Clunia

Erromatarrak iritsi aurretik, eskualde honetako biztanleak zeltiberiar familiako arebakoen tribuen parte ziren. Ez da askorik ezagutzen bertako biztanleguneei buruz, baina, dirudienez, toki garaiak eta defentsa errazekoak ziren, Alto del Cuerno kasu. Alto del Cuernon aurkitutako arrastoengatik, Cluniak okupatutako ordokiaren parean, ondoriozta daiteke hau izan zitekeela populazio indigenaren kokalekua. Arebakoek Clounioq deitzen zioten euren lurraldeari, Kolounioku iberikoaren transkripzioa[2], ondoren Clunia emango duena. Erromatarrak finkatu ziren Alto de Castro gainean, Arandilla ibaiaren beste aldean, ez da arebakoen aztarnarik ezagutzen, orain arte.

Clunian, Kinto Sertorio erromatar militar eta politikariaren errebeldiak hogei urte baino gehiagoz eutsi zion Sila diktadoreak popularren eta optimateen arteko erromatar gerra zibiletan ezarritako errepresio odoltsuari. Silak bere buruzagirik trebeenetako bi bidali zituen Sertoriorekin amaitzeko: Metelo Pio eta Ponpeio. Ponpeioren tropek bi aldiz setiatu eta konkistatu zuten kokaleku hau, lehena, Bellum Sertorianum edo Sertorioren gerraren garaian, K. a. 72an, eta, bigarrena, K. a. 55ean, Afraniok, Ponpeioren legatuak, bakzeoek sustaturiko matxinada baten ondoren[3].

Bellum Cantabricum edo Kantabriar gerren ondoren, Clunia kokapen berri batera aldatu zen, Alto del Cuernotik pareko Alto de Castrora, lurralde indigena menderatuz eta ur erreserba handi baten gainean, Román haitzuloa[4]. Tiberio enperadorearen garaian gertatu zen, Hispania Citerior Tarraconensis probintziako lurralde hauen erromanizazio programaren barnean. Hasieratik municipium maila eman zitzaion eta txanpon zatikatua jaulki zuen, asak eta dupondioak, non tokiko quattuorviriak agertzen diren, txanpon hauek egitearen arduradunak [2].

Tiberio eta Klaudioren inperioen arteko uneren batean, Tarraconensis probintziaren tamaina handiak eragin zuen probintziako gobernariak legati iuridici (sing. legatus iuridicus) izeneko zazpi legatu hartzea justizia administraziorako, conventus iuridicus banaren buru jarri zirenak. Clunia Tarraconensis probintziako legatus iuridicus baten egoitza izan zen, honela, conventus iuridicus Cluniensiumeko hiriburu bihurtuz, tartean Euskal Herriko eskualde batzuk barnean hartzen zituena.[5]

K.o. 68an Clunian zen Galba, Hispania Tarraconensiseko gobernadorea, eta bertan jaso zuen Neron enperadorearen heriotzaren berri eta Senatuak bera izendatu zuela haren ondorengo. Enperadore aldarrikatu eta berehala, legio berri bat biltzen hasi zen, gerora Legio VII Gemina izango zena. Municipium izatetik colonia maila lortu zuen Colonia Clunia Sulpicia izenarekin; Colonia erromatar zuzenbideko hiria zelako, Clunia bere izen arebako zeltiberiarrarengatik eta Sulpicia Galbaren gensagatik. Kolonia-estatusaren sendotzea Vespasiano enperadoreari zor zaio. Gure aroko lehen bi mendeak oso distiratsuak izan ziren hiriarentzat, hogeita hamar mila biztanle hartzen zituen.

III. mendetik aurrera bere gainbehera hasi zuen, aktibitatea mantenduz K. a. V. mendera arte. III. mendean herrigunea pixkanaka husten joan zen, III. mendeko krisiarekin eta Mendebaldeko Erromatar Inperioaren gainbeherarekin lotuta.

Agerikoa da Clunian barbaroen erasoaldiak daudela. Izan ere, III. mendearen amaieran, herri barbaroek hiria erre zuten, zehazki, franko-alamanek. Honek hiriaren gainbehera ekarri zuen. Hala ere, ez dirudi suntsipen bortitz eta orokortua gertatu zenik; nolanahi ere, Clunia hirian eta bere inguruan erromatar eragin kulturalaren amaiera iragartzen zuen.

Musulmanek Hispania bisigodoa konkistatu zutenean, hiria eta bere ingurua Tarik ibn Zijad bereber jeneralaren tropek hartu zituzten 713. urtean. Beranduago, kristauek, 912an birpopulatu zuten, eta euren hiria gaur egun Coruña del Conde dagoen tokian kokatu zuten, Clunia hiritik datozen erromatar aztarna asko ikus daitezkeen tokia.

Beranduago, Peñalba de Castro herria eraiki zen, Cluniako kokaguneko ordokia jaso zuena uraren truke, erromatar hiri abandonatutik geratzen ziren oraindik lurperatu gabeko aztarna urriak baino uraren balioa handiagoa zen garai batean.

Hiri guztietan gertatzen den bezala, Clunian eraikitako espazio gehiena etxebizitzaz beteta zegoen. Indusketa arkeologikoei esker, hirigintza zibilaren bilakaera ezagutu ahal izan da, eta bertako eraikin eta ezaugarri bereizgarrienetako batzuk egiaztatu.

Foro hau I. mendean eraikia izan zen, beharbada hiria komentu juridikoko hiriburu izendatzearen ondorioz, hiriko lehen hiri sarearen ondorengoa baita.

III. mendearen amaieran, tabernaetako jarduera eten egin zen, eta IV. mendean, basilikaren okupazio mailek, dekorazioa jada desagertua zegoela adierazten dute.

Aztarnak hiriaren erdian daude, Cardus Maximus eta Decumanus Maximus gurutzatzen ziren tokian, muinoaren punturik gorenean. Foroan udalerriko jarduera politiko, komertzial, judizial eta erlijiosoak garatu ziren, baina baita Clunia komentu juridiko baten hiriburua izateari lotutakoak ere.

Bere oinplanoa angeluzuzena da eta 160 metroko luzera eta 115eko zabalera ditu[8]. Jupiterri eskainitako tenplu bat eta hegoaldean espazio erlijioso bat izan zituen, iparraldean basilika bat eta alboetan tabernae (dendak) eta arkupeak.[9]

Basilikak foroarekin bat egiten zuen zabaleran, eta haren iparraldean kokatu zen. Hiru nabe ditu, erdikoan auzitegia zegoen eta iparraldekoan temenos zabal bat eta gela batzuk.[10]

Tenplua, hegoaldean zegoen, eta Jupiter jainkoari atxikita zegoen. Atzeko aldean laukizuzen formako oinplanoa zuen eta podium baten gainean zegoen. Beheko ilarak, basamentuak eta fatxadaren moldurak aurkitu dira. Goialderako sarrera fatxadaren bi aldeetatik egiten zen, eta tarteko espazio bat uzten zen elizaren oinaldean, tribuna moduan.[11]

Tenpluaren ondoren, helburu erlijiosoa zuen espazio bat egon zen, foroaren gainerakotik bi horma kurbaturen bidez bereizteko mugatua. Barrutia, hegoaldean, zoladura baten gainean zegoen arkupe batez itxita geratu zen, tenpluarekin ardatzean irekitako gela batez etena. Espazio horretan, erritu-erabilera izan zezakeen zisterna bat aurkitu zen.[10]

Tabernaeak foroaren ekialdean eta mendebaldean daude. Bere funtzio komertziala aurrealdean zutabedun arkupe bikoitz bat egoteak indartzen zuen. Litekeena da sektore honetako espazio zentralak maila txikiagoko santutegi edo tenplu bezala erabiltzea.

Oinplano angeluzuzeneko eraikin monumentala da, zirkuluerdi-formako aurrealdea eta arkupedun sarbidea ditu, funtzionaltasun ezezagunekoa. 6. foroaren ondoan dago, eta haren gainean ermita xume bat eraiki zen XVII. mendean, aztarnategiak kaltetu zituena.

Clunian hiru eraikin termal ezagutzen dira: Los Arcoseko multzo termaleko bi eraikin eta Foroko terma txikia.

Los Arcos terma multzoa I. mendean eraiki zen, eta uste da eraikitako azalera 7.000 m ² ingurukoa zela, baina datu horiek ezin dira behin betikotzat jo, oraindik ez baitago amaituta inguruko indusketen fasea. Bi eraikuntzak gune berean proiektatu ziren, hiriko lurpean zegoen ura aprobetxatzeko.

Cluniako termak

V. mendean, multzoa, terma bezala erabiltzeari utzi zitzaion, eta, toki batzuetan, zeramika fabrika bezala erabili ahal izan zen, terra sigillata piezak lortzeko moldeen etengabeko aurkikuntzatik ondorioztatzen dena.

Termak bi eraikin termal independentez osatuta daude eta arkupedun kale batek banatzen ditu:

Los Arcos Iek bi espazio zituen prestatuta, bi sexuek barrutia erabiltzeko; 55 m zabal eta 95 m luze ziren ardatzean; monumentuari dagokionez, 20 m-ko diametroko arkupe erdizilindrikoa nabarmentzen da, eta natatiorako erabiltzen den lorategidun esparru baterako sarbidea dago. Barruan, zutabedun bi palestra daude. Los Arcos I foroko etxeak baino mosaiko sinpleagoez estalita dago eta ongi ikusten da termen berokuntza-sistema, hipokaustoa.

Los Arcos II multzoaren neurriak apalagoak dira. Termetara sartzeko arkupedun patio bat zuen eraikin lineal batetik egiten zen, eta letrinae, frigidarium, tepidarium, hipocaustum, caldarium eta sudatio zituen. Jakin badakigu konplexu horren hedadura handiagoa dela, eta dagokion indusketetan aurkitu beharko da osorik.

Foroko termak 3. etxearen ondoan daude, eta kardotik sartzen da bertara. Bere jarduera termalak, dirudienez, III. mendean eten ziren.

Aztarnarik esanguratsuena antzokia da. Tiberio enperadorearen agindupean eraikia izan zen, K. a. I. mendeko monumentalizazio programaren barnean. Hiria komentu juridikoko hiriburu izateko behar zituen azpiegiturez hornitu zuen.

Cluniako antzokia

Antzokiaren cavea, zirkuluerdi-formakoa, muinoaren ekialdeko hegal bat probestuz eraiki zen, greziar erara, zati batean harkaitzean zulatua. Honi, goiko arkupe bat eta zutabe korintoarrez markoztatutako bi altuerako fatxada eszeniko bat erantsi zitzaion. 102 metroko diametroa du eta 10.000 ikuslerentzako edukiera izan zuen, bere garaiko Hispaniako handienetakoa zen.

Hala ere, II. mendean, anfiteatro erabilerara egokitu nahi izan zen eta birmoldaketa bat jasan zuen, behe cavea, orkestra eta eszenako podiumaren zati bat desagertzea suposatu zuena.

Hiriko lurpean, oso hauskorra denez ezin da bisitatu, oso interesgarriak dira ur-hornidurako sistemak. Hainbat uraska eta ur-hargunearen kanalizazioak dituzte, hiria altxatzen den kai-muturraren kareharrizko zorupean dauden kobazulo naturalak aprobetxatuz eraikiak. Barruan, santutegi priapiko gisa identifikatu dena aurkitu dute.

Foroaren eta Los Arcoseko termen artean dauden arrastoak dira.

Deigarriak dira mosaikoak, lurpeko logelak eta foroaren inguruko etxe batzuetako berokuntza-sistemak.

Taracena etxea edo 1. etxea

Cuevas Ciegas etxea

3 zenbakiko etxea

Etxe triangeluarra