Mugeta (botanika)

Mugeta (Convallaria majalis[1]), usain goxodun eta oso pozoitsua den basoko landare loredun bat da, jatorriz lurralde epel eta freskoetan hazten da, hala nola, Ipar Hemisferioan, Asia eta Europa osoan zehar.

Artikulu hau landare generoari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Mugeta (argipena)».
Mugeta (botanika)
Sailkapen zientifikoa
ErreinuaPlantae
OrdenaAsparagales
FamiliaAsparagaceae
GeneroaConvallaria
Espeziea Convallaria majalis

Convallaria genero espezie bakarra da, seguru asko (baldin eta C. keiskei eta C. transcaucasica aparteko espezie gisa erregistratzen badira). APG III-sisteman, generoa Asparagaceae familian sartzen da, Nolinoideae azpifamilian (antzina  Ruscaceae familia[2]). Antzina Convallariaceae familian sartua izan zen, eta hori baino lehen Liliaceae lili familian[3].

Deskribapena

Convallaria majalis, belar landare iraunkorra da, kolonia zabal bat osatzen duena errizoma izeneko lurpeko zurtoinak erabiliz. Udan, kimu bertikal berriak eratzen dira estoloien muturretan,[4]. Hauek udaberrian kimu hostotsu berrietan bihurtzen dira, oraindik beste kimu batzuekin lur azpian lotuak dirautenak, koloniak zabaltzen. Zurtoinek 15-30 cm-ko altuera hartzen dute haztean, 10-25 cm-ko luzera duten hosto bat edo birekin; loredun zurtoinak bi hosto eta zurtoin luzakinean luku-erako 5-15 lore ditu[5].

Loreak sei tepalo zuri ditu (oso gutxitan arrosak), oinarrian bat eginik kanpai-forma osatuz, 5-10 mm-ko diametroa, eta usain goxoa; loraldia udaberriaren amaieran da, negu epeleko Ipar Hemisferioan, martxoaren hasieran[6]. Fruitua baia txiki laranja-gorrixka bat da, 5-7 mm-ko diametrokoa, zurizkatik arreara doan hazi handi batzuk dituela barnean. Landareak autoantzuak dira, eta kolonia klon bakar batez osatua dago, ez hazi bidez.[7]

Banaketa

Convallaria majalis Europan berezkoa da, non, neurri handi batean, Mediterraneoko eta Atlantikoko marjinak saihesten dituen[5]. Ekialdeko barietate bat, C. majalis, manschurica barietatean, Japonian eta ekialdeko Asia zati batean hazten da. C. majalis, montana barietatean, kopuru mugatuan Ekialdeko Estatu Batuetan azaltzen da. Alabaina, Amerikako barietatearen bertako jatorriari buruzko eztabaida bada.

Euskal Herrian Araban, Gipuzkoan eta Nafarroan aurkitu dezakegu, batez ere, karekizko lurzorutan[3].

Loredun landare iraunkor asko bezala, C. majalis landareak ugalketa modu bikoitza izaten du, ondorengotza asexualki ekoitziz modu begetatiboan eta hazien bidez, gametoen bat-egiteaz.[8]

Ekologia

Convallaria majalis laiotzeko landarea da, eta mesofilo mota bat, udan beroa nahiago duena. Gustuko duen lurzorua lohitsua edo hareatsua da eta azidoa, alkalinora neurri batean jotzen duena, ahal izanez gero, humus kopuru ugariarekin. The Royal Horticultural Societyk dioenez, lurzoru pixka bat alkalinoa da egokiena. Bada Eurasian eta Klima Ozeanikoan 1.500 m-ko altitudeko mendietan bizi den espezie bat ere.

Convallaria majalis elikagai gisa erabiltzen dute Lepidoptera larba batzuek, zerren klase batek barne. Lilioceris merdigera kakalardo mota baten heldu eta larbak  gai dira cardenolidesak jasateko eta, beraz, landare hau jateko.[9]

Taxonomia
Convallaria majalis,  rosea barietatea

Badira hiru barietate, batzuetan, botanikari batzuen arabera bereiziak izan direnak beste espezie edo subespezie batzuk bezala.[10]

  • Convallaria majalis,  keiskei barietatea – Txina eta Japoniakoa, fruta gorri eta ontzi-formako loreak (gaur egun, Convallaria keiskei gisa aipatua)[11]
  • C. majalis, majalis barietatea – Eurasian, zain zuriekin loreetan.
  • C. majalis, montana barietatea – Estatu Batuetan, berde-koloreko zainekin loreetan.

Convallaria transcaucasica aditu batzuek espezie desberdintzat jo dute, eta, lehen Convallaria japonica izenez ezagutzen zena, gaur egun Ophiopogon japonicus gisa sailkatzen da.

Lorategian erabilera
 Kultibar jaspeztatua udaberri hasieran
Baiak

Convallaria majalis batzuetan lorategietan landatzen da bere usaindun loreengatik eta leku laiotzetan lurra estaltzeko duen gaitasunagatik. Royal Horticultural Societyaren Lorategi Meritu Saria irabazi du.[12] Baldintza egokitan kolonia handiak sortu ditzake.

Hainbat mota eta kultibar lantzen dira, hala nola, lore bikoitzekoak, lore arrosa-koloredunak, hosto jaspeztatuak dituztenak eta espezie tipikoa baino gehiago handitzen direnak.

  • C. majalis 'Albostriata': marra zuridun hostoak ditu
  • C. majalis 'Green Tapestry', 'Haldon Grange', 'Hardwick Hall', 'Hofheim', 'Marcel', 'Variegata' eta 'Vic Pawlowski's Gold' dira beste kultibar jaspeztatuak
  • C. majalis 'Berlin Giant' eta C. majalis 'Géant de Fortin' ('Fortin's Giant') ohikoak baino handiagoak dira
  • C. majalis 'Flore Pleno': lore bikoitzak ditu.
  • C. majalis 'Rosea' batzuetan C. majalis, rosea barietatea izenpean, lore arrosaduna da.

Tradizionalki Convallaria majalis loreontzitan landatu izan da eta neguan loreak ematera behartua, bai loreontzitan bai moztutako lore gisa erabiltzeko.[13]

Kimika

Landarearen zati guztiak oso pozoitsuak dira, umeentzat oso erakargarriak izan daitezkeen baia gorriak barne.[14] Irensten bada, nahiz eta kopuru txikian izan, landareak sabeleko mina eragin dezake, oka, bihotz taupadak murriztu,[15] ikusmen lausoa, logura, eta  negal gorriak azalan.[16]

Gutxi gorabehera 38 bihotz glukosido (cardenolidoak) desberdinak aurkitu izan dira landare honetan, besteak beste:

  • convallarin
  • convallamarin
  • convallatoxin
  • convallotoxoloside
  • convallosid
  • neoconvalloside
  • glucoconvalloside
  • majaloside
  • convallatoxon
  • corglycon
  • cannogenol-3-O-α-L-rhamnoside
  • cannogenol-3-O-β-D-allomethyloside
  • cannogenol-3-O-6-deoxy-β-D-allosido-β-D-italiako ipar,
  • cannogenol-3-O-6-deoxy-β-D-allosido-α-L-rhamnoside,
  • strophanthidin-3-O-6-deoxy-β-D-allosido-α-L-rhamnoside,
  • strophanthidin-3-O-6-deoxy-β-D-allosido-α-L-arabinoside,
  • strophanthidin-3-O-α-L-rhamnosido-2-β-D-italiako ipar,
  • sarmentogenin-3-O-6-deoxy-β-D-allosido-α-L-rhamnoside
  • sarmentogenin-3-O-6-deoxy-β-D-guloside
  • 19-hidroxi-sarmentogenin-3-O-α-L-rhamnoside,
  • 19-hidroxi-sarmentogenin
  • arabinosido-6-deoxyallose
  • lokundjoside

Landareak saponina dauka baita ere. Nahiz eta hilgarria den, landarea erremedio gisa erabili izan da kopuru txikitan,[17] eta gaur egun belar-saltzaileek belar erremedio mugatu bezala erabiltzen dute. Halaber, ezohikoa den azidoa dauka, pozoitsua den azetidine-2-carboxylic aminoazidoa.

Mugetaren usainak, zehazki  bourgeonal estekatzaileak, ugaztunen espermatozoideak erakartzen ditu.[18] 2003an fenomeno honen aurkikuntzak usainen harrerari buruzko ikerketa eragin zuen [19] baina 2012ko azterketak bourgeonalak, konzentrazio altuetan, progesterona antzeratzen zuela frogatu zuen, espermatozoideei igeriketa bizkortuz (kimiotaxi), zerikusirik izan gabe usainen harrerarekin.[20]

Kondaira eta tradizioak

Kristau kondaira

Lorea Gure Damaren malkoak edo Mariaren malkoak bezala ere ezagutzen da, Kristau kondaira batek dioenez, Jesusen gurutziltzaketan ama Birjinak isuri zituen malkoek sortu bait zuten lorea. Beste etiologia batzuk diote Evaren malkoek sortu zutela, Adanekin batera Edendik bota zutenean [21] edo Noblakeko Leonardo Saintuak dragoiarekin borrokan isuri zuen odolak[22].

"Bailarako lilia" izena Bibliaren Abestirik Ederrena 2:1 ingelesezko itzulpen batzuetan erabiltzen da batzuetan[23], baina hebreerazko "shoshannat-ha-amaqim" esaldiak (literalki "bailarako lilia") ez dagokio landare honi. Posible da, hala ere, Bibliako esaldia izatea landare-izen modernoaren jatorria.

Erlijio-pintura apaltasunaren sinboloa da. Mugeta Kristoren bigarren etorreraren seinaletzat jotzen da. Gizakiak mundu hobea imaginatzeko duen ahalmena, halaber, mugetari egotzi zaio.[24]

Beste izen eta kondairak

Beste izenen artean, besteak beste, Maiatzeko lilia, eta Maiatzeko kanpaiak jaso ditu.

Bere izen zientifikoak, majalis edo maialis, "Maiatzeko edo maiatzari dagokiona" esan nahi du, eta antzinako astrologia liburuetan landarea Merkurioren agintepean kokatzen zuten, Maia, Atlasen alaba, Merkurio edo Hermesen ama zelako.

"Loreen hizkuntzan", bailarako lilia zoriontasunaren itzulia adierazten du.[25] Kondaira batek dio haraneko lili batek urretxindorra maite zuela eta hau ez zela itzuli lorea maiatzean loratu arte[24].

Ezkontzetan erabilpena
Cambridgeko Dukesa ezkonberrien lore sorta mugetaz egina duela

Mugeta ezkontzetan erabili izan da, nahiz eta oso garestia izan daitekeen.[26] Mugeta nabarmendua izan zen William Printzea eta Catherine Middleton ezkondu zirenean ezkonberrien lore sorta osatzean.[27] Monakoko Grace Printzesak ere bere lore sortarako aukeratu zuen[28].

Erabilpen sinbolikoa

XX. mendearen hasieran, Frantzian tradizio bihurtu zen mugeta saltzea Lanaren Nazioarteko Egunean, maiatzaren 1ean (La Fête du Muguet Mugetaren Festa), bai erakunde sindikalek bai pertsona pribatuek salmenten gaineko zerga ordaindu gabe (egun horretan bakarrik) udaberriaren seinale gisa[29].[30] Norvegiako Lunner udalerriak mugeta du bere armarrian.[erreferentzia behar]

Mugeta, Jugoslaviako lore-ikurra zen,[31] eta, gainera, Finlandian lore nazionala bihurtu zen 1967an.[32]

Mugeta Helstonen erabiltzen da (Cornwall, Erresuma Batua) Flora Egunean (Maiatzaren 8) "Maiatza" eta uda datozenaren adierazle gisa. Bada, gainera, abesti bat Cornwall inguruko pubetan kantatzen dena Ibarreko Lilia izenekoa.[33]

Mugeta, halaber, maiatzeko jaiotza-lorea da. Apaltasuna, kastitatea, gozotasuna, eta garbitasuna adierazten ditu.[erreferentzia behar]

Galeria

Erreferentziak
  1. Sunset Western Garden Book, 1995:606–607
  2.  doi:10.1111/j.1095-8339.2009.00999.x..
  3. Pedro Pérez, Fernando. Euskal Herriko landare monokotiledoneoak. (Noiz kontsultatua: 2017/11/17).
  4. Flora of China: Convallaria majalis
  5. (Gaztelaniaz) Convallaria majalis: morfología y ecología. (Noiz kontsultatua: 2017/11/17).
  6. Muget. (Noiz kontsultatua: 2017/11/17).
  7. Ohara, Masashi; Araki, Kiwakoi; Yamada, Etsukoi; Kawano, Shoichi, Life-history monographs of Japanese plants, 6: Convallaria keiskei Miq. (Convallariaceae), Plant Species Biology, Vol 21, No 2, August 2006, pp. 119–126(8), Blackwell Publishing
  8.  doi:10.1093/aob/mct024. PMID 23439847..
  9. .
  10. .
  11. ISBN 978-1-4053-4176-9..
  12. .
  13. .
  14. .
  15. ISSN 0028-7369..
  16. .
  17. Cantell, Sulo; Saarnio, Väinö, 1936. Suomen myrkylliset ja lääkekasvit (translation: The Poisonous and Medical plants of Finland, no known translated literature available)Txantiloi:Better source
  18. .
  19. For example ScienceDaily 2007
  20. . See also ScienceMag article
  21. .
  22. (Gaztelaniaz) St. Leonard de Noblat. (Noiz kontsultatua: 2017/11/17).
  23. Errekondo, Jakoba. (2009/05/09). Mugetaren merindadeak. (Noiz kontsultatua: 2017/11/17).
  24. (Portugesez) Rodrigues, Dulce. A lenda do Lírio-do-vale. (Noiz kontsultatua: 2017/11/17).
  25. Wedding Traditions & Trivia
  26. Lily of the Valley Stars in Royal Bridal Bouquet
  27. Balcony kisses seal royal wedding
  28. (Gaztelaniaz) El ramo de novia de una Princesa de película, Grace Kelly. 2015/05/30 (Noiz kontsultatua: 2017/11/17).
  29. Errekondo, Jakoba. (2009/05/3). Poz. (Noiz kontsultatua: 2017/11/17).
  30. .
  31. .
  32. .
  33. ISBN 978 1 903427 97 2..

Kanpo estekak
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.