Cortes

Cortes herriaren izena Kortes gisa agertu zen 1979ko Euskaltzaindiaren Euskal Herriko Udalen Izendegian, eta K-rekin agertu izan da idatzia euskaraz sarri harrezkero, baina forma zuzendu zuen gero Euskaltzaindiak eta C-rekin utzi behar zela araututa[4]. Beste euskaratze asmatu batzuk ere proposatu ziren 20. mendearen azken laurdenean, Korteta eta Gurtitz, biderik egin ez zutenak[5].

Cortesko udalerrian Burdin Aroko hainbat arrasto aurkitu dira. Joan Maluquer de Motes i Nicolau katalan historiaurrelariaren arabera, Alto de la Cruz aztarnategia Burdin Arotik ondoen kontserbaturiko herrigunea da, horrela, Gurutzearen muinoa (Alto de la Cruz) famatu egin da historialari guztien artean.

Ondoren, erromatarren garaian, orduko Balsiok garrantzia izan zuen Ebro ibarraren kontrolean.[6] Nafarroako gainontzeko hegoaldeko lurraldeak bezala, Banu Qasi musulman sendi boteretsuaren menpe egon zen. 1119aren hasieran Alfontso I.a Borrokalaria erregeak herria birkonkistatu eta Nafarroako Erresumara batu zuen.

Karlos III.a erregeak gaztelua, herritarrak, errentak, jabetza eta ondasun guztiak, bere seme Godofreri eman zizkion, Cortesko konderria sortuz. Dena den, aita hiltzean, Joan II.ak Godofre printzeari kendu zion aitak agindutakoa.[7] 1353an, herrian 50 familia kristau eta 80 familia musulman bizi ziren. Musulmanek garrantzia handia izan zuten Erdi Aro guztian zehar eta haien arrasto ugari geratu dira herrian. 1512an, Nafarroako konkistaren garaietan, gehiengoa oraindik musulmana zen ( XLIIII mairu-etxe eta XXXIII kristau).[8]

1495. urtean Nafarroako Gorteek ubide bat eraiki nahi izan zuten Tuteratik Cortesera, baina arrazoi ezberdinak direla medio, lana ez zen amaitu. Cortesko herria, jaurerri izan zen mende askotan zehar, Nafarroako herri gehientsuenak bezalaxe. Horrela, Villahermosako kondeek urte askotan zehar kontrolatu zuten herria eta euren bizitokia (Villahermosako jauregia) Cortesen eraiki zuten.

1664ean Filipe IV.a erregeak Bardearen ustiapenerako eskubidea eman zion Cortesko herriari. XX. mende hasieran herriak 1.140 biztanle zeuzkan eta ondorengo hamarkadetan biztanleriak gorantz jarraitu zuen Lodosako ubidearen zabalpenak ekarritako onura eta nekazaritzaren hazkundeak lagunduta. 1822an Espainiako gorteek, Cortes Zaragozako probintziari erantsi zioten. Dena den, urtebete gerago, Fernando VII.a erregeak, erabaki hori bertan behera utzi eta Cortes Nafarroako udalerri bihurtu zen berriro ere.

1847an herrian mutilen eta nesken eskola bana zeuden. Mutilen eskolak, 50 ikasle zituen, eta bertako maisuak 2.000 errealeko soldata jasotzen zuen. Nesken eskolan 30 ikasle zeuden, eta bertako maistrari soldata askoz baxuagoa ordaintzen zioten. 1844 eta 1845 urteen artean, Union y Constancia izeneko elkarteak ehunka hektarea lur ureztagarri bihurtu zituen, Ubide inperiala eta Nafarroako errepidearen arteko eremuan. Garai hartan Kortesek olioa ekoizten zuten bi errota zeuzkan.

XX. mendearen hasieran, herrian, Guardia Zibilaren kuartela, eta ospitalea zeuden, eta "Union y Constancia" elkartearen lanak aurrera jarraitu zuen, Kortes zeharkatzen zuen ubidearen hogei kilometro ustiatzen zuten eta herrilan berriak eraiki zituzten, errepideak esaterako. XX. mendean Cortes eta Borja arteko trenbidea eraiki zen, eta 1970eko hamarkadatik aurrera biztanleria egonkor mantendu da.

Cortesko jarduera ekonomiko nagusia nekazaritza da, eta horretan aritzen zen biztanleriaren heren bat XX. mendearen amaieran. Biztanle askorentzat dena den, nekazaritza, bigarren mailako jarduera da, eta normalean asteburuetan edo zahartzarora iritsitakoan aritzen dira horretan. XX. mendetik aurrera, nekazaritzatik ateratako produktuekin zerikusia duten industriak garatu ziren, eta gaur egun herritar askok, Cortestik gertu dauden Tutera eta Cascante inguruko industrialdetan egiten dute lan.

1947ko apirilaren 23an herriko nekazarien kooperatiba bakarra sortu zen. Haren lurrak 1.364 hektarea dira, landu daitezkeen lurren %36,2). Horietatik 489 hektarea, sekain lurrak dira, 942 hektarea, lur ureztagarriak eta 160 hektarea, larre lurrak. Lodosako ubidearen eraikitzeak, lur ureztagarriak ugaritu zituen eta XX. mendearen amaieran modu horretan lantzen ziren udalerriko lurren %98 baino gehiago.

Cortes, inguruko herri txikiagoen gaineko eragina dauka, eta bertako nekazariek Cortesen saltzen dituzte euren produktuak. Herriaren eragin esparrua Zaragozako probintziako mendebaldeko udalerri txikietan zehar hedatzen da.

XX. mendearen lehen erdialdean hazkunde nabarmena izan zuen Cortesek, eta 1960ko hamarkadarako populazioa bikoiztera iritsi zen. Ordutik, populazioa egonkor mantendu da 3.200 biztanleen inguruan.

Cortesko biztanleria

2008ko erroldaren arabera, Espainiaz kanpoko 410 etorkin bizi ziren herrian, biztanleriaren %12,24a (Nafarroako batezbestekoaren gainetik).

• San Juan Bataiatzailearen eliza: Estilo gotiko-pizkundetarreko eliza. Eliza, adreiluzko fatxadadun eraikina da, eta apaindura mudejarreko dorrea dauka.
• Cortesko gaztelua.

• Carmelo Borobia (1935-), apezpikua.
• Mario Gabiria (1938-2018), hirigintzan aditu den soziologoa.
• José Javier Alfaro Calvo (1945-), idazlea.
• Santiago Sánchez Sebastián (1957-), apezpikua.
• Jesús Lalaguna (1988-), futbolaria.
• Unai Aznar (2002-), txirrindularia.
• Hugo Aznar (2003-), txirrindularia.

• Nafarroako udalerrien zerrenda

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Nafarroa

• (Gaztelaniaz) Cortesko udalaren webgunea
• (Gaztelaniaz) Cortesi buruzko informazioa Nafarroako gobernuaren webgunean.
• Lavadero kalearen ikuspegia Google Street View-n.
• "Cortesko sarraskia" dokumentala.