteke beren gorputzak okre klarionekin apaindu izana eta tatuajeak, eskarifikazioak edota piercingak eraman izana. Oraindik galdera asko erantzun gabe dauden arren, xamanismoa praktikatzen zutela, eta praktika horren oinarrian labar artea egon litekeela, uste da.

Hildakoak ehorzten zituzten, nahiz eta ehortzitakoak soilik estatus altuko pertsonak zirela uste den.

Demografia

Uste denez, Goi Paleolitoaren hasieraren ezaugarri nagusia Europan biztanleria asko haztea izan zen, Mendebaldeko Europako giza populazioa, beharbada, neandertalaren edo modernoaren giza trantsizioan hamar bider handituz[10]. Arkeologia erregistroek adierazten dute Paleolito garaiko biztanleriaren gehiengoa (neandertalak zein gizaki modernoak) 40 urte egin aurretik hiltzen zela, eta adineko gutxi erregistratzen dira. Litekeena da populazioaren gorakada ugalkortasun-tasak nabarmen handitzeak eragin izana[11].

2005ean egindako azterlan batek Goi Paleolitoko Europako populazioa kalkulatu zuen, bertan bizi izan zen eremu geografiko osoa kalkulatuz eta erregistro arkeologikoan oinarrituta; klima hotzetan bizi diren Txipewian, Han, Mendiko herriak eta Naskapi jatorrizko amerikarren populazio-dentsitateko batez bestea kalkulatu zuen Europako gizaki moderno goiztiarrei aplikatuta; eta populazio-dentsitatea etengabe handitu zela jo zuen aldi bakoitzeko leku guztien kopuruaren aldaketak kalkulatuta. Ikerketak honela kalkulatu zuen: duela 40 eta 30 mila urte artean biztanleria gutxi gorabehera 1.700 – 28.400 (batez beste, 4.400) zela; duela 30 eta 22 mila urte artean 1.900 – 30.600 (batez beste, 4.800); duela 22 eta 16,5 mila urte bitartean 2.300 – 37.700 (batez beste, 5.900); eta 16,5 – 11.5 mila urte duela 11.300 – 72.600 (batez beste, 28.700)[12].

Azken glaziazio maximoari jarraituz, Europako gizaki moderno goiztiarra askoz gutxiago mugitu zela eta populazio-dentsitate handiagoa izan zuela uste da, laburragoak ziren merkataritza-ibilbideek eta nutrizio-estresaren sintomek adierazten dutenez[13].

Teoriak
Cro-Magnonen migrazioa.

Cro-magnon gizakiaren jatorria azal dezaketen hiru teoria daude:

  1. Afrikan bizi zen antzinako Homo sapiensaren ondorengoa da eta bere garapenarekin batera beste Homo sapiens guztiak desagertu ziren.
  2. Leku bakoitzean bizi zen Homo sapiensaren bilakaeratik sortu zen Cro-Magnon gizakia, eta zenbait lekutan agertu zen aldi berean.
  3. Leku jakin batean sortu zen eta, antzinako Homo sapiens gizakiekin elkarturik, gaur egungo espezieari bide eman zion.

Aurkikuntza

Cro-Magnon izena eman zaio, Louis Lartetpaleontologoak 1868an izen bereko harpean 5 eskeleto aurkitu zituelako (Les Eyzies-de-Tayac, Dordoina, Frantzia)[14]. Trenbidea eraikitzen ari zirela, kasualitatez egin zuten topo lekuarekin. Cro-Magnonek, okzitanieraz "zulo handi" (cròs = huts,[15] crosa = harpe) edo Magnou-en zuloa (bertan bizi omen zen Magnou eremutar baten izena) esan nahi du.

Cro-Magnon harpea, Les Eyzies-de-Tayac (Dordoina, Frantzia).

Erreferentziak
  1. (Ingelesez) Allentoft, Morten E.; Sikora, Martin; Sjögren, Karl-Göran; Rasmussen, Simon; Rasmussen, Morten; Stenderup, Jesper; Damgaard, Peter B.; Schroeder, Hannes et al.. (2015-06-11). «Population genomics of Bronze Age Eurasia» Nature 522 (7555): 167–172.  doi:10.1038/nature14507. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2022-03-09).
  2. (Ingelesez) Beleza, Sandra; Santos, António M.; McEvoy, Brian; Alves, Isabel; Martinho, Cláudia; Cameron, Emily; Shriver, Mark D.; Parra, Esteban J. et al.. (2013-01). «The Timing of Pigmentation Lightening in Europeans» Molecular Biology and Evolution 30 (1): 24–35.  doi:10.1093/molbev/mss207. ISSN 1537-1719. PMID 22923467. PMC PMC3525146. (Noiz kontsultatua: 2022-03-09).
  3. (Ingelesez) Formicola, Vincenzo; Giannecchini, Monica. (1999-03). «Evolutionary trends of stature in Upper Paleolithic and Mesolithic Europe» Journal of Human Evolution 36 (3): 319–333.  doi:10.1006/jhev.1998.0270. (Noiz kontsultatua: 2022-03-09).
  4. (Frantsesez) Balzeau, A.; Grimaud-Hervé, D.; Détroit, F.; Holloway, R. L.; Combès, B.; Prima, S.. (2013-04). «First description of the Cro-Magnon 1 endocast and study of brain variation and evolution in anatomically modern Homo sapiens» Bulletins et mémoires de la Société d'anthropologie de Paris 25 (1-2): 1–18.  doi:10.1007/s13219-012-0069-z. ISSN 0037-8984. (Noiz kontsultatua: 2022-03-09).
  5. Reverte Coma, José Manuel. Origen del Hombre. Neoantropinos. Homo Sapiens.. .
  6. (Ingelesez) Kuhlwilm, Martin; Gronau, Ilan; Hubisz, Melissa J.; de Filippo, Cesare; Prado-Martinez, Javier; Kircher, Martin; Fu, Qiaomei; Burbano, Hernán A. et al.. (2016-02). «Ancient gene flow from early modern humans into Eastern Neanderthals» Nature 530 (7591): 429–433.  doi:10.1038/nature16544. ISSN 0028-0836. PMID 26886800. PMC PMC4933530. (Noiz kontsultatua: 2022-03-10).
  7. (Ingelesez) Sankararaman, Sriram; Patterson, Nick; Li, Heng; Pääbo, Svante; Reich, David. (2012-10-04). Akey, Joshua M. ed. «The Date of Interbreeding between Neandertals and Modern Humans» PLoS Genetics 8 (10): e1002947.  doi:10.1371/journal.pgen.1002947. ISSN 1553-7404. PMID 23055938. PMC PMC3464203. (Noiz kontsultatua: 2022-03-10).
  8. (Ingelesez) Fu, Qiaomei; Hajdinjak, Mateja; Moldovan, Oana Teodora; Constantin, Silviu; Mallick, Swapan; Skoglund, Pontus; Patterson, Nick; Rohland, Nadin et al.. (2015-08). «An early modern human from Romania with a recent Neanderthal ancestor» Nature 524 (7564): 216–219.  doi:10.1038/nature14558. ISSN 0028-0836. PMID 26098372. PMC PMC4537386. (Noiz kontsultatua: 2022-03-10).
  9. (Ingelesez) Fu, Qiaomei; Posth, Cosimo; Hajdinjak, Mateja; Petr, Martin; Mallick, Swapan; Fernandes, Daniel; Furtwängler, Anja; Haak, Wolfgang et al.. (2016-06-09). «The genetic history of Ice Age Europe» Nature 534 (7606): 200–205.  doi:10.1038/nature17993. ISSN 0028-0836. PMID 27135931. PMC PMC4943878. (Noiz kontsultatua: 2022-03-10).
  10. Mellars, Paul; French, Jennifer C.. (2011-07-01). «Tenfold Population Increase in Western Europe at the Neandertal-to-Modern Human Transition» Science 333: 623.  doi:10.1126/science.1206930. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2023-02-02).
  11. Trinkaus, E. (2011). Late Pleistocene adult mortality patterns and modern human establishment. Proceedings of the National Academy of Sciences. 108 (4): 1267–1271. Bibcode:2011PNAS..108.1267T. doi:10.1073/pnas.1018700108. PMC 3029716. PMID 21220336.
  12. (Ingelesez) Bocquet-Appel, Jean-Pierre; Demars, Pierre-Yves; Noiret, Lorette; Dobrowsky, Dmitry. (2005-11-01). «Estimates of Upper Palaeolithic meta-population size in Europe from archaeological data» Journal of Archaeological Science 32 (11): 1656–1668.  doi:10.1016/j.jas.2005.05.006. ISSN 0305-4403. (Noiz kontsultatua: 2023-02-02).
  13. (Ingelesez) Holt, Brigitte M.. (2003-11). «Mobility in Upper Paleolithic and Mesolithic Europe: Evidence from the lower limb» American Journal of Physical Anthropology 122 (3): 200–215.  doi:10.1002/ajpa.10256. ISSN 0002-9483. (Noiz kontsultatua: 2023-02-02).
  14. (Frantsesez) Lartet, Louis. (1868). «Une sépulture des troglodytes du Périgord (crânes des Eyzies)» Bulletins de la Société d'anthropologie de Paris 3 (1): 335–349.  doi:10.3406/bmsap.1868.9547. ISSN 0301-8644. (Noiz kontsultatua: 2022-03-03).
  15. Panoccitan hiztegia, creux=barne-huts

Ikus, gainera

Kanpo estekak
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.